Morgunblaðið - 13.03.1994, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 13. MARZ 1994
13
Rússnesk föðurlandshyggja
STUNDUM er eins og framvinda sögunnar hætti að vera á valdi í;.-.. ■ ... HHBH|
manna en taki að lúta eigin lögmálum. Þá breytast þeir, sem
fram að því hafa framkvæmt og stjórnað, í peð og málin taka
stefnu sem ekki er hægt að skýra með einstökum gjörðum eða
misgjörðum. I einu vetfangi breytast grundvallarreglur og sið-
ferðisafstaða manna, skoðanir þeirra, skilningur og trú. Allt í
einu er heimurinn allur annar en hann var.
Þróunin staðfest
Alexander Rútskoj, fyrrum varaforseti Rússlands og leiðtogi
uppreisnarmanna í október í fyrra fagnar nýfengnu frelsi. Sú
ákvörðun Dúmunnar, neðri deildar þingsins, að veita valdaræn-
ingjum og uppreisnarmönnum uppgjöf saka kom á óvart á Vestur-
löndum en er þó aðeins í samræmi við þær nýju skilgreiningar
sem Rússar hafa um sinn stað í heiminum, gerðar úr gömlum
hugmyndum en mótaðar af nýjum aðstæðum.
Umskipti af þessu tagi eru iðu-
lega nefnd byltingar. Þær
hafa verið nokkrar í heiminum
SÍðstliðin tvö hundruð ár eða svo,
misjafnlega stórbrotnar og mis-
jafnlega óhjákvæmilegar. Menn
deila enn um það hveiju þær hafi
breytt, að hvaða leyti hinar raun-
verulegu byltingar komi heim og
saman við ímynd þeirra em hér
er lýst. En hverjar svo sem niður-
stöður manna kunna að vera um
þetta; það breytir ekki því að þjóð-
félagsbreytingar minna stundum
meira á náttúruhamfarir en póli-
tískar aðgerðir.
Andbyltingar í A-Evrópu
Þjóðfélagsleg umskipti Austur-
Evrópu og Sovétríkjanna á síðustu
árum minna um margt á bylting-
ar. Samt hafa menn verið ein-
kennilega hikandi við að kalla
þessar breytingar því nafni.
Kannski vegna þess að breyting-
arnar voru í rauninni andbylting-
ar. Þeim var
stefnt til höfuðs
byltingarklisj-
unni sem þjóðir
þessara ríkja
höfðu mátt láta
troða upp á sig
áratugum saman. Kannski vegna
þess, að breytingarnar voru að
mörgu leyti afturhvarf. Með þeim
átti að endurreisa borgaralega
stjórnskipun, að svo miklu leyti
sem hún hafði verið til fyrir valda-
töku kommúnistaflokkanna. Og
kannski vegna þess að víðast hvar
tókst að halda þessum breytingum
að mestu innan ramma stjórn-
mála. Það var engin meiriháttar
óvissa um að hverju skyldi stefnt:
Lýðræði í vestrænni mynd og
frjálsu athafna- og efnahagslífi.
En frá þessu eru undantekning-
ar. Júgóslavía sökk i blóðugt borg-
arastríð. í Mið-Asíu komu einræð-
isherrar fram á sjónarsviðið og í
Kákasuslöndum gerðu hver vand-
ræðin af öðrum það að verkum
að þar virðist lýðræði vera fjar-
lægara takmark nú en það var
fyrir þremur árum. Allt eru þetta
þó smámunir hjá stærstu undan-
tekningunni, því sem menn höfðu
vonað í lengstu lög að yrði ein-
mitt ekki undantekning, sjáifu
Rússlandi. Nú vakna menn upp
við vondan draum og vita ekkert
hvað til bragðs eigi að taka á
meðan þjóðernissinnar vaða uppi
í rússneskum stjórnmálum. Vand-
ræðaleg slá Vesturlönd úr og í
um fjárstuðning sinn en ráðlegg-
ingum þeirra um efnahagsmál og
utanríkissamvinnu mæta Rússar
af tómlæti.
Breytingin sem nú er að verða
á Rússum gagnvart Vesturlönd-
um á sér djúpar rætur. Það er
ekki hægt að skýra hana eins og
sumir reyna að gera, með því einu
að öfgamenn notfæra sér bágan
hag þjóðarinnar til að afla vafa-
sömum sjónarmiðum fylgis. Og
enn síður dugir sú skýring að nú
sé að koma á daginn að hugmynd-
in um að gerbreyta efnahagslífinu
á fáeinum árum hafi verið mis-
lukkuð. Þessi grundvallarbreyting
varðar sjálfsí-
mynd Rússa.
Eftir að hafa lif-
að í furðulegu
tómarúmi í
nokkur ár, sköp-
uðu af því að rík-
ið sem þeir réðu liðaðist í sundur
og með því vitundin sem Rússar
höfðu um sinn stað í heirhinum,
eru að verða til nýjar hugmyndir,
gerðar úr gömlum en mótaðar af
nýjum aðstæðum.
Og hveijar eru þessar hug-
myndir? í fyrsta lagi er það sú
skoðun að Rússland geti aldrei
samsamað sig Vesturlöndum. Það
hljóti að hafa menningarlega sér-
stöðu og þess vegna eigi vestræn
þjóðfélagsskipan ekki við nema
að litlu leyti í Rússlandi. I öðru
lagi að Rússland hafi sérstakt
hlutverk í heiminum, og einkum
meðal slavneskra þjóða sem fylgja
rétttrúnaðarkirkjunni. í þriðja lagi
að Rússar hafi sérstakan rétt til
þeirra landa sem áður tilheyrðu
Sovétríkjunum, þau og jafnvel
löndin sem fyrir byltingu voru
hluti Rússlands eigi að vera
áhrifasvæði þeirra.
Fyrsta hugmyndin er kannski
sú umdeildasta í Rússlandi. Enn
hafa þeir töluvert fylgi sem telja
að Rússum sé hollast að þiggja
flest ráð af Vesturlöndum um
efnahagsmál og að eina leiðin til
velsældar sé að fylgja eftir þeirri
harkalegu umbótastefnu sem rík-
isstjórn Jegors Gaidars stóð fyrir
frá ársbyijun 1992. En þeim fjölg-
ar þó óðfluga sem telja að Rússar
verði að fara einhverskonar milli-
veg. Upp á síðkastið hafa margir
þeirra hagspekinga sem í upphafi
studdu 500 daga áætlun Gorbatsj-
ovs og fleiri umbótahugmyndir
perestroiku-tímans lagt fram nýj-
ar áætlanir sem gera ráð fyrir
allt öðrum og mun minni breyting-
um. Þessar tillögur eru nær hug-
myndum forystumanna Æðsta-
ráðsins, þess sem Jeltsín leysti
upp síðastliðið haust, heldur en
þeim sem Jeltsín hefur sjálfur
sagst hlynntur fram að þessu.
Máttur andans í hreinum
rétttrúnaði
Hugmyndin um sérstakt hlut-
verk Rússa er auðvitað þoku-
kennd. Viðbrögð fjölmiðla og al-
mennings í Moskvu við íhlutun
Rússa í Bosníu báru henni samt
glöggt vitni. Á meðan bandamenn
hnakkrifust um það hvort Rússar
hefðu tekið fram fyrir hendurnar
á þeim, eða náð árangri fram yfir
það sem NATO hefði getað komið
til leiðar, voru Rússar allir sem
einn á því að hér hefði sannast
að friðarstefna þeirra væri mikl-
um mun megnugri en hrokafull
árásarstefna Vesturlanda. Það er
líka furðu útbreidd skoðun að
Rússar búi yfir sérstökum andleg-
um mætti, meðal annars vegna
þess að í rétttrúnaði þeirra hafi
kristnin varðveist í hreinni mynd
en í vesturkirkjunni. Á Vestur-
löndum hafi skynsemisstefna í
raun gert út af við lifandi trú.
Síðasttalda hugmyndin kemur
til af því að Rússum finnst frá-
leitt að Rússland eigi að verða
eins og hvert annað þjóðríki. Ann-
að hvort verði Rússland stórveldi,
eða þurrkist út. Og þess vegna
sé fyllilega réttlætanlegt að Rúss-
ar tryggi áhrif sín allstaðar í
kringum sig, alveg eins og Banda-
ríkjamenn tryggi sín áhrif í Suður-
Ameriku og víðar.
Þótt ævintýramenn á borð við
Zhirinovskíj hafi gefið þessum
hugmyndum byr undir báða
vængi með yfirlýsingum og kröfu-
gerðum sem ganga geðveiki næst,
þá eru þeir ekki höfundar þeirra.
Þegar Zhirinovskíj lýsir því yfir í
Búlgaríu að landið muni brátt
verða sýsla í Rússlandi gengur
hann að vísu lengra en nokkrum
heilvita manni dytti í hug, en fólki
finnst hugmyndin samt ekki frá-
leit. Og ekki heldur að Serbar
gangi sjálfviljugir í stjórnarsam-
band við Rússa. Einhvern tímann
var sagt um mann sem lét nokkuð
á sér bera með greinarskrifum í
Morgunblaðið að hann segði það
sem fólk hugsaði en þyrði ekki
að segja. Sama segja Rússar um
Zhirinovskíj.
Þótt vel megi skilja ótta Vestur-
landa við uppgang þjóðernishug-
mynda af þessu tagi í Rússlandi,
þá er líklega fátt vitlausara en
að fyllast vandlætingu. Þannig
skerpast andstæðumar bara enn
frekar. Það ber vott um pólitískt
nef þess gamla bragðarefs Ric-
hards Nixons, að hann skyldi
byija á því í Rússlandsheimsókn
sinni að hitta Alexander Rútskoj,
sem er nýlega laus úr fangelsi,
þar sem hann sat fyrir að hafa
stjórnað uppreisn í Moskvu.
Sú ákvörðun Dúmunnar að
gefa honum og öðrum valdaráns-
mönnum fyrr og síðar upp sakir,
er ekkert annað en hluti af þróun
sem hófst með hruni Sovétríkj-
anna. Rússar geta ekki skilgreint
sig öðruvísi en með því sem helst
má kalla föðurlandshyggju. Föð-
urlandshyggja er ekki föðurlands-
ást, sem oft er höfð í heiðri á
Vesturlöndum, og hún er ekki sú
þjóðernishyggja sem okkur hefur
verið kennt að hata frá lokum
heimsstyijaldarinnar. En hún er
einhver staðar þar á milli. Þessi
föðurlandshyggja er þegar búin
að taka völdin í Rússlandi, hvort
sem okkur líkar betur eða verr
og hveijir svo sem einstakir fram-
kvæmdamenn hennar eru eða
verða. Og uppganga hennar má
kalla byltingu, ef eitthvað af því
sem gerst hefur í heiminum á síð-
ustu árum getur heitað því nafni.
BAKSVIÐ
Nýtt tímarit er komið út
VONINívf
Flytur kristilegar hugvekjur, fróðleik
og umfjöllun um spádóma Biblíunar
m.a. með tilliti til nútímans.
Áskriftarsími 91-651203.
Gefii golfvörur
í fermingargjöf
Við bjóðum 10% staðgreiðsluafslátt
af öllum okkar vörum til mánaðamóta.
Verslið í sérverslun golfarans, það er
ykkar hagur.
Sendum í póstkröfu um land allt.
GOLFVÖRURSF.
Lyngási 10, Garðabæ, sími 651044.
Svartir/brúnir
Verð kr.
6.650
Svartir/brúnir
Verð kr.
5.590 hár
4.990 lár
v *■
Skóverslun Kópavogs
Hamraborg 3
s í m i 4 17 5 4