Morgunblaðið - 15.01.1995, Blaðsíða 12

MORGUNBLAÐIÐ
12 SUNNUDAGUR 15. JANÚAR 1995
Borgara-
stnð í kjarn-
orkuveldi
TSJETNESKUR hermaður á verði í forsetabyggingunni í miðborg Grosní horfir út um járnhlið
sem skreytt er hamrinum og sigðinni, merki Sovét-kommúnismans.
Hrakfarir rússneska
hersins í Tsjetsjníju
kunna að verða til þess
að ýta undir sjálfstæð-
iskröfur annarra þjóða
innan Rússlands. Ás-
geir Sverrisson veltir
fyrir sér hugsanleffum
afleiðingum herfarar-
innartil Tsjetsjníju og
kemst að miður upplífg-
andi niðurstöðum.
TÖKIN í Tsjetsjníju eru
annaðhvort stórkostleg
pólitísk mistök af hálfu
stjómar Borís N. Jeltsíns, sem
reynast munu dýrkeypt verði þau
ekki leiðrétt hið fyrsta eða náðar-
högg lýðræðisþróuninnar í Rúss-
landi, sem hófst með valdatöku
síðasta Sovétleiðtogans, Míkhaíls
S. Gorbatsjovs. Til skemmri.tíma
litið mun herförin til Tsjetsjníju
verða til þess að spilla stórlega
stöðu Rússa á alþjóðavettavangi.
Til lengri tíma litið kann hún að
reynast kraftbirtingarform klofn-
ings innan hersins og geta af sér
óstöðugleika, sem reynst getur al-
varleg ógnun við framtíð landsins
og friðinn.
Þau hernaðarlegu mistök sem
Rússar gerðust sekir um á fyrstu
dögum innrásarinnar í Tsjetsjníju
eru að sönnu sérstakt rannsóknar-
efni og hafa getið af sér samsæris-
kenningar af ýmsum toga. Hvernig
það má vera að lítt þjálfaðar bryn-'
drekasveitir voru sendar inn í
Grosní, höfuðborg lýðveldisins, án
stuðnings fótgönguliða er óskiljan-
legt með öllu. Sú staðreynd að svo
virtist sem rússneskir herforingjar
hefðu gieymt flestum undirstöðu-
atriðum sígildrar herfræði varð til
þess að kveikja vangaveltur um
að ef tii vill hefði yfirstjórn hersins
ákveðið að láta herförina mistak-
ast svo gjörsamlega. Líkur voru
leiddar að því að með þessu móti
vildu herforingjar koma höggi á
varnarmálaráðherra Rússlands,
Pavel Gratsjov, sem flestir eru
sammála um að sé óhæfur en nýst
hefur Jeltsín forseta einmitt af
þeim sökum. Einnig var því haldið
fram að tilgangurinn væri sá að
leiða í ljós hversu vanbúinn herafli
landsins væri til bardaga eftir nið-
urskurð undangenginna ára.
Herinn stjórnlaus?
Hafi tiltekin pólitísk markmið
legið að baki blasir við að þeim
hefur ekki verið náð. Þvert á móti,
rússneska þjóðin er margkiofin í
afstöðu sinni til stríðsrekstursins
þótt meirihlutinn virðist vera hon-
um andvígur. Ef marka má yfirlýs-
ingar, sem Jeltsín lét tvívegis falla
um vopnahlé og voru hundsaðar,
lýtur herafli landsins hvorki stjórn
forsetans né vamarmálaráðherr-
ans og raunar hafa verið leidd að
því rök að hann sé stjórnlaus með
-öllu. Því spytja margir í fram-
haldi; hver stjórnar Rússlandi nú
um stundir? Áhyggjur manna á
Vesturlöndum fara vaxandi með
degi hveijum og formælendum
Borís Jeltsíns fækkar að því skapi.
Miklu nærtækara er að líta á
átökin blóðugu í Tsjetsjníju sem
enn eina sönnun þess að stöðug-
leika hefur ekki verið komið á í
Rússlandi og tilefni til bjartsýni
um framtíðina eru á engan hátt
yfirþyrmandi. Á þetta hafa raun-
sæismenn bent á undanförnum
árum og oftlega verið vændir um
að vera fastir í hugmyndafræði
kaldastríðsins.
Um ástæður herfararinnar
mætti hafa mörg orð og spyija
má hvers vegna Jeltsín og undirs-
átum hans þótti skyndilega svo
brýnt að brjóta á bak aftur sjálf-
stæðishreyfingu Tsjetsjena rúmum
þremur árum eftir að þjóðin sagði
sig úr lögum við Rússland. Svörin
iiggja væntanlega í pólitísku stöðu-
mati ráðamanna í Kreml og viðvar-
andi valdabaráttu. Óvíst er hver
hlutur forsetans hefur verið í þeim
efnum. Að þessu leyti eru ástæður
þess að herinn var sendur til
Tsjetsjníju enn ráðgáta.
Ósannfærandi framganga rúss-
neska hersins í lýðveldinu kann að
kæta ýmsa hatursmenn Rússa en
í raun er hún mikið áhyggjuefni.
Vitað er að víða í Rússlandi er að
finna þjóðir sem gjarnan vildu
segja skilið við Rússland og öðlast
sjálfstæði. Þetta á ekki síst við um
múslimaþjóðir þær í Kákasusfjöll-
um, sem flestum í vestri var ókunn-
ugt að væru til á Sovéttímanum.
Aðrar þjóðir og þjóðabrot kunna
að vilja losa um tengslin við
Moskvu-valdið, ekki síst til að
tryggja sér yfirráð yfir náttúruauð-
lindum. Þetta hefur orðið meira
áberandi í Síberíu að undanförnu.
Vera kann, líkt og Jim Hoagland,
einn helsti fréttaskýrandi dag-
blaðsins The Washington Post,
benti á í grein fyrir skemmstu, að
þjóðernisöflin séu þrátt fyrir allt
ekki nægilega sterk til að halda
Rússlandi saman.
Rússnesk þrætubókarlist
Hættan á upplausn Rússlands
hefur lengi legið ljós fyrir og varð
raunar umfjöllunarefni fréttaskýr-
enda eftir að Sovétrikin höfðu lið-
ast í sundur. Mörgum brá í brún
þegar í ljós kom að Rússland
reyndist geyma rúmlega 20 svo-
nefnd „sj álfstjórnarlýðvel di“ og 66
önnur svæði sem töldust sérstakar
stjórnunareiningar. Forsetanum
virtist hins vegar hafa tekist að
koma í veg fyrir hugsanlega upp-
lausn ríkisins með samningum við
ráðamenn á viðkomandi stöðum
og með nýrri stjórnarskrá Rúss-
lands. Hún kveður í orði á um að
einstök lýðveldi geti sagt skilið við
miðstjórnina í Moskvu en skilyrðin
BORÍS Jeltsin réttir Míkhail
Gorbatsjov fundargerð frá ríkis-
stjórnarfundi sem gerð var eftir
valdaránið mislukkaða í Moskvu
í ágústmánuði 1991. Jeltsín
neyddi Gorbatsjov til að lesa upp
úr henni. Dagar Gorbatsjovs á
valdastóli voru í raun taldir þótt
valdaránið færi út um þúfur en
staða Jeltsins nú um stundir þyk-
ir um margt minna á lokakaflann
á ferli siðasta Sovétleiðtogans.
sem fram eru tekin gera það í raun
ókleift. Að þessu leyti minnir
stjórnarskráin á hina gömlu so-
vésku sem Míkhaíl S. Gorbatsjov
reyndi að veija með hugvitsamleg-
um túlkunum er hann freistaði þes
að koma í veg fyrir að Eystrasalts-
ríkin þijú segðu sig úr lögum við
Sovétríkin.
Staða Jeltsíns nú minnir því um
margt á stöðu Gorbatsjovs, sem
tókst ekki að koma í veg fyrir við-
skilnað Eystrasaltsríkjanna þó svo
hann gæfi skipanir um að hervaldi
skyldi beitt og blóði úthellt. Stríðið
í Tsjetsjníju verður raunar ekki
borið saman við átökir. í Eystra-
saltsríkjunum en svo virðist sem
Jeltsín hafi, líkt og síðasti Sovét-
leiðtoginn, gerst sekur um gróf
pólitísk mistök og rangt stöðumat.
Ætla verður að forsetinn og hjálp-
arkokkar hans hafi talið að með
því að sýna fulla hörku í Tsjetsjníju
yrði unnt að slá á sjálfstæðis-
drauma annarra þjóða sem hugsað
geta sér að móta framtíð sína án
hjálpar ráðamanna í Kreml. Nú
þegar fyrir liggur að fjallamenn í
Tsjetsjníju, sem ákalla Allah er
þeir æða út í opinn dauðann, hafa
niðurlægt rússneska herinn er
hættan sú að önnur ríki á svæði
því sem Rússar telja áhrifasvæði
,sitt hugsi sér til hreyfings. Önnur.
lýðveldi og þjóðir kunna að draga
ákveðnar ályktanir af hrakförum
Rússa í Kákasusfjöllum. Hið sama
kann að eiga við um ríki þau sem
að nafninu til hafa slitið samband-
inu við Moskvu. Fyrstu merki þess
ættu að verða greinileg á vett-
vangi samveldis sjálfstæðra ríkja,
sem Rússar komu upp og tekur til
allra fyrrum Iýðvelda Sovétríkj-
anna nema Eystrasaltsríkjanna.
Hættulegar ályktanir
Vanmat' ráðamanna í fyrrum
sovétlýðveldum og sjálfsstjórnar-
lýðveldum innan Rússlands kann
að reynast sérlega hættulegt.
Dragi menn þessir þá ályktun af
herförinni til Tsjetsjníju að Rússar
muni læra af reynslunni og ekki
beita valdi til að bijóta einstök
lýðveldi undir vilja sinn, kunna
ógnvænlegir atburðir að vofa yfir
í þessum heimshluta. Vera kann
að ráðamenn í einstökum lýðveld-
um taki nú að hugleiða leiðir til
að bijótast undan Moskvuvaldinu,
sem ekki þóttu koma til greina
áður. Þannig kann herförin til
Tsjetsjníju að virka hvetjandi á
þjóðernissinna en um 20% íbúa
Rússlands eru ekki Rússar. Það
kann að reynast hættulegt að leiða
hjá sér áhyggjur Rússa og hið