Morgunblaðið - 15.01.1995, Blaðsíða 16

16 SUNNUDAGUR 15. JANÚAR 1995
MORGUNBLAÐIÐ
n-
Hin hliðin
á hamingjunni
Ný geðdeyfðarlyf hafa notið sívaxandi vin-
sælda á Vesturlöndum á síðustu árúm, enda
hafa þau gefíst mjög vel við meðhöndlun á
þunglyndi og ýmsum öðrum andlegum óþæg-
indum. Hrönn Kristinsdóttir og Svanbjörg
H. Einarsdóttir hafa kynnt sér þróunina í
þessum efnum, bæði hér á landi og erlendis.
NDANFARIÐ hefur
töluvert verið fjallað
um aukna notkun ís-
lendinga á þunglynd-
islyfjum. Aukninguna
má að miklu leyti rekja til nýrrar
tegundar geðdeyfðarlyfja sem komu
á markaðinn fyrir fáeinum árum.
Þessi nýju lyf eru ekki aðeins mikið
notuð á Islandi heldur hafa vinsæld-
ir þeirra verið ómældar um allan
hinn vestræna heim. Umfjöllun um
lyfin hefur verið mikil og útbreiðslu
þeirra má jafnvel líkja við tísku-
bylgju.
Mikið hefur verið fjallað um rann-
sóknir á nýjum og sérhæfðum lyfj-
um við andlegri vanlíðan í erlendum
tímaritum síðustu misseri. Látið
hefur verið að því liggja að innan
nokkurra ára verði mögulegt að
taka inn eina litla töflu til að vinna
bug á óframfæmi, einbeitingars-
korti, ónógu sjálfstrausti og fleiri
kvillum sem eflaust flestir kannast
við.
Talað er um að fyrsta skrefið í
þessa átt hafi verið stigið með lyfínu
flúoxetín, eða Prozac eins og það
heitir í Bandaríkjunum. Flúoxetín
hefur notið ómæidra vinsælda þar
í landi og verið notað við þung-
lyndi, þráhyggju og kvíða svo fátt
eitt sé nefnt. Umfjöllunin læðir inn
þeirri hugsun að kannski gæti svona
lyf hjálpað til við hið daglega líf sem
takast þarf á við hvemig sem mað-
ur er upplagður. Það væri ljúft að
geta að skaðlausu leyst öll heimsins
vandamál með einni iítilli töflu. En
hvemig lítur raunvemleikinn út?
Verður þetta einhvem tímann
mögulegt og væri þetta eins já-
kvætt og það virðist við fyrstu sýn.
Gefur það ekki hamingju gildi að
til er óhamingja? Em þau verkefni
og vandamál sem manneskjan tekst
á við og leysir úr ekki forsendur
þess að hún þroskist og læri að
umgangast sjálfa sig og aðra?
Þunglynd þjóð?
í nýjum niðurstöðum norrænu
lyfjanefndarinnar kemur í ljós að
notkun íslendinga á þunglyndislyfj-
um er áberandi meiri en nágranna-
þjóða okkar. Þannig nota um 2,5%
íslensku þjóðarinnar þunglyndislyf
en t.d. í Danmörku er hlutfall þeirra
sem nota lyfin aðeins um 1%. En
líður íslendingum svona miklu verr
en öðmm Norðurlandabúum eða em
íslenskir læknar fúsari til að gefa
lyf en norrænir starfsbræður þeirra?
Um þessar rnundir stendur yfír
óformleg athugun á vegum land-
læknisembættisins. Matthías Hall-
dórsson, aðstoðarlandlæknir, segir
að verið sé að skoða hveijir noti
þessi nýju lyf og hvort verið sé að
gefa lyfið við bágum félagslegum
aðstæðum svo sem atvinnuleysi og
slæmum efnahag. Eflaust megi að
mörgu leyti rekja
aukninguna til þess
að lyfið hefur víðari
ábendingar og minni
aukaverkanir en eldri
lyfin. Það sé þó skylda
landlæknisembættisins að kanna
nánar hvers vegna notkunin hefur
aukist svo mikið.
Gífurleg söluaukning
í könnun heilbrigðis- og trygg-
ingamálaráðuneytisins á notkun
gcðdeyfðarlyfja á íslandi á áranum
1989-1994 em bornar saman sölu-
tölur nýju lyfjanna eða svokallaðra
tvíhringlaga lyfja annars vegar og
hins vegar gömlu lyfjanna sem eru
í flokki þrí- og fjórhringa lyfja. Þar
vekur athygli að notkun tvíhring-
laga lyfjanna hefur aukist gífurlega.
Þannig var söluverðmætið um 20
milljónir árið 1989 en um 200 millj-
ónir á árinu 1994. Þrátt fyrir þessa
söluaukningu nýju lyfjanna hefur
ekki dregið úr sölu eldri þunglyndis-
lyfja. Nýju lyfin komu á íslenskan
markað fyrir um sex ámm. Þau em
þijú, flúoxetín, cítalópram og parox-
etín. Á íslandi rétt eins og í Banda-
ríkjunum hefur flúoxetín náð mestri
útbreiðslu af þessum þremur lyfjum.
Hér á landi er það selt innflutt und-
ir nafninu Fontex frá fyrirtækinu
Eli Lily, en einnig framleitt af þrem-
ur innlendum aðilum. Lyfjaverslun
ríkisins framleiðir Flúoxín, Delta
framleiðir Tingus og Ómega farma
framleiðir Serol. Það vekur athygli
að þrátt fyrir að innlendu lyfln séu
talsvert ódýrari en erlenda lyfið þá
era þau minna notuð.
En hvað veldur þessari gífurlegu
söluaukningu? Tómas Zoéga, geð-
læknir á Geðdeild Landspítalans,
segir að flúoxetínið
hjálpi svipuðu hlut-
falli sjúklinga og
gömlu lyfín gera eða
á milli 60—80%.
Hann telur að vin-
sældir lyfsins megi fyrst og fremst
rekja til þess að mun auðveldara sé
að gefa lvíið, það hafi minni auka-
verkanir og eitmnaráhrif þess séu
lítil. Gömlu lyfin geta hæglega vald-
ið dauða séu þau tekin inn í of stór-
um skömmtum. Sjálfvígshugmyndir
eru oft fylgikvillar þunglyndis og
því er oft varhugavert að láta veikt
fólk fá í hendumar lyf sem það
getur notað til að fyrirfara sér.
Hættan á að fólk fyrirfari sér með
of stómm skammti af flúoxetín er
hins vegar hverfandi þar sem eitran-
aráhrif lyfsins em lítil. Sigurlaug
Karlsdóttir, geðlæknir á Geðdeild
Landsspítalans, segir að nokkuð
hafl verið um að fólk hafl ekki vilj-
að taka inn eldri lyfln sökum auka-
verkana. Nýju lyfín hafa mun minni
aukaverkanir og því geta fleiri sjúk-
lingar nýtt sér lyíjameðferð. Sig-
mundur Sigfússon geðlæknir á
Fjórðungssjúkrahúsi Akureyrar
segir að ný lyf sem reynist vel nái
yfírleitt alltaf söluhámarki fyrst eft-
ir að þau koma á markað en fínni
sér svo jafnvægi eftir ákveðinn tíma.
Hann segir að söluaukning flúoxet-
íns sé sambærileg við þá söluaukn-
ingu sem varð á diazepamum-lyfj-
unum í byijun áttunda áratugarins.
Þá gripu heilbrigðisyfírvöld í taum-
ana og settu reglur um hámarks-
stærð skammtg^ sem varð til þess
að salan hrapaði niður um 40%.
Þetta er vísbending um að læknar
noti kannski of stóra skammta.
Allsheijarlausn?
Lyfið flúoxetín hefur gefist mjög
vel við meðhöndlun á þunglyndi og
stundum betur en eldri þunglyndis-
lyf. En lyfinu hefur einnig verið
slegið upp sem allsheijar lausn við
hinum og þessum vandamálum.
Skemmst er að minnast fréttar í
Morgunblaðinu og DV þar sem lyfið
er talið geta læknað sjúklega kaup-
áráttu. Bandaríski geðlæknirinn
Peter D. Kramer hefur skrifað bók
um lyfíð sem heitir „Listening to
Prozac". Hún fjallar um reynslu
sjúklinga hans af lyfinu auk þess
sem hann veltir fyrir sér spurning-
unni um siðferðislegt réttmæti þess
að gefa það sjúklingum sem haldnir
era minni háttar kvillum sem þeir
ættu að geta tekist á við án lyfja-
gjafar. Lyf sem geri þá að glaðari,
ófeimnari og opnari einstaklingum.
Dr. Kramer líkir lyfínu við einskon-
ar lýtalækningu á persónuleikanum.
Bókin er metsölubók í Bandaríkjun-
um enda vel skrifuð á máli leik-
manna og uppfull af persónulegum
sögum um töfravirkni lyfsins.
Bati eða breyting?
í bókinni segir frá Tess. Hún var
elst tíu systkina. Faðir hennar var
áfengissjúklingur og móðirin þung-
lyndissjúklingur. Þegar Tess var
tólf ára dó faðir hennar og hún tók
við uppeldi systkina sinna og kom
þeim til mennta. Aðeins sautján ára
gömul giftist hún manni sem var
áfengissjúklingur. Hjónabandið var
ástlaust og endaði með skilnaði
nokkmm áram síðar. Tess hafði þá
komist vel áfram í starfi en var
óhamingjusöm í einkalífinu. Hún
stóð iðulega í samböndum við gifta
menn og var þjökuð af sektarkennd
yfir því. Tess gerði sér grein fyrir
að hún þyrfti á hjálp að halda og fór
í samtalsmeðferð hjá sálfræðingi.
En það dugði ekki til og Tess hrap-
aði sífellt dýpra í myrkur vanmáttar
og óhamingju. í fyrstu fékk Tess
eitt af eldri þunglyndislyfjunum.
Það hjálpaði henni að komast yfir
versta þunglyndið en dr. Kramer
var þó ekki fyllilega sáttur við ár-
angurinn. Hann jók því skammtinn
af lyfinu sem hún tók en Tess fór
þá að verða óþægilega vör við auka-
verkanir eins og munnþurrk, þreytu
og þyngdaraukningu. Þá kom flúox-
etín til. Eftir tvær vikur var líðan
Tess öll önnur. Hún geislaði af ham-
ingju, hló og spaugaði, nokkuð sem
aldrei hafði verið sterkur þáttur í
hennar fari. Hún átti auðveldara
með að einbeita sér og tók lífinu
ekki með sömu alvöru og áður. Vina-
hópur hennar stækkaði og karlmenn
snemst eins og skopparakringlur í
kringum hana. Eftir um það bil níu
hamingjuríka mánuði ákvað Tess
að hætta að taka lyfið. Átta mánuð-
um síðar kom Tess að tali við dr.
Kramer. Henni hafði gengið þokka-
lega án lyfsins en fannst þó sjálfs-
traust sitt hafa minnkað vemlega.
En nú beið hennar erfitt verkefni í
vinnunni og henni fannst hún þurfa
á lyfínu að halda til að geta tekist
á við það. Dr. Kramer var i vafa
um hvað gera skyldi. Var það sið-
ferðislega rétt að gefa manneskju
lyfið sem var ekki þunglynd? Hann
hugleiddi þetta og komst að þeirri
niðurstöðu að hann hefði engan rétt
til að halda frá henni gjöf vísind-
anna. Tess fékk það sem hún vildi
og öðlaðist aftur sjálfsálit og vellíð-
an.
Allison er tískuhönnuður, ham-
ingjusamlega gift og móðir þriggja
bama. Þrátt fyrir þetta fannst Alli-
son hún harla lítils virði. Hún efað-
ist um að fjölskylda
hennar elskaði hana
og henni fannst hún
aldrei hafa neitt til
málanna að leggja.
Allt sitt líf hafði hún
borið sig saman við aðra og aldrei
fundist hún standast þann saman-
burð. Henni fannst hún óspennandi,
leiðinleg, heimsk og feit. Eftir ár-
angurslausa samtalsmeðferð hjá
sálfræðingi leitaði hún til dr. Kra-
mer. í fyrstu var Allison mótfallin
því að taka inn þunglyndislyf af
ótta við að hún fitnaði. Lokst lét
hún til að leiðast að prófa flúoxetín.
Lyfíð hafði undraverð áhrif á hana.
Eftir mánuð hafði hún tekið miklum
breytingum, hún var opnari, fannst
hún oft hafa eitthvað til málanna
að leggja og var ekki lengur í vafa
um að fjölskylda hennar elskaði
hana. Samanburður sem áður var
henni óhagstæður var henni nú í
hag. Eftir að hafa verið á lyfinu í
þijá mánuði hætti Allison að taka
það. Ekki leið á löngu þar til líðan
hennar versnaði á ný og varð það
til þess að hún byijaði að taka lyfíð
aftur. Hún öðlaðist á nýjan leik það
sjálfstraust og öryggi sem lyfíð
hafði gefíð henni.
íslensk reynslusaga
Hún er kraftmikil og hressileg
ung kona. Fáir geta gert sér í hugar-
lund þá vanlíðan sem hún hefur átt
við að etja. Rótleysi einkenndi æsku
hennar og sem unglingur fór hún
að finna fyrir óþægilegum kvíða-
köstum. í byijun voru þetta ekki
samfelld óþægindi og settu ekki
mark sitt á líf hennar. Allt þar til
hún átti sitt fyrsta bam tókst henni
að leysa úr hinum ýmsu vandamál-
um og áföllum sem upp komu. En
fljótlega eftir að hún átti bamið tók
ógnvaldurinn kvíðinn að gera vart
við sig svo um munaði. Hana greip
angist og ofsahræðsla við dauðann
og henni fannst hún hreinlega alltaf
vera við dauðans dyr. Smá kvillar
eins og magapína og höfuðverkur
urðu að illvígu krabbameini í huga
hennar. Hún fékk hjartsláttartmf-
lanir og var stöðugt í hjartalínurit-
um og öðmm rannsóknum. Eftir að
hræðslan við dauðann varð svo yfir-
þyrmandi að hún kallaði til hjarta-
bíl ákvað hún að leita til geðlæknis.
Læknirinn taldi að rætur kvíðans
lægju í bamæskunni. Hann áleit að
með hjálp kvíðastillandi lyfja gæti
hún unnið sjálf úr vandanum. Henni
leið strax betur eftir að hafa talað
um vandann og ákvað að taka ekki
inn lyfin. Hún hélt þó áfram tíðum
heimsóknum til lækna til að sann-
færa sjálfa sig um að hún væri
ekki líkamlega veik. En líðan henn-
ar fór aftur versnandi og var farin
að setja mark sitt á samskiptin við
eiginmanninn og ijölskylduna. Einn
daginn vaknaði hún með bólgna
eitla og var sannfærð um að nú
væri hún komin með krabbamein.
Hún fór skelfingu lostin til heimilis-
Iæknis og þar brotnaði hún saman
og sagði honum sögu sína. Læknir-
inn vildi að hún prófaði flúoxetín.
En hún þráaðist við og vildi heldur
reyna að leysa úr vandanum án
lyfja. Eftir rúman mánuð helltist
aftur yfir hana ofsahræðsla. Hún
viðurkenndi nú að hún gæti ekki
lengur barist hjálparlaust við kvíð-
ann og fór að ráðum heimilislæknis-
ins og byijaði að taka inn flúoxetín.
Smám saman fór henni að líða bet-
ur og hún hætti að fá ímynduð
hjartaáföll, heilablóðföll og krabba-
mein. Þetta var mikill léttir og henni
fannst hún loks vera frjáls. Eftir
þijá mánuði fannst henni batinn
vera algjör og hætti að taka inn
lyfið. Án lyfsins fór kvíðinn fljótlega
'að gera vart við sig á ný. Hún byij-
aði því aftur að taka lyfið og í dag
líður henni ágætlega. Læknirinn
ráðlagði henni að leita til sálfræð-
ings til að reyna að vinna úr flækj-
um fortíðarinnar. „Ég reyndi að
tala við sálfræðing en fann að ég
var ekki tilbúin til þess. Ég þarf
sjálf að komast yfir ákveðna þrösk-
ulda áður en ég geri það.“
Léttvæg umfjöllun
Lyfinu hefur verið lýst sem alls-
heijar hamingjulyfi og í teikni-
myndasögu í blaðinu „New Yorker"
var birt mynd af Karli Marx þar sem
hann segir brosandi
eftir að hafa tekið
flúoxetín: „Að sjálf-
sögðu getum við
leyst úr vanda kap-
ítalismans." Guð-
björn Björnsson sérfræðingur í ly-
flækningum hjá SÁÁ er nýkominn
af ráðstefnu í Bandaríkjunum þar
sem m.a. var rætt um flúoxetín.
Hann segir menn almennt vera sam-
mála um að beitt hafi verið einstak-
lega snjöllum brellum við markaðs-
setningu á lyfínu. Guðbjörn segir
umíjöllun um lyfíð hafa verið létt-
væga og óvísindalega. Til að mynda
hafi einn ráðstefnugestanna bent á
að ef lyfið hefði þau undraáhrif sem
talað er um þá ætti umsvifalaust
Lyfin hafa minni
aukaverkanir og
lítil eitrunaráhrif
Notkun tvíhring-
laga lyfja hefur
aukist gífurleg
í
s
l
l
t
É
l
c
t
.
t
\