Morgunblaðið - 15.01.1995, Blaðsíða 2

2 B SUNNUDAGUR 15. JANÚAR 1995
MORGUNBLAÐIÐ
STÓRURRIÐINN í Efra-
Sogi, sem haslaði sér
leikvang sunnan frá
Sogsfossum og norður
um allt Þingvallavatn, varð þegar
á síðustu öld frægur um alla Evr-
ópu. Óvíða þekktust jafn stórir
vatnaurriðar, og hingað sigldu að-
alsmenn, auðjöfrar og jafnvel er-
lendir háklerkar til að sjjreyta sig
í glímunni við tröllin. Ur djúpum
vatnanna var nánast dag hvern
hægt að draga stórurriðann, og
þegar við bættist óviðjafnanleg
náttúra umvafin ljóma íslendinga-
sagna er ekki að undra, að urriðinn
í Efra-Soginu yrði tilefni þjóðsagna
meðal veiðimanna af háaðli Evrópu.
Skráðar ferðasögur útlendinga frá
síðustu öld, sem lýsa veiðinni eins
og vist í Paradís, urðu ekki til að
draga úr ævintýraljóman-
um.
Um þær mundir setti
veiðiaðall Evrópu urrið-
ann skör hærra laxinum,
og var þegar kominn á
sömu skoðun og Guð-
mundur frá Miðdal öld
síðar, sem taldi stórurriðann
harðsnúnastan fiska og ,jafnvel
verri viðureignar en laxinn". í sama
streng tók annar listamaður, Tómas
Guðmundsson, sem var alinn upp
við urriðaveiði frá föðurleifð sinni
á bökkum Sogsins, og taldi að mið-
að við þyngd væri urriðinn tvöfalt
kraftmeiri en laxinn.
Kynjafiskar
í föðurlandi stangveiðinnar, Eng-
landi, litu menn með blátt blóð í
æðum á stangveiði sem sambland
af list og íþrótt, og töldu hátindi
veiðimennsku ekki náð fyrr en dreg-
inn var stórurriði í tunglsljósi. En
hvergi gat stærri fiska en á slóðum
Skinnhúfu tröllkonu, sem enn býr
í helli sínum við mynni Efra-Sogs,
og þangað héldu evrópskir lista-
menn á sviði stangveiða til að tak-
ast á við þjóðsagnafiskinn.
Það er til marks um orðsporið,
sem um aldamótin fór af stærð
síðar var skorið með einu bragði á
lífsþráð stórurriðans. Mynni Efra-
Sogs var þvergirt með byggingu
Steingrímsstöðvar. Á augabragði
þvarr fljótið. Gljúfrin þögnuðu. Einn
merkasti urriðastofn sögunnar féll
í dá.
Leikvangur
stórurriðans
Frá efsta hluta Dráttarhlíðarinn-
ar, sem liggur milli Þingvallavatns
og Úlfljótsvatns, rétt ofan við bakk-
ana sem kenndir eru við Skinnhúfu
tröllkonu, er til suðurs hægt að sjá
yfir Úlfljótsvatn og niður um Sogs-
fossa en til norðurs að endimörkum
Þingvallavatns. Á þessu stórfeng-
lega svæði stóð hið forna ríki stór-
urriðans.
Hið eiginlega Efra-Sog var sá
hluti Sogsins, sem áður
rann á milli Þingvalla-
vatns og Úlfljótsvatns.
Farvegurinn milli vatn-
anna var ekki nema tæp-
ir 1.100 metrar. Vatns-
magnið var hins vegar
feiknalegt, og braust af
gríðarlegu afli úr suðausturhorni
Þingvallavatns í hvítfyssandi
straumköstum og hringiðum niður
þröng gljúfur. Enda sagði Hálfdán
Jónsson, lögréttumaður, í sveitalýs-
ingu Ölfushrepps frá 1703, að flóð-
ið drægi nafn sitt „af þess súg eður
hastugri rennslu".
Akfeitir hnullungar veiddust um
allt Þingvallavatn, en þó flestir við
suðurendann, þar sem helstu óðul
hans voru í mynni Efra-Sogs, eina
afrennsli Þingvallavatns. Fyrir
sjálfum Sogskjaftinum veiddist þó
mest, þar sem stórurriðinn gekk á
haustin, háði stórfenglega ástar-
leiki á klöppunum og velti sér í
kerum gljúfranna fyrir neðan. Á
þessum stað var straumurinn svo
hraður, að ókleift var að veiða nema
af bátum. Þeim var róið þvert fyrir
mynni Sogsins, og línan látin ber-
ast með straumnum niður fyrir þau
mörk, sem óhætt var að fara vegna
straumþungans. Það kallaði Jón S.
Hvergi gat
stærri fiska
en á slóðum
Skinnhúfu
tröllkonu.
Hvílík veiði!
Guðmundur frá
Miðdal er ein-
hver mesti al-
hliða veiðimað-
ur íslandssög-
unnar, eins og
þessi mynd af
kös stórra urr-
iða, sem er í
eigu Lydíu Páls-
dóttur, sannar
glöggt.
Jón Ögmundsson
með 26 punda
urriðann, sem
hann veiddi 26.
ágúst1939.
urriðans úr Efra-Sogi að þegar efnt
var til keppni meðal veiðimanna í
Evrópu um stærsta urriðann, þá
héldu hinir kappsfyllstu yfir hafið
og slógu tjöldum sínum í Kaldár-
höfða, þar sem fljótið söng í þröngu
gljúfri. Og þegar náttúrugripasöfn
í Evrópu gerðu út menn ___________
að veiða metfiska til að
prýða með salarkynni sín,
þá voru þeir sendir á vit
vatnaurriðanna sem lágu
silalega fram á dökka
kviðugga á straumfægð-
um hraunklöppum í ið-
rum straumvatnsins.
Svona hélst veiðin fram
Síðasta feriík-
ið barst á land
úr Úlfljóts-
vatni 1956, og
reyndist vegið
vera 26 pund.
Ögmundsson í Kaldárhöfða
„rennsli", þegar farið var fyrir
Sogskjaftinn með þessum hætti.
Auga mýblts
Gneypir klettar og mikill straum -
ur gerðu að verkum að erfitt var
_________ að komast til veiða í Efra-
Soginu, þó urriðinn bylti
sér í strengjum í enda-
lausri veislu bitmýs og
dýrasvifs, sem barst ofan
úr Þingvallavatni. I Am-
arhyl, ofarlega í ánni,
voru þó ágætar aðstæður
til að veiða, og þar gaf
yfir
miðja þessa öld. Furðulegur fjöldi
stórra urriða, með kynjafiskum {
bland. Síðasta ferlíkið barst á land
úr Úlfljótsvatni 1956, og reyndist
vegið vera 26 pund. Þremur árum
stórurriðinn sig gjaman. Miðja vegu
fljótsins, þar sem það breytir stefnu
sinni, var Aðhaldið, og austanmegin
í neðsta bug árinnar var Kerið, fá-
gætlega fagur og djúpur hylur.
Báðir þessir veiðistaðir voru gjöful-
Guðmundur Ein-
arsson frá Mlðdal
var ekki bara fjöl-
hæfur listamaður,
heldur útvistar-
og velðlmaður af
lífi og sál. Hér
styðst hann fram
á byssu sína,
stöngln í selling-
arf jarlægð, og
horfir hróðugur á
afla vel heppnaðs
veiðidags.
Hver hefði ekkl
viljað vera í spor-
um Ósvalds
Knudsená svona
degi?
ir á vænan urriða. Fyrrum var trú
manna, að í Kerinu væri uppspretta
hins alræmda mývargs, sem svæðið
var þekkt fyrir, og segir í gömlum
texta að þar sé „... auga það, upp
úr hvötju kemur á sumrin það mikla
mýbit sem orðlagt er í Grafningnum
og með Soginu, um allt land“.
Straumurinn, á mótum Efra-
Sogs og Úlfljótsvatns, var þó sá
veiðistaður, sem gaf mest af sil-
ungi. Sveinn heitinn Benediktsson,
er hafði veiðiréttinn sem tilheyrði
bænum Kaldárhöfða, sagði að
hvergi á íslandi væri jafn fengsælt
til silungaveiða og í Straumnum.
Mest var af bleikju, en í bland við
hana voru gildir urriðar. En stórurr-
iðinn gaf sig líka í Úlfljótsvatni, og
þar ösluðu djúpin gríðarstórir físk-
ar, sem stundum lentu í netum físki-
sælla veiðibænda.
Fengsæl veiðisvæði var áður að
finna kringum eyjarnar sunnan
Úlfljótsvatns. Þar var jafnan von á
stórfiski, og auðveldast að veiða af
lítilli kunnáttu fyrir þá, sem ekki
voru orðnir vel læsir á Sogið. Þar
drógu fyrrum tvö þjóðskáld á barns-
aldri þykka urriða úr hávöðunum
við eyjarnar, og hlustuðu þess á
milli á Sogið yrkja sín eigin ljóð sem
hvorugu hvarf úr minni upp frá
því. Nú eru eyjarnar horfnar; virkj-
un Sogsins færði þær á kaf og ekk-
ert lifir af þeim nema endurómur
af minningu í ljóði Tómasar Guð-
mundssonar frá Efri-Brú, Fljótinu
helga. Á þessu svæði þótti Tómasi
„... ekkert merkilegt við það að fá
á einum degi marga urriða frá sjö
og upp í tíu pund.“
Milli Úlfljótsvatns og Sogsfossa
var dtjúg bátaveiði. A efri árum
minntist Tómas sælla veiðidaga í
samtali við Guðmund Daníelsson:
„...ég man eftir því sem drengur,
að ég átti stundum í erfiðleikum
með að burðast heim með það, sem
ég veiddi yfir daginn. Þetta er ekki
dæmi um, hvað ég var mikill veiði-
maður, heldur hitt, hvað mikið var
af fiski þarna."
Langskemmtilegasta en jafn-
framt hættulegasta veiðisvæðið
voru þó fossarnir þrír. Straumurinn
gat auðveldlega hrifsað með sér bát
og veiðimann, sem ekki uggði að
sér, og teflt á örskoti fram í vísan
dauða. Guðmundur Einarsson frá
Miðdal lýsir því á einum stað, hvern-
ig reyndir veiðimenn ráku niður
hæla við bakkana til að miða ná-
kvæmlega út, hversu langt þeir
gátu farið við fossana án þess að
leggja í tvísýnu. Við fossana dró
hann hestburði af stórum urriðá
enda gjörkunnur öllum felustöðum
þeirra eftir áratuga glímu.
Stórflskar
Saga urriðaveiðinnar á svæðinu
hefur enn ekki verið skráð. En fjöl-
margar heimildir eru um stórfíska,
og í þeim mæli, að aðrir stofnar
komast ekki í samjöfnuð. Sumar
er ekki hægt að sannreyna til hlít-
ar, en um aðrar þarf ekki að efast.
Stærstu urriðanna, sem sögur
fara af á Sogssvæðinu, getur Hin-
rik Þórðarson frá Útskeiði í grein
um vötn á Suðurlandi sem birtist í
Suðra II, 1970. Þar greinir hann
frá því, að tvennar heimildir séu
um urriða úr Soginu, sem komnir
á land vógu 36 pund. Ekki er ljóst,
hvort umræddar heimildir eiga við
sama fiskinn, né heldur er þess
getið hver hafi veitt, eða hvenær.
Á Efri-Brú, og bæjunum í kring,
var sérstakur viðbúnaður til að taka
á móti erlendum veiðimönnum, sem
komu árvisst til veiða frá því
skömmu eftir miðbik síðusta aldar
og fram á þessa. Tómas heyrði sög-
urnar sem lifðu af metveiði þeirra
og heimamanna. Að sögn hans
veiddist eitt sinn 32 punda urriði í
net í Þingvallavatni, og erlendur
veiðimaður tók af báti sínum á
stöng 27 punda urriða og annan
22 punda á einum og sama degin-
um.
Um árabil hafði Jón Ögmundsson
í Kaldárhöfða atvinnu af því að
veiða fyrir Svein Benediktsson, og
hélt stopular veiðidagbækur. Síðla
í ágúst 1939 skráir hann í bók sína
að hann hafí veitt 26 punda urriða
á stöng, „... en það var langþyngsti
urriðinn sem ég hef dregið". Annar