Morgunblaðið - 26.03.1995, Blaðsíða 2

2 B SUNNUDAGUR 26. MARZ 1995
MORGUNBLAÐIÐ
Jón Sen er fæddur á eyjunni Amoy
í Kína og ólst þar upp til þrettán
ára aldurs. Faðir hans Kwei Ting
Sen var þar háskólaprófessor. Kona
hans og móðir Jóns var Oddný Er-
lendsdóttir frá Breiðabólstöðum á
Alftanesi. Hún tók sig upp haustið
1909 og hélt til Skotlands til móts
við sérkennileg örlög sín. Hún starf-
aði sem bókari í Leith en fékk jafn-
framt leyfi til þess að stunda nám
við háskólann í Edinborg meðfram
starfi sínu. Þar kynntist hún Kwei
Ting Sen. Þau giftu sig árið 1917
og eignuðust fljótlega son sem Er-
lendur hét. Árið 1922 fluttu þau
með drenginn sinn til Kína. Skömmu
eftir komuna þangað beit óður hund-
ur Erlend litla og tókst ekki að
bjarga lífí hans.
Árið 1924 fæddist Sen-hjónunum
annar sonur sem þau gáfu nafnið
Jón. Fjórum árum seinna eignuðust
þau svo dóttur sem Signý heitir og
er lögfræðingur að mennt. „Við vor-
um allvel efnum búin, áttum stórt
hús og mamma hafði margt þjón-
ustufólk,“ segir Jón þegar talið berst
að lífi þeirra í Kína. Það er Qarska-
lega fallegt í Amoy og loftslagið
milt og yndislegt. „Pabbi hafði verið
rektor háskólans í Amoy um tíma
og fékk síðan starf í Shanghai. Líf
okkar leið rólega fram þar til dag
einn að það fréttist að Japanir hefðu
gert innrás í Kína, það var árið 1937.
Þeir byrjuðu á að taka aliar hafnar-
borgir en við fréttum að þeir kæmu
senn tii Amoy. Pabbi sagði okkur
að taka allt dót sem hægt væri og
pakka því niður og stinga af meðan
hægt væri. Mamma pakkaði niður
en var að öðru leyti ekki búin að
gera neinar ráðstafanir hvemig við
ættum að komast burtu þegar stórt
fraktskip kom til Amoy. Svo merki-
lega vildi til að norsk kona sem var
farþegi með þessu yfirfulla skipi var
svo sjóveik að hún treysti sér ekki
til að halda ferð sinni áfram. Mamma
fékk hennar pláss og gat haft okkur
hjá sér.
Við fórum með skipinu tii Hong
Kong. Þaðan komust við með jap-
önsku skipi á brott, það blessaðist
þótt við væram öll með kínversk
vegabréf. Við þræddum ströndina
og fóram gegnum Súez-skurðinn,
yfír Miðjarðarhafið og léttum ekki
ferðinni fyrr en í London. Þetta var
löng og mikil ferð en ég var ekki
sjóveikur, þetta var stórt skip, byggt
sem skemmtiferðaskip.
En eitt leiðir af öðra í þessu lífi.
Niðurstaða margvíslegra atburða
varð sú að við komum aldrei aftur
til Kína. Pabbi og mamma hittust
aldrei framar þau þrettán ár sem
þau voru eftir þetta í hjónabandi.
Eftir að Japanir drógu sig í hlé hófst
gangan mikla með Maó í farar-
broddi. Svo var það heimsstyijöldin
sem líka setti strik í reikninginn.
Kína varð lokað land, það var varla
hægt að skrifa þangað bréf, þau
voru öll tekin og lesin og komust
sum aldrei á áfangastað.
Þegar borgarastyijöldin í Kína var
loks á enda og nýja stjórnin komst
til valda og var viðurkennd barst
okkur sú fregn að pabbi væri látinn,
það var árið 1952.
Ég hafði mjög gaman af að koma
til íslands. En fljótlega fór mér þó
að leiðast loftslagið. Ég man að
fyrsta veturinn fraus Skeijafjörður-
inn alveg. Auðvitað söknuðum við
Kína og gerum enn. Mig langaði
alltaf þangað út aftur. Amoy er á
23. gráðu breiddar og þess vegna
sést hvergi skuggi á sumrin þegar
sól er hæst á lofti, það liðu aðeins
fimm mínútur frá því birtu fór að
bregða og þar til komið var kolsvart
myrkur.
Fyrst eftir að ég kom var ég bara
að leika mér. Skólaganga hefst
mjög snemma í Kína. Þegar við fór-
um þaðan, var ég búinn að vera tvö
ár í menntaskóla. En svo kom að
því að ég gat ekki verið að valsa
um aðgerðarlaus. Þá leyfði Pálmi
Hannesson rektor mér að vera hér
og þar í bekkjum Menntaskólans í
Reykjavík, eftir því hvar ég stóð í
hveiju fagi. Ég var flækingur í skóla
í nokkum tíma en náði aldrei að ljúka
stúdentsprófi. íslenska var mér þó
aldrei nein fyrirstaða. Það tók mig
ekki nema þijá vikur að læra nóg í
íslensku til þess að gera mig skiljan-
iegan. Ég hef hins vegar aldrei náð
fullum tökum á málfræðinni. Ég
þarf enn í dag að hugsa mig um ef
ég ætla að tala rétt.
Móðir mín spilaði eitthvað á píanó.
Margt tónlistarfólk er í hennar ætt,
m.a. Árni Kristjánsson, píanóleikari
og Árni Bjömsson, tónskáld. Þegar
ég kom til íslands frá Kína heyrði
ég vestrænan tónstiga mjög bjagað-
an, enda vanur hinum kínverska
tónskala, sem er töluvert örðuvísi.
Það þótti því þjóðráð að láta mig
læra á hljóðfæri. Móðir okkar vann
fyrir okkur með kennslu. Hún kenndi
ensku í Kvennaskólanum og líka í
einkatímum. Örlögin höguðu því
þannig að þýsk kona, sem hét frú
Göhlsdorf, kenndi hér þýsku í ein-
katímum. Þær leigðu saman íbúð á
Fjólugötu, mamma og hún. Frú Gö-
hlsdorf átti bróður sem féll í fyrri
heimsstyijöldinni. Hann skildi eftir
sig fiðlu, sem þessi þýska kona gaf
mér, með þeirri ósk, að ég lærði á
hana. Mig langaði ekki neitt sérstak-
lega að læra á fiðluna, en kínversk
skyldurækni mín réði því að ég tók
að læra á fíðluna og æfði mig sam-
viskusamlega hvert kvöld í eldhúsinu
á Fjólugötunni. Smám saman fór
mér að finnast meira gaman að spila
á fiðluna. Mamma hvatti mig, hún
var rómantísk og vildi endilega að
ég lærði að spila vel á fiðluna.
Fyrst var ég í fiðlunámi hjá Hans
Stephanik. Hann fór svo út rétt fyr-
ir stríðið og þá tók Björn Ólafsson
við að kenna mér. Ég útskrifaðist
frá Tónlistarskólanum í Reykjavík
árið 1945. Þá var ég fyrir löngu
orðinn ákveðinn í að leggja fyrir
mig fiðluleik. Ég fór að taka ljós-
myndir til þess að safna fé svo ég
gæti farið til framhaldsnáms í fiðlu-
leik í The Royal Academy of Music
í London. Upphafið að ljósmyndatök-
unni má rekja til þess að ég var oft
samferða skólabróður mínum einum
sem átti heima á Þingholtsstræti
þegar ég var unglingur. Hann var
áhugaljósmyndari og talaði svo mik-
ið um þetta áhugamál sitt að það
kveikti í mér áhuga á að reyna fyr-
ir mér þarna líka.
Ég fór að taka myndir og smám
saman vatt þetta upp á sig. Svo
þegar ástandið svokallaða var í al-
gleymingi skapaðist góður grund-
völíur fyrir ljósmyndatökur. Ég tók
stundum allt að 300 myndir á einu
kvöldi á Hótel Borg. Ég hélt vel
utan um fé mitt og tókst að safna
mér álitlegri fúlgu sem ég fór með
til London. Ég gat ekki aðeins borg-
að skólagjöldin og haldið mér uppi
í London heldur tókst mér að skipta
út gömlu fiðlunni frá frú Göhlsdorf
og fá mér eðalfiðlu. Hana keypti ég
af virtum hljóðfærasölum þar ytra
og kostaði^ hún sem svaraði íbúðar-
verði þá. Á þessa fiðlu lék ég allan
minn feril sem fíðluleikari.
Eg var svo heppinn að hafa kynnst
mörgum Englendingum þegar
ég var heima á íslandi, m.a. við ljós-
myndastörf min. Einn þessarra
manna var forstj 'ri Ford-verksmiðj-
anna í Dagenha n. Hann útvegaði
mér bíl, nýjan Ford, hann kostaði
200 pund og ég notaði hann allan
tímann sem ég var við nám í London
og seldi hann svo á 200 pund áður
en ég fór heim.
Ég var ógiftur meðan ég var við
nám í London, en ég var búinn að
kynnast konuefni mínu þá fyrir
nokkuð löngu. Ég sá Björgu Jónas-
dóttur fyrst þar sem hún hjólaði nið-
ur Túngötuna, snjóhvít í andliti með
kolsvart hár og var skotinn i henni
strax. Þá var hún þrettán ára en ég
fimmtán ára. Tveimur áram seinna
hitti ég hana á árshátíð Kvennaskól-
ans og bauð henni upp í dans. Síðan
höfum við verið saman. Við giftum
okkur árið 1949 þegar ég var kom-
inn heim frá London og búinn að
ráða mig sem fíðluleikara í Utvarps-
hljómsveitinni. Við eigum saman
Qögur börn og hefur eitt þeirra hasl-
að sér völl á tónlistarsviðinu.
Um þetta leyti stofnaði Björn Ól-
afsson strengjakvartett, sem nefnd-
ist Strengjakvartett Björns Ólafs-
sonar. í honum voru auðvitað Björn,
1. fiðla, ég, 2. fiðla, Hans Stephanik
á víólu og Einar Vigfússon á selló.
í framhaldi af því gerðum við samn-
ing við útvarpið um að flytja alla
Beethoven-kvartettana. Við lukum
við helming af þeim en þá fór Step-
hanik til Austurríkis aftur og skildi
okkur þijá eftir. Þá var hér enginn
tiltækur til að koma í hans stað.
Ég brá því á það ráð að læra á ví-
ólu. Síðan tókum við upp öll strengj-
atríó eftir Beethoven og allt sem við
fundum fyrir þijú hljóðfæri svo við
gætum staðið við þennan samning
við útvarpið. Nokkrum áram síðar,
1957, gerðist það að hópur tónlistar-
manna frá Boston-sinfóníuhljóm-
sveitinni í Bandaríkjunum varð hér
veðurtepptur. George Humphrey,
víóluleikara og Karl Zeise, sellóleik-
ara, tókst að hafa upp á mér og
vildu þeir endilega fá mig til að spila
með sér kvartetta. Ég fékk Björn
Ólafsson í lið með okkur Humphrey
og Karli Zeise og við spiluðum sam-
an kammermúsík í átta tíma á dag
í fjóra daga, því aldrei gaf til Vest-
mannaeyja, þangað sem för þeirra
bandarísku var heitið. Þá fæddist
sú hugmynd að ferðast seinna um
landið með þennan kvartett sem
nefndist íslensk-ameríski kvartett-
inn. Við gerðum alvöra úr þessu
árið 1958, en þá fóram við í tónleika-
för um Vestfirði, Norðurland og
Austfirði. Okkur var afskaplega vel
tekið alls staðar þar sem við komum
fram. Ári seinna var okkur boðið til
Ameríku að spila. Að undangengn-
um umfangsmiklum bréfaskrifum
fórum við vestur um haf og spiluð-
um.
Byijuðum í Boston, fórum um
íslendingabyggðir í miðríkjum
Bandaríkjanna og að lokum héldum
við tónleika í New York. Þessi ferð
var þáttur í gagnkvæmum menning-
arskiptum milli íslands og Banda-
ríkjanna og var þetta í fyrsta skipti
sem erlendir hljóðfæraleikarar fengu
leyfi til að leika með bandarískum
starfsbræðrum sínum þar í landi.
Við héldum samtals sautján tónleika
á fjórtán stöðum á þremur vikum
og fengum mjög góðar viðtökur. Við
vorum með þijár efnisskrár og lék-
um verk eftir Hayden, Beethoven
og Sjostakovitsj. Leikur okkar fékk
góða dóma í blöðum vestra. N.Y.
Times lét svo um mælt um hljómleik-
ana: „Framkoma kvartettsins var
furðu örugg eftir aðeins viku samæf-
ingu, með hinum ísmeygilega fijáls-
leika sem er aðal og þokki kvartetts-
leiks.“ N.Y. Herald-Tribune segir:
„Þegar litið er á hinn örstutta tíma
sem þeir félagar hafa æft saman
gegnir furðu hve samstilltir þeir
eru.“
Vissulega var ég ánægður að geta
unnið við tónlistina, en Iaunin vora
léleg og til að drýgja tekjurnar tók
ég að gera við útvarpstæki. Ég byij-
aði að fikta við að setja saman út-
varpstæki þegar ég var níu ára gam-
all í Kína. Pabbi gaf mér mikið af
bókum um rafeindatækni, sumar
tókst honum að senda til íslands
eftir að ég var komin þangað. Ég
las mér til um þessi fræði og gerði
tilraunir. Smám saman leiddi þetta
til þess að ég fór að gera við útvarps-
tæki. Mér féll í raun og veru mjög
vel að hafa svona mikið að gera.“
Þegar hingað er komið í samræð-
unum stendur Jón skyndilega upp
og nær í hina dýrmætu fiðlu sína
og sýnir mér. Og víst er hún falleg
og tónninn í henni ljúfur. Hún er
heldur ekki strokinn af neinum
hrosshársstrengjum, fiðluboginn
sem Jón sýnir mér er þessari gömlu
og fallegu fiðlu fyllilega samboðinn,
úr völdum harðviði með gullskreyt-
ingum og þöndum strengjum af
bestu tegund.
„Ég hitti margt af merkilegu fólki
í gegnum starf mitt með Sinfóníu-
hljómsveit íslands, og það var nán-
ast lögmál að því stærri sem lista-
mennirnir voru þeim mun lítillátari
og hóværari voru þeir.“ í gestabók
Jóns og Bjargar eru nöfn margra
frægra tónlistarmanna samtímans,
hérlendra sem erlendra. Það hefur
greinilega oft verið gestkvæmt á
heimili þeirra hjóna. „Tónlistarheim-
urinn hér er mjög breyttur frá því
þá var þegar ég var að byija," seg-
ir Jón. „Þá var lítið um að vera í
tónlistinni. Það var t.d. viðburður
þegar við komum saman til að spila
kammermúsík, kvartettinn."
Eins og fyrr kom fram var Jón
Sen snemma laginn rafeindavirki.
Ég spyr hann nánar út í þá sálma.
„Það var afskaplega gott að geta
skipt sér á milli tónlistarinnar og
tæknivinnunar, eins og ég gerði um
áratuga skeið,“ segir Jón. „Dagurinn
var oft í stórum dráttum þannig að
fyrst var æfing hjá Sinfóníuhljóm-
sveitinni fram að hádegi. Síðan fór
ég að vinna við tæknivinnuna. Ég
framleiddi mikið af spennubreytum
rétt eftir stríð. Þá fengust ekki raf-
tæki fyrir okkar spennu hér. Amer-
ískir ísskápar vora t.d. gerðir fyrir
110 volt svo það þurfti'Bpennubreyti
sem breytti úr 220 í 110 volt. Eg
framleiddi spennubreyta fyrir Sam-
band íslenskra samvinnufélaga, sem
vora með umboð fyrir Westingho-
use-heimilistæki. Ég hafði ágætt
upp úr því.
Um 1960 sá ég góða möguleika
til að framleiða sjónvarpstæki
hér. Um þetta leyti stóð til að Ríkis-
sjónvarpið hæfi útsendingu sjón-
varps. A árunum 1960 til 1970 fram-
leiddi ég um 3.000 tæki. Þau vora
mjög vinsæl og nefndust SEN-tæki.
Ég hætti þessari starfsemi þegar lit-
væðingin hófst í Evrópu. Svart-hvítu
tækin vora þá seld á hálfvirði.“
Þótt Jón hafi augljóslega haft
mikið að starfa gaf hann sér þó tíma
til að sinna ýmsu jafnhliða starfinu.
„Jón hafði líka óskaplega gaman af
byssum," segir Björg kona hans.
„Þetta byijaði í Kína,“ segir Jón.
Björg kemur með stóra, málm-
skreytta tvíhleypu af þýskri gerð.
„Ég hef fyrir reglu að geyma aldrei
skotfæri og byssu á sama stað,“
segir Jón, handleikur byssuna og ber
hana upp að vanga sér. Hún fer
honum næstum eins vel og fiðlan.
„Þessa byssu keypti ég á austur-
þýskri iðnsýningu sem var í Austur-
bæjarskólanum árið 1952. Þetta
voru rándýr tæki. Nú er ég orðinn
leiður á byssum,“ segir Jón og lætur
byssuna frá sér.
Það er liðið að lokum þessa sam-
tals. Við stöndum upp og göngum
fram í forstofu. Eftir í stofunni verða
myndaalbúmin, gestabókin, málm-
skreytta byssan og fiðlan dýrmæta.
Allt er þetta einnig að baki í lífí
Jóns Sen. Nú era það rafeindatækin
sem eiga starfsorku hans alla. Hann
rekur fyrirtæki með fjarskiptabúnað,
það heitir Rafeindatæki og þangað
er hann að búa sig til að fara þegar
ég kveð hann.
ÍSLENSK-ameríski kvartettinn. F.v. Karl Zeise, Jón Sen, George Humphrey og Björn Ólafsson.
JÓN Sen á námsárum sínum með fiðluna.
JÓN Sen og Björg Jónasdóttir kona hans.