Morgunblaðið - 26.03.1995, Blaðsíða 9

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 26. MARZ 1995 B 9
Það þarf að skapa
andrúmsloft þar sem
einstaklingar með
afar ríkt séreðli geta
bundist félagsbönd-
um. Þetta er mergur-
inn málsins á okkar
tímum: Samstaða á
grundvelli einstakl-
ingshyggju.
þjóðernisleg hefðarhyggja sé raun-
hæfur pólítískur kostur nú á tímum
eða öllu heldur rómantísk villa?
„Þessari spurningu verður að
svara í þrennu lagi. Ég vil byija á
því að lýsa þeirri sannfæringu
minni að ekkert þjóðfélag fær hald-
ið velli ef persónuleg samskipti og
einkalífið fá ekki að endurnýjast
með lifandi hætti. Auðvitað getur
ríkisvaldið ekki kallað fram slíka
endurnýjun með beinum afskipt-
um. En á hveiju ríki hvílir sú krafa
að skapa a.m.k. félagslegar, póli-
tískar og menningarlegar forsend-
ur fyrir lifandi persónuleg sam-
skipti. Ég tel þetta svo mikilvægt
vegna þess að þjóðfélagsþegnarnir
geta þá aðeins verið virkir þátttak-
endur í pólitísku lífi ef þeir eiga
sér fijótt einkalíf. Þetta er að mínu
mati lífsforsenda fyrir hvaða sam-
félagsgerð sem er.
I öðru lagi vil ég taka skýrt fram
að ég er að því leyti sannfærður
um mikilvægi pólitískrar fijáls-
lyndisstefnu að kerfi jafnra rétt-
inda verður að mynda umgjörð
þjóðfélagsins. Kjarnastofnanir
allra nútímasamfélaga eru reistar
á þessum grunni. Því verður þessi
viðurkenningarháttur að vera
burðarás slíkra samfélaga. Með
þessu á ég við þá skipan mála sem
í háþróuðum vestrænum samfélög-
um, ekki síst á Norðurlöndum, er
kerfisbundin með jafnri dreifingu
frelsisréttinda, félagslegra og póli-
tískra réttinda.
Þar að auki er ég þeirrar
skoðunar — og það má ef til vill
kalla þáð samfélagssinnaða hug-
mynd — að ekkert samfélag getur
þrifist í lýðræðislegu og stjórn-
málalegu tilliti ef ekki eru fyrir
Meginvandinn er
þessi: Er rétt að
rökstyðja kröfuna
um jafna verkaskipt-
ingu innan fjölskyld-
unnar með því að
segja að það sé rétt-
látara, eða er ekki
trúverðugra að
krefjast jafnrar
verkaskiptingar
vegna þess að hún
er fólgin í nútímaleg-
um hugmyndum okk-
ar um ást?
hendi forsendur þes§ að þegnarnir
geti að minnsta kosti orðað sam-
eiginlega sögulega sjálfsmynd sína
í opinberri umræðu. Þetta má sjá
á því að í hverri stjórnarskrá
finnast þættir er varða þjóðarsögu.
Aðeins ef opinber pólitísk umræða
heimilar að velta sífellt upp spurn-
ingunni, í hveiju saga þjóðarinnar
er fólgin og þar með í hveiju eigin
sjálfsmynd er fólgin samanborið
við sjálfsmynd annarra samfélags-
heilda, getur slík stjórnarskrár-
umræða haldist lifandi. Að þessu
leyti held ég því fram gegn frjáls-
lyndisstefnunni að ekki megi alfar-
ið halda spurningum um siðferði-
lega eða félagslega sjálfsmynd
samfélagsins utan við stjórnmála-
umræðuna.
í Þýska sambandslýðveldinu
blasir þetta við. Síðastliðin fimmtíu
ár hefur umræðan hjá^okkur snú-
ist um spurninguna, hvernig við
eigum að skilja sjálf okkur and-
spænis þeim glæpum sem drýgðir
voru á valdatímum nasista. Þessi
þáttur siðferðilegrar sjálfsskil-
greiningar hefur bein áhrif á laga-
setningu okkar. Til marks um það
mætti nefna „Auschwitzlygina"
svokölluðu [þ.e. lög sem banna
fólki að staðhæfa á opinberum
vettvangi að nasistar hafí ekki
drýgt hryðjuverk í fangabúðum
sínum], eða þá grundvallargildin
sem eru bundin í stjórnarskrá okk-
ár. Þetta eru allt saman afleiðingar
óbeinnar siðferðilegrar sjálfsskil-
greiningar í opinberri stjórnmála-
umræðu. Ég er hins vegar ekki
sammála þeirri sannfæringu að
slíkar sjálfsskilgreiningar þurfi
nauðsynlega að vera þjóðernis-
kenndar í ströngum skilningi.
Sumir samfélagssinnaðir fræði-
menn, eins og t.d. írski siðfræðing-
urinn Alasdair Maclntyre, eru
þeirrar skoðunar að samfélag geti
aðeins haldið velli ef það byggist
á ríkri þjóðerniskennd. Þessari
skoðun er ég ósammála. En ég er
sannfærður um að án slíkrar sið-
ferðilegrar sjálfsskilgreiningar og
þar með sífelldrar leitar að félags-
legri sjálfsmynd geti samfélagið
ekki dafnað."
Fjölskyldan
og réttlætið
Til skamms tíma var umræðan
um fjölskylduna nánast einkamál
hægri- eða íhaldsaflanna. Af-
skiptaleysi vinstrisinna af málefn-
um fjölskyldunnar má ugglaust að
nokkru leyti rekja til hugmynda
68-kynslóðarinnar um að fjölskyld-
an, a.m.k. hin hefðbundna borg-
aralega fjölskylda, væri ófijáls
stofnun sem bælir einstaklingana.
A þessu hafa orðið mikil umskipti.
Hvernig má greina á milli „vinstri“
og „hægri“ í fjölskylduumræðu
samtímans, eða eru þessar skil-
greiningar kannski orðnar úreltar?
„Nei, það held ég ekki. Það er
einkum tvennt sem greinir á milli.
Ef stuðst er við aðgreininguna
milli „vinstri" og „hægri", sem
vissulega verður æ erfiðara, ber í
fyrsta lagi að nefna vinstra- eða
frelsunarsjónarmiðið sem nýlega
er aftur farið að skoða fjölskylduna
út frá. Ég á ekki endilega við hina
hefðbundnu kjarnafjölskyldu sem
reist er á hjónabandi, heldur marg-
víslegar íjölskyldugerðir, það er
ólík sambúðarform foreldra og
bama. Þetta fjölskylduhugtak er
mun víðara en það sem íhaldshefð-
in leggur til grundvallar og lítur á
sem hið eina hugsanlega.
I öðru lagi virðist mér .vinstrium-
ræðan fjalla um fjölskylduna fyrst
og fremst í ljósi réttlætisins, þótt
vissulega verði að skýra hvað það
merkir nánar innan fjölskyldunnar.
En hér er grundvallarhugmyndin
— og það er nýjung — að án sterkra
tengsla á vettvangi einkalífsins og
persónulegra samskipta innan fjöl-
skyldunnar í þessum víða skiln-
ingi, sé persónuþroski einstakling-
anna í verulegri hættu. Um leið
er það útbreidd skoðun að þessi
persónulegu samskipti verði ekki
tryggð nema jafnframt sé tekið
tillit til ákveðinna réttlætiskrafna.
Með því er átt við jafnrétti karls
og konu, jafna skiptingu verka og
viðurkenningu á sjálfræði barna.
Með öðrum orðum er fyrst og
fremst brugðist við þeim hættum
sem steðja að fjölskyldunni og vett-
vangi einkalífsins í ljósi þess hvern-
ig koma megi á félagslegum jöfn-
uði í slíkum samskiptanetum. Þetta
sýnist mér vera annað meginatrið-
ið sem greinir þetta sjónarmið frá
íhaldssömu ákalli um að bjarga
hinni hefðbundnu fjölskyldugerð."
Samfélag
einstaklinga
Er hægt að tala um endurreisn
fjölskyldunnar eða félagslega
vakningu á okkar tímum, eða hef-
ur einstaklingshyggjan löngu sigr-
að? Hvora tilhneiginguna telur þú
vænlegrij einstaklingshyggju eða
samfélagshyggju?
„Þessari spurningu er ekki auð-
svarað, hvorki fræðilega né ef litið
er á raunverulegar aðstæður. Það
er tilgangslaust að loka augunum
fyrir þeirri staðreynd að einstak-
lingshyggjan hefur rutt sér til rúms
á mörgum sviðum. Um leið erum
við ekki nægilega upplýst um það
hvort nýjar gerðir félagstengsla
og félagsmótunar hafa ekki löngu
skotið rótum.
Það eru til athyglisverðar rann-
sóknir sem sýna til dæmis að sjálfs-
hjálparhópum hefur fjölgað veru-
lega á síðastliðnum 10 án\m og
að ýmiss konar pólitískir hópar
leika stærra hlutverk nú en fyrir
20 til 30 árum. Við vitum með
öðrum orðum lítið um samspil. ein-
staklingshyggju og félagstengsla.
Ég held einnig að okkar samfélög
muni ekki komast af til langs tíma
litið ef þeim tekst ekki að skapa
nýjar gerðir félagslegra tengsla á
grundvelli háþróaðrar einstakl-
ingshyggju. Það þarf að skapa
andrúmsloft þar sem einstaklingar
með afar ríkt séreðli geta bundist
félagsböndum. Þetta er mergurinn
málsins á okkar tímum: Samstaða
á grundvelli einstaklingshyggju."
Um hvað ætlar þú að fjalla í
upphafserindi ráðstefnunnar „Pjöl-
skyldan og réttlætið"?
„Ég ætla að leita aftur í heim-
spekihefðina, þar sem fjölskyldan
og hjónabandið léku stærra hlut-
verk en í samtímaheimspekinni,
og horfa þaðan til nútímans með
spurninguna að leiðarljósi, hvaða
þýðingu réttlætissjónarmið geta
haft í samskiptasamhengi nútíma-
fjölskyldunnar. Meginvandinn sem
ég velti fyrir mér er þessi: Er rétt-
lætishugmynd fijálslyndisstefn-
unnar heppilegt siðferðilegt viðmið
til að efla og rökstyðja jafnrétti
og jöfnuð innan fjölskyldunnar, eða
er ekki betur við hæfi að rökstyðja
og fjalla um jöfnuð með því að
skírskota til þess sem eitt sinn hét
„ást“ og í dag mætti nefna „sam-
band“ eða „tilfinningatengsl"? Hér
er um lykilatriði að ræða að mínu
mati.
Þetta má orða á einfaldan hátt:
Er rétt að rökstyðja kröfuna um
jafna verkaskiptingu innan fjöl-
skyldunnar með því að segja að
það sé réttlátara, eða er trúverð-
ugra að krefjast jafnrar verka-
skiptingar vegna þess að hún er
fólgin í nútímalegum hugmyndum
okkar um ást? Þetta eru tvö geró-
lík viðhorf. Femínisminn fer fyrri
leiðina en ég hneigist frekar til að
fara þá síðari. Mér er ljóst að þetta
er ekki auðveldur kostur, því hér
er að vissu leyti beitt íhaldssamri
hugmynd í þeim ásetningi að orða
og rökstyðja framsækna kröfu.
Vissulega getum við ekki skilið
samband fjölskyldu og réttlætis til
fullnustu nema hafa jafnframt
hugfast að fjölskyldan hefur tvö-
falda ásjónu. Hún er félagsleg
stofnun og jafnframt það persónu-
legasta sem við þekkjum. Sökum
þessarar tvöföldu ásjónu verður að
tengja bæði siðferðissjónarmiðin
með einhveijum hætti. Ég tel hins
vegar rangt að fjalla um siðferði
og fjölskyldu einungis í ljósi frjáls-
lyndra hugmynda um réttlæti."
Mig langar að spyrja þig per-
sónulegrar spurningar að lokum.
Þú átt sjálfur fjölskyldu og eins
árs gamlan son. Kemur þú fram
við barnið þitt af umhyggju eða
réttlæti?
„Það má túlka réttlætishugtakið
svo vítt uns það merkir: Að láta
séreðli einstaklingsins njóta réttar
síns. Þá er réttlæti nánast sam-
merkt með umhyggju. Ef leggja
má þennan skilning í hugtakið
merkir réttlæti ekki almennt og
óhlutdrægt jafnréttisviðhorf, held-
ur sértækt viðhorf sem lætur sér
annt um farsæld einstaklingsins. í
þessum skilningi myndi ég segja
að ég kem fram við barnið mitt
af réttsýni. En auðvitað merkir það
ekkert annað en: Ég sýni því um-
hyggju — eftir bestu getu.“
Höfundur er heimspekingur,
búsettur í Berlín.
iɧj|j Makalausa Línan
9916 66
Fyrir einstakt fólk
Ip .
v;:í : fii-M
■-il
39,90 mínútan
FERMIIUGARTILBOÐ
40%
AFSLÁTTUR %

afgolfsettum
Heilt sett frá kr. 17,500,- og hálft sett frá kr. 8.750,-
S: 91-651402
Póstverslunin Nesberg - Strandgötu 28 - Hafnarfiröi (hs: 98-33575)
I
^Spennandi i
Lærðu að farða þig
förðun arn ámskeið
Leiðbeinendur
Hanna Rristín og Eva Björk
Hanna Kjristín, Jfíva Björk,
tx'öfalduv Islands- fslandsmeistari
mcistarí í fördun í fördun
Nýir straumar
fyrir sumarið
Dag og kvöldförðun
. >\)

TRUCCO
Námskeiðin hefjast Fimmtud. 30. mars kl. 20.00
Þriðjud. 28. mars kl. 20.00 Þriðjud. 4. apríl kl. 20.00
SNYRTI & NUDDSTOFA
.9'(otum ■’/irtJttúnir S./)ú/rt/uurtt
/Árt'fty/u/ittt .V. /ttvil
'ltftt/ úiSWAYt,?
Rýmingarsala
í3daga
Höfum opnað útsölumarkað á annarri hæð.
Mikið úrval, lágt verð.
Aðalfundur
Aöalfundur Sparisjóðs Reykjavíkur og nágrennis
verður haldinn í Þingsölum Hótels Loftleiða,
kl. 16.30, fimmtudaginn 30. mars 1995.
Dagskrá:
1. Skýrsla stjórnar um starfsemi sparisjóðsins
á árinu 1994.
2. Lagður fram til staðfestingar endurskoðaður
ársreikningur sparisjóðsins fyrir árið 1994, ásamt
tillögu um ráðstöfun tekjuafgangs fyrir liðið starfsár.
3. Kosning stjórnar.
4. Kosning endurskoðanda.
5. Tillaga um ársarö af stofnfé.
6. Tillaga um þóknun stjórnar.
7. Tillögur til breytinga á samþykktum fyrir spari-
sjóðinn, sbr. lög nr. 43/1993 um viðskiptabanka
og sparisjóði.
8. Önnur mál.
Aðgöngumiðar og atkvæðaseðlar verða afhentir
á fundarstað í fundarbyrjun.
Sparisjóðsstjórnin.
JMmgtiitHbiMfr
- kjarni málsins!