Morgunblaðið - 29.10.1995, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 29. OKTÓBER 1995 19
Við tók ófremdarástand í stjórnsýslunni
og því urðu átökin meiri en til stóð í
upphafi... Ég er að tala um embættis-
menn í dómsmálaráðuneytinu og þá
tvo ráðherra sem komu á eftir Jóni
Sigurðssyni í ráðuneytið.
öðru og minna hlutverki en Al-
þingi, Jón Sigurðsson og starfs-
menn stofnunarinnar höfðu gert
ráð fyrir.“
- Þegar þú segir embættis-
menn, ertu þá að tala um starfs-
menn dómsmálaráðuneytisins?
„Ég er að tala um embættis-
menn í dómsmálaráðuneytinu
og þá tvo ráðherra sem komu á
eftir Jóni Sigurðssyni í ráðu-
neytið. Ef Jón hefði haldið áfram
sem dómsmálaráðherra og
framvinda mála hefði orðið með
þeim hætti sem okkur fór á
milli þá hefði ekki komið til þess-
ara átaka. Við værum lengra á
veg komin í fangelsismiálum í
dag. Við eyddum of miklum tíma
og of miklu púðri í óþarfa tog-
streitu.“
Dagleg húshjálp
hreint út að annaðhvort yrðu þessi mál að
breytast þannig að Fangelsismálastofnun
fengi aukið hlutverk eða ég myndi hætta.
Málalyktir urðu þær að Þorsteinn ákvað
að skipa nefnd sérfróðra manna til að gera
allsherjarúttekt á stöðu fangelsismála og
leggja fram tillögur um heildarstefnumörkun.
Fangelsismálanefnd var skipuð fáum vikum
seinna og henni gefnir 8 mánuðir til að Ijúka
störfum sem hún og gerði. Þorsteinn féllst á
tillögur nefndarinnar og tilkynnti opinberlega
að stefna ríkisins í fangelsismálum hefði ver-
ið mörkuð.
Frá þeim tíma hefur verið unnið markvisst
að þeim breytingum og tillögum sem þar voru
boðaðar. Þær snerta fangelsisbyggingar, laga-
og reglugerðabreytingar, stjómsýsluhætti,
menntun starfsfólks og skipulag starfseminn-
ar, aðbúnað fanga og réttarstöðu, svo nokkuð
sé nefnt. Flestar breytingamar hafa nú litið
dagsins ljós. Þær em þó ekki allar jafnsýnileg-
ar almenningi og síðasti áfangi - afpiánunar-
fangelsið að Litla-Hrauni.“
- Hver var þessi ólíka sýn
sem menn höfðu? Vildu ekki
allir að þessum málum væri vel
borgið eða ertu að tala um ann-
arleg sjónarmið í kerfinu?
„Eg held að það geti verið
ákaflega erfitt fyrir embættis-
menn í ráðuneyti sem hafa van-
ist því að fara með mál að sleppa
tökunum og framselja þau nýj-
um aðila. Þeir vilja ógjaman
missa þau „völd“ sem þeir hafa
haft. Þess vegna mætti Fangels-
ismálastofnun, að því að ég tel,
sums staðar því viðhorfi að hún
ætti eingöngu að sinna þjón-
ustuhlutverki, vera einhverskon-
ar dagleg húshjálp í fangelsis-
málum, frekar en stefnumótandi
ríkisstofnun.
Fangelsismál vom í þannig
ásigkomulagi á þessum ámm
að það var orðið mjög aðkal-
landi að marka þar ákveðna
stefnu. Samkvæmt fangelsis-
löggjöfinni er það ekki eitt af
hlutverkum fangelsismálastofn-
Já, ráðherra?
- Það er ekki á hverjum degi sem opinber
embættismaður talar svo umbúðalaust um
aðra embættismenn og sína yfirmenn og seg-
ir berum orðum að það sé lykilatriði fyrir
stjómsýsluna hvaða ráðherra situr í ráðuneyt-
inu.
„Það kann vel að vera. Það skiptir þó öllu
hvaða maður velst til ráðherradóms. Ef fólk
heldur að það skipti litlu eða engu máli þá
er það misskilningur. Það er höfuðatriði fyrir
stjórnsýslu ríkisins hvaða maður er ráðherra
á hveijum tíma. Menn skulu ekki ímynda sér
að stjómkerfið sé þannig að embættismenn-
imir ráði öllu og embættisfærslan hjá íslenska
ríkinu sé eins og í bresku sjónvarpsþáttunum
Já, ráðherra, nema í algerum undantekningar-
tilfellum. Staðfastur, ábyrgur og dugandi ráð-
herra sem vill láta til sín taka stýrir hlutun-
um, en ekki embættismennimir. Þess vegna
skiptir það sköpum fyrir fangelsismálin í land-
inu hvaða maður velst í dómsmálaráðuneytið
á hveijum tíma. Þetta á auðvitað ekki bara
við um fangelsismál heldur ríkisreksturinn
allan. Sjálfsagt á þetta við um allan rekstur,
ekki síður einkarekstur en opinber. fyrirtæki."
Morgunblaðið/RAX
Vilhjálmur Grímsson
Uppbyggilegt
starf fái forgang
„ÞAÐ hefur margt gerst
jákvætt í fangelsismálum
undanfarin 2 ár,“ sagði
Vilhjálmur Grímsson,
formaður fangahjálpar-
innar Verndar, um þann
tíma sem hann hefur haft
bein afskipti af mála-
flokknum.
„Það er meiriháttar
mál að hafa fengið nýtt
fangelsi á Litla-Hrauni
og losnað við gömlu klef-
ana sem ekki eru mönn-
um bjóðandi.
Frá síðustu áramótum
hafa menn getað sótt um
afplánanir á Laugateigi 19, þar sem
er opið fangelsi sem Vernd rekur.
Frá áramótum hafa verið þar nokkr-
ir tugir manna og það hefur gengið
mjög vel; aðeins hefur þurft að senda
fáeina í venjulegt fangelsi vegna
brots á reglum.
Þess er krafist að menn sem fá
að taka út dóma í opna fangelsinu
lifi heiðarlegu lífi og neyti ekki
áfengis eða efna.
Þannig geta þeir haldið tengslum
við fjölskyldu sína og atvinnu. Þeir
fá að vera úti frá sjö að morgni til
18 síðdegis og aftur frá 19-23. Um
helgar er útivist til klukkan 18. Það
er skilyrði að þeir sem teknir eru til
afplánunar hafi vinnu og þeir verða
að stunda sína vinnu meðan þeir eru
hér.
Um þessi mál hefur tekist gott
samstarf með okkur og Fangelsis-
málastofnun, ekki síst Erlendi S.
Baldurssyni, deildarstjóra sem ég
hef átt nánast samstarf við.
Þau mál sem ég vil sjá fá forgang
í málaflokknum á næstunni er hvað-
eina sem stuðlar að uppbyggilegu
starfi í fangelsunum fyrir fangana
og aukin áhersla og aukið framboð
á áfengis- og fíkniefnameðferð og
fræðslu um áfengis- og
fíkniefnamál. Það nám-
skeið sem Jón Friðrik Sig-
urðsson, sálfræðingur
Fangelsismálastofnunar,
hefur þegar haldið um
þessi mál fyrir fanga
tókst frábærlega. og sýndi
þörfina á markvissu
framhaldi.
Síðustu ár hafa fangar
átt þess kost að fara í
meðferð hjá SÁÁ síðustu
6 vikur afplánunar. Það
er vissulega jákvætt og
mikilvægt og hefur breytt
miklu fyrir suma fanga.
Ég vildi sjá þessi mál þróast á
næstunni þannig að einnig verði boð-
in meðferð í upphafi afplánunar.
Allt þetta sem ég hef nefnt eru
hlutir sem eru nýgengnir um garð
og með þessum áföngum erum við
að komast á viðunandi ról miðað við
okkar nágrannaþjóðir og þetta er
maður mjög ánægður með.
Enn sitjum við þó uppi með Síðu-
múlafangelsið, sem var byggt sem
þvottahús fyrir lögreglubíla, og
Hegningarhúsið, sem er byggt fyrir
annað þjóðfélag á annarri öld. Versti
gallinn í þessum fangelsum er að-
stöðuleysi til allra hluta nema til
þess að geyma menn. Við þurfum
tafarlaust að fá nýtt fangelsi á höfuð-
borgarsvæðinu.
Ég finn að það er áhugi og metnað-
ur þjá starfsmönnum Fangelsismála-
stofnunar til að þróa fangelsismálin
í þessum anda.
Starfsmenn Fangelsismála-
stofnunar hafa faglegan bakgrunn;
margir hafa erlenda menntun og
halda sambandi við erlenda starfs-
bræður. Þeir hafa því góða mynd áf
því hvað er í gangi í þessum málum
í umheiminum og hafa metnað til að
koma málum okkar áfram.“
unar að marka stefnuna, en fyrst enginn tók
það að sér var eðlilegast að við gerðum það.
Svo vel hafði líka tekist til við að ráða starfs-
fólk að hinni nýju stofnun að verkefnin voru
auðleyst. Við höfum átt því einstaka láni að
fagna að kjarni þessa starfsfólks er hér enn
við störf.“
- Þú sagðir að ráðuneytið hefði viljað nota
stofnunina eins og daglega húshjálp. Dagleg
húshjálp vinnur skítverkin, ekki satt? Hver
eru skítverkin í fangelsismálum?
„Mér er illa við að nota orðið skítverk í
þessu sambandi. Ljóst var að hugmyndir mín-
ar og embættismanna dómsmálaráðuneytisins
um hlutverk þessarar ríkisstofnunar fóru ekki
saman. Ég vildi sjá annan tilgang með þess-
ari stofnun en að hún sæi nær eingöngu um
að fullnusta refsidóma. Ég taldi mig satt að
segja hafa þann metnað að breyta þessum
málaflokki úr því að vera brotinn bátur í ijöru
og í það að vera haffært fley. En það verða
aðrir að dæma um hvernig til hefur tekist við
að gera út skipið."
Breytingar eða afsögn
„Togstreitan var orðin slík árið 1991 að
ég gekk á fund Þorsteins Pálssonar mjög
skömmu eftir að hann tók við embætti dóms-
málaráðherra. Á fundi okkar sagði ég honum
Embættismannakerfið sefur ekki
- Það hljómar sjálfsagt sem þversögn í
eyrum þeirra er trúa klisjunni um embættis-
manninn sem fulltrúa óbreytts ástands hvað
þú talar af svo mikilli óþolinmæði um skriff-
innsku og tregðulögmál kerfisins. Er Haraldur
Johannessen óvenjulegur embættismaður?
„Um það verða aðrir að dæma, en það er
liðin tíð hjá hinu opinbera að ríkisforstjórar
geti gengið til verka eftir geðþótta. Það er
líka komin ný kynslóð í embættismannakerfið
sem sættir sig ekki við status quo. Þegar ég
var skipaður til starfa sagði ég við sjálfan
mig „ég er hingað kominn til að breyta og
ná fram umbótum". Ég var og er reiðubúinn
til að standa og falla með þessu fyrirheiti.
Ég hef ekki litið á þetta starf sem þæginda-
starf þar sem hægt væri að sitja á friðar-
stóli, aðgerðarlaus. Til þess þyrfti maður að
vera algjörlega dómgreindarlaus, samvisku-
laus eða meðvitundarlaus.
Það er misskilningur sem ríkir víða úm
opinberan rekstur og stjórnkerfið á íslandi
að þar finnist ekki embættismenn sem hafa
áhuga á sínu starfí, sýni frumkvæði, hafi at-
orku og skili árangri. Það er misskilningur
ef almenningur heldur að embættismanna-
kerfið sofi. Staðreyndin er sú að fjölmörg ríkis-
fyrirtæki eru ágætlega rekin og forstjóra
þeirra skortir hvorki metnað né frumkvæði."
- Lítur þú á það sem ævistarf að stýra
Fangelsismálastofnun?
„Nei, ég hef ekki litið á þetta starf sem
ævistarf. Eg tel að það sé bráðnauðsynlegt
að til verka veljist menn um ákveðinn tíma,
einskonar framkvæmdastjórar, til að koma
ákveðnum breytingum og framkvæmdum af
stað og í höfn. Það er að mínu viti röng stefna
hjá ríkinu að ráða menn í ábyrgðarstöður þar
sem þeir geta setið alla sína ævi í stað þess
að færa menn til milli einstakra ríkisstofnana
og ráðuneyta. Ég tel að allir sem á annað
borð hafa áhuga á að standa sig vel myndu
fagna slíku fyrirkomulagi fyrir utan hinn
augljósa ávinning fyrir ríkið að nýta sér
reynslu starfsmanna sinna á nýjum starfsvett-
vangi."
- Hvar verður þú eftir sjö ár, ennþá í
Fangelsismálstofnun?
„Eg gæti vel hugsað mér að vera í ríkisþjón-
ustu eftir sjö ár, í starfi þar sem breytingar
væru fyrirhugaðar. Þá er ég að tala um upp-
byggingarstarf, svipað því sem ég er í núna,
þar sem stefnt væri að því, til dæmis, að
gera ríkisreksturinn hagkvæmari og skilvirk-
ari. Allt eins gæti ég hugsað mér að snúa
aftur til einkageirans."
- Stefna endurbæturnar í fangelsismálum
að því að málaflokkurinn komist á stig rútín-
unnar?
„Nei, það má aldrei verða."
- Verður þá ekki aftur tekin 100 ára
skorpa á einum áratug eða svo?
„Nei, vonandi ekki. Það er hins vegar ekki
hægt að saka okkur íslendinga um fljótfæmi
í fangelsismálum. Það er dæmigert fyrir okk-
ur að gera lítið sem ekkert í 250 ár og klára
svo málin á 10 ámm eða svo. En við erum
skorpumenn og getum lokið erfiðum verkefn-
um á skömmum tíma ef vilji er fyrir hendi
og nú erum við á hraðri leið inn í 21. öldina.“
Haldið niðri af varðhundi
„Þrátt fyrir að fangelsismálin í landinu séu
á hraðri leið inn í næstu öld, verður að segj-
ast eins og er, að starfsmannastefna ríkisins
hefur verið okkur illur Þrándur í Götu. Ríkis-
rekstrinum eru sett þvílík takmörk hvað varð-
ar starfsmannahald og launamál að mjög erf-
itt virðist að ná fram nokkmm breytingum.
Vegna gamaldags sjónarmiða í starfsmanna-
málum ríkisins er næstum ómögulegt að
hreyfa við mönnum. í ofanáiag er launakerfið
þannig vaxið að það hvetur fæsta til dáða.
Starfsfólki er ekki umbunað í samræmi við
ábyrgð eða árangur í starfi. Það þykir sjálf-