Morgunblaðið - 29.10.1995, Blaðsíða 20

20 SUNNUDAGUR 29. OKTÓBER 1995
MORGUNBLAÐIÐ
sagt að forstjóri í einkageiranum
hafí góð laun. Það þykir hins vegar
ekki jafnsjálfsagt þegar forstjóri hjá
ríkinu á í hlut.
Því miður höfum við horft upp á
það hvemig atgervisflóttinn liggur
frá ríkinu og til einkageirans. Marg-
ir hæfir starfsmenn koma til ríkisins
í skamman tíma, fá þjálfun og
reynslu, og hverfa svo á braut. Til
að sinna ábyrgðarstarfi á vegum
ríkisins í dag, þarf að líta þannig á
mál að ákveðinn hluti þess sé hug-
sjónastarf og ákveðinn hluti lifí-
brauð.
Kjaranefnd, sem ákveður launa-
kjör ríkisforstjóranna, er svo kapít-
uli út af fyrir sig. Fyrir mér er hún
einskonar varðhundur kerfisins, sett
til höfuðs ákveðnum hópi ríkis-
starfsmanna, og stundum hvarflar
að manni að nefndin hafí það eink-
um að leiðarljósi að halda launakjör-
um þeirra sem lægstum."
Einkavæðing og hagkvæmni
- Er rétt að einkavæða í fangels-
isrekstrinum?
„Ég tel að það eigi að einkavæða
þegar hægt er að sýna fram á sparn-
að og hagkvæmni, en ekki einka-
væðingarinnar vegna. Ég lét til
dæmis kanna hvort það væri hag-
kvæmt að einkavæða hluta af
fangavörslunni í nýja fangelsinu að
Litla-Hrauni og spara þannig fé og
mannahald. Þá kom í ljós að það
var óhagkvæmara fyrir fangelsis-
yfírvöld að koma því þannig fyrir
að einkageirinn annaðist gæsluna,
þannig að það voru engin hag-
kvæmnisrök fyrir einkavæðingu í
því tilviki."
- Eru ekki ósættanlegar and-
stæður milli einkarekstrar í hagnað-
arskyni og fangelsiskerfísins sem
hefur einhvetja mannúð að leiðar-
ljósi?
„Ríkið semur ekki um mannúð
við einn eða neinn. Það er ekkert
sem segjr það að ekki megi gera
hiutina á hagkvæman hátt, en um
leið mannúðlegan. Auk þess hefur
það aldrei verið sérstök trygging
fyrir mannúð að ríkisvaldið fari með
málin og nægir þar að nefna lönd
eins og Kína, gömiu Sovétríkin og
jafnvel Evrópulönd eins og Tyrk-
land. Ef einkaaðili getur náð betri
árangri en ríkið, er sjálfsagt að
koma málinu til hans. Hins vegar
leysir það ríkið ekki undan eftirlits-
skyldu sinni og ábyrgð, eins og f
málefnum fangelsanna.
Einkavæðing fangelsa er ekkert
nýtt fyrirbæri undir sólinni, það
þekkist víða um heim; ég nefni Bret-
land og Bandaríkin sem dæmi. Það
má segja að Fangelsismálastofnun
hafí þegar farið inná þessar braut-
ir. Ymis rekstur fangelsanna er
boðinn út. Stofnunin hefur gert
samning við félagasamtökin Vemd
um að fangar afpláni
refsidóma á þeirra vegum.
Fangarnir greiða sjálfír
um 30 þúsund krónur á
mánuði til Vemdar fyrir
þessa meðferð. Fangelsis-
yfírvöld greiða samtökun-
um ákveðna fjárhæð á ári
sem er mun lægri upphæð
en það myndi kosta að
láta fangann afplána í
fangelsi.
Vemd undirgekkst skil-
yrði fangelsisyfirvalda um
þessa þjónustu og er
fylgst náið með því að
þeim sé fylgt. Tilgangur-
inn er fyrst og fremst sá
að gefa föngum kost á að
koma undir sig fótunum utan fang-
elsis, og í öðm lagi að ná fram
hagkvæmni í rekstri. Þannig eru
allir betur settir.
Það skal þó tekið fram að fangar
sem fá að afplána með þessum
hætti eru sérstaklega valdir úr með
tilliti til afbrotaferils og hegðunar
í fangelsi.
Fangelsisyfirvöld hafa leitað fleiri
leiða til úrbóta. Þar má nefna samn-
ing okkar við SÁÁ sem felur í sér
að hópur fanga fer í áfengismeðferð
síðustu vikur afplánunartímans.
Einnig má nefna samfélagsþjón-
ustuna, sem nýlega komst á laggirn-
ar, þar sem hinn dæmdi vinnur störf
í þágu ýmissa líknarfélaga, til dæm-
is Rauða kross Islands, í stað þess
að afplána refsinguna í fangelsi."
- Það hefur verið komið upp
heimili fyrir geðsjúka afbrotamenn
á Sogni. Ertu sáttur við tilhögun
þeirra mála?
„Málefni geðsjúkra ósakhæfra
afbrotamanna hafa verið leyst, en
það var orðið mjög brýnt. Það ríkti
ófremdarástand þegar þessir ein-
staklingar voru vistaðir í fangelsum
og ekki nokkur tök á að sinna þörf-
um þeirra. Sogn Ieysti þennan
vanda, en það hefði verið hægt að
fara mun ódýrari leið með því að
koma slíkri starfsemi fyrir innan
Ríkisspítalanna í stað þess að
byggja réttargeðdeild frá grunni.
Hins vegar var fyrirstaðan og
tregðulögmálin með slíkum hætti
innan geðdeilda Ríkisspítalanna að
það var ómögulegt að leysa þennan
vanda með öðrum hætti en að
höggva á hnútinn og setja á fót
sérstaka réttargeðdeild eins og að
Sogni. Eftir stendur hins vegar að
leysa vanda sakhæfra, geðsjúkra
afbrotamanna sem þurfa á vistun á
geðsjúkrahúsi að halda í lengri eða
skemmri tíma. Enn hefur ekki tek-
ist að fínna viðunandi lausn á þeim
málum. Sognsmálið er lýsandi dæmi
um það hve miklu skiptir hver ráð-
herrann er. Ef Sighvatur Björgvins-
son, sem málið heyrði undir á þeim
tíma, hefði látið undan þrýstingi
væri Sogn ekki til og mikill vandi
enn óleystur.
Þá hefði mannréttindanefnd, eft-
irlitsnefnd Evrópuráðsins, sem kom
til íslands sumarið 1993, án nokk-
urs efa komist að þeirri niðurstöðu
að íslendingar væru að bijóta mann-
réttindi á geðsjúkum ósakhæfum
afbrotamönnum.
Þessi sama nefnd heimsótti fang-
elsin og komst að þeirri niðurstöðu
að íslensk fangelsismál væru í góðu
horfí. Hún lagði ríka áherslu á að
framkvæmd fangelsismálastefnu
ríkisins yrði hraðað. Það stendur
því upp á okkur íslendinga að ljúka
sem fyrst byggingu afplánunar- og
gæsluvarðhaldsfangelsis á höfuð-
borgarsvæðinu og loka Síðumúla-
fangelsinu og Hegningarhúsinu við
Skólayörðustig.“
„Undir kontról“
- Á tímabili voru stöðugar frétt-
ir af flótta frá Litla-Hrauni. Hvem-
ig var sá tími fyrir forstjóra Fang-
elsismálastofnunnar?
„Það var nú svo, að þegar minnst
var á orðið strok þá var strokið.
Mér er í fersku minni samtai sem
ég átti við blaðamann haustið 1993.
í tal barst strok úr fangelsunum.
Hann spurði hvort þessu færi ekki
að Iinna og ég sagði: „Jú, þessu fer
að linna. Guði sé lof.“ Eg hafði
ekki fýrr sleppt orðinu en mér var
tilkynnt um enn eitt strokið. Þannig
að þegar þú minnist á þetta núna,
finnst mér að það muni hafa þær
einu afleiðingar, að það verði strok-
ið úr íslensku fangelsi, um
leið og þetta viðtal birtist.
Þessi tíðu strok voru
klárlega áfall fyrir fang-
elsisyfírvöld. Sennilega
kom mesta áfallið þegar
maður heyrði að fólk væri
hætt að hneykslast á
ástandinu og farið að gera
grín að því.
Þessi tími reyndi vem-
lega á þolrifín í mér og
mínum samstarfsmönn-
um. Mér er minnisstætt
að við héldum blaða-
mannafund á Litla-
Hrauni eftir uppþotið þar,
og ég lýsti því yfir við
fréttamenn að ástandið
„væri undir kontról". Á þessum tíma
reyndust hlutirnir ekki vera meira
„undir kontról" en svo, að það var
strokið úr fangelsinu örfáum dögum
síðar.
Frá þeim tíma hefur það verið
mitt „rnottó" „að reyna að hafa hlut-
ina undir kontról" en ekki alhæfa
neitt í þeim efnum. Þetta var
óskemmtilegur tími en þó afar lær-
dómsríkur og varð til þess að örygg-
ismál fangelsanna voru tekin fastari
tökum. Það kostaði hins vegar sárs-
aukafullar skipulagsbreytingar."
Að axla ábyrgð
- Tókstu þetta sem áfellisdóm
yfír Jjér og þínu starfí?
„Ég leit að sjálfsögðu þannig á
að starfsemin bæri vott um að mál-
um væri ekki nægjanlega vel stjórn-
Þessi tíðu
strok voru
klárlega áfall
fyrir fangels-
isyfirvöld.
Sennilega
kom mesta
áfallið þegar
maður heyrði
að fólk væri
hætt að
hneykslast á
ástandinu og
farið að gera
grín að því.
Margrét Frímannsdóttir
Framlög nýtast betur
„FRÁ því að lögin um
fangelsi og fangavist
voru samþykkt árið
1988 hefur orðið
stökkbreyting í fang-
elsismálum," sagði
Margrét Frímanns-
dóttir, alþingismaður
og formaður Alþýðu-
bandalagsins, sem
hefur starfað mikið
að fangelsismálum og
beitt sér á því sviði.
„Þrátt fyrir mjög
þröngan fjárhag og
þrátt fyrir að Fang-
elsismálastofnunin
hafí aldrei fengpð þann fjölda
starfsmanna sem ber samkvæmt
lögum þá hefur starfsfólk hennar
unnið þrekvirki með endurskipu-
lagningu á starfsemi fangelsanna
og með því að setja fram stefnu-
mörkun í fangelsismálum, sem
áður var ekki til. Fangaverðir
hafa einnig sjálfír knúið á um
menntunarskyldu fangavarða,
sem er af hinu góða. Ég held að
þeir peningar sem þjóðfélagið
hefur sett í fangelsismál séu nú
mun betur nýttir en áður.“
Margrét sagði að í upphafí
starfstíma síns hefði Fangelsis-
málastofnun tekist að eyða biðlist-
um fanga eftir afplánun dóma.
Biðlistarnir hefðu myndast að
nýju á undanförnum árum þar
sem fangelsin hefðu verið fullnýtt
en þeim biðlistum tækist væntan-
lega að eyða eftir tilkomu nýja
fangelsisins á Litla-
Hrauni.
„Af persónulegum
kynnum af Fangels-
ismálastofnun og
þeim sem þar vinna
veit ég að það er
mikill áhugi á að
gera enn betur. Til
þess þarf fjármagn.
Þótt það sé gert ráð
fyrir viðbót í fjár-
lagafrumvarpinu
sem nú er til með-
ferðar er það ekkert
að ráði umfram það
sem skýrist af fjölg-
un vistrýma á Litla-Hrauni.
Margrét sagðist telja að for-
gangsmál næstu ára í fangelsis-
málum ætti að vera að fínna önn-
ur úrræði í málum ungra fíkni-
efnaneytenda sem komast í kast
við lög en að setja þá í þau fang-
elsi sem starfa í dag. Vanda þess
hóps sé brýnt að skilgreina. Heim-
ili í svipuðum stil og Gunnarsholt
teyi hún geta nýst vel til að vista
unga afbrotamenn í vanda vegna
fikniefnaneyslu ogþájafnframt
sem endurhæfíngar- og meðferð-
arstofnun fyrir þennan hóp.
Einnig þyldi ekki bið að hreyfa
við byggingarmálum nýs fang-
elsis á höfuðborgarsvæðinu.
Samkvæmt fjárlagafrumvarpinu
verði framlög til þess máls háð
því að eignarhlutur ríkisins í
Bifreiðaskoðun íslands verði
seldur.
Ólafur K. Ólafsson
Geypilegar framfarir
ÞAÐ hafa orðið
geypilegar framfarir.
Ástandið hefur stór-
batnað en það vantar
enn herslumuninn á
að við getum sagt að
fangelsismálin séu
komin í gott horf,“
sagði Ólafur K. Ólafs-
son, sýslumaður í
Stykkishólmi, þegar
hann var beðinn að
líta yfír þróun fang-
elsismála undanfarin
ár. „Litla-Hraun er
stór áfangi en eftir
er að koma upp betra
fangelsi á höfuðborgarsvæðinu."
„Fangelsismál voru alltaf mjög
vanræktur málaflokkur á íslandi.
Það breyttist ekki fyrr en ákveð-
ið var að stofna Fangelsismála-
stofnun og taka málaflokkinn úr
dómsmálaráðuneydnu.
Fangelsismálastofnun hefur
reynst mjög virk í starfi, bæði
vegna þess hvernig hún er upp
byggð, vegna góðra stjómsýshi-
hátta sem stofnunin
hefur tamið sér og
ekki síst vegna fólks-
ins sem þar starfar.
Góðar reglur em til
einskis ef ekki em
góðir menn að fylgja
þeim eftir.
Mannúðlegri fang-
elsisbyggingar
em stórt skref og
einnig samfélags-
þjónustan, sem er já-
kvæður og mikilvæg-
ur áfangi á þeirri leið
að reyna önnur refsi-
úrræði en að setja
menn í fangelsi.
Ein helsta breytingin undan-
farin ár er einmitt sú að það er
farið að leggja áherslu á að huga
að líðan fanganna og sinna
þeirra þörfum í stað þess að nota
fangelsin eingöngu sem geymslu-
stað fyrir aðgerðarlaust fólk.
Það segir að sjálfsögðu sína sögu
um hvemig ástandið var í þess-
um málum á árum áður.“
að, og það var ég sem bar ábyrgð
á stjómuninni. Fyrst ég fór með
ábyrgðina þurfti ég að axla hana,
þannig að ég tók þetta að sjálfsögðu
á mig. í stöðunni var um tvennt að
ræða. Annars vegar að segja „þetta
er slíkt ófremdarástand að ég get
ekki staðið í þessu". Það hefði hins
vegar verið ábyrgðarlaus afstaða og
ekki þýtt annað en uppgjöf.
Hin leiðin var að segja „þetta er
ástand sem við verðum að bregðast
við strax. Við verðum að læra af
þessu fljótt og breyta vinnubrögð-
unum“. Þá leið völdum við. Ég held
að þetta tímabil verði ætíð þörf lex-
ía og áminning fyrir starfsfólk fang-
elsiskerfisins og fleiri.
Auðvitað vildu sumir hengja bak-
ara fyrir smið í þessu máli. Kenna
einum manni, það er að segja mér,
um það hvemig komið var í fangels-
ismálum þjóðarinnar, sem höfðu
verið hornreka í íslensku samfélagi
áratugum, ef ekki öldum saman.
Eins og mætur embættismaður orð-
aði það í viðtali við Morgunblaðið
fyrir nokkrum árum, þá hafði dóms-
málaráðuneytið orðið afgangsstærð
við stjórnarmyndanir. Ekki bætti
úr skák að fangelsismál, sem heyrðu
undir þetta ráðuneyti, voru mjög
neðarlega á vinsældarlista stjóm-
málamanna og í algem fjársvelti.
Nú dugðu hins vegar engin vettlin-
gatök lengur og loksins skildist
mönnum það.
Enn sem komið er þurfum við
þó ekki að ganga eins langt í örygg-
ismálum fangelsa eins og t.d.
Bandaríkjamenn, sem betur fer. Þar
þekki ég til mála frá mínum náms-
áram. Mér hefur fundist nóg um
að kynnast ríkisfangelsinu í Florída
og skoða rafmagnsstólinn þar, Old
Sparky, Gamla neista. í Bandaríkj-
unum eru svo óhugnanleg afbrot
og óyfirstíganlegur afbrotavandi að
í samanburði við það, er vandi okk-
ar íslendinga enn smámunir einir.
Þó fínnst okkur við ærinn vanda
að glíma, ekki síst vegna fíkniefna
sem hafa breytt þjóðfélagi okkar til
hins verra,“ segir Haraldur Johann-
essen, forstjóri Fangelsismálastofn-
unar ríkisins að lokum.
24. október 1995 Nýtt afplán-
unarfangelsi með 55 klefum vígt
á Litla-Hrauni. Jafnframt verða
teknir úr notkun á Litla-Hrauni
20 klefar frá árinu 1929.
1. júlí 1995 Lög um samfélags-
þjónustu taka gildi. Þeir sem
dæmdir era í allt að 3 mánaða
óskilorðsbundna refsivist eiga kost
á að afplána með ólaunaðri samfé-
lagsþjónustu í allt að 120 klukku-
stundir í stað fangavistar.
t. janúar 1995 Fangahjálpin
Vernd starfrækir skv. samningi við
Fangelsismálstofnun opið fangelsi,
þar sem völdum hópi fanga gefst
kostur á að stunda vinnu og halda
tengslum við fjölskyldu að uppfyllt-
um ströngum skilyrðum.
20. maí 1994 Dómsmálaráðherra
skipar þróunarnefnd fangelsismála
til að taka við af framkvæmda-
nefnd og hafa umsjón með lúkn-
ingu framkvæmda við Litla-Hraun,
undirbúningi að byggingu fangels-
is á höfuðborgarsvæðinu og áfram-
haldandi þróun nýmæla varðandi
skipulag og starfsemi fangelsa,
auk þess að semja frumvarp til
breytinga á lögum um fangelsi og
fangavist.
27. maí 1992 Framkvæmdanefnd
í fangelsismálum skipuð af dóms-
málaráðherra.
5. maí 1992 Fangelsismálastefna
ríkisins gefin út og byggist í aðal-
atriðum á tillögum fangelsismála-
nefndar.
18. júlí 1991 Þorsteinn Pálsson
dómsmálaráðherra skipar 7 manna
fangelsismálanefnd undir forsæti
Haralds Johannessen, forstjóra
Fangelsismálastofnunar, til að
gera heildarúttekt á stöðu fangels-
ismála og leggja fram tillögur um
stefnumörkun. Tillögum nefndar-
innar skilað 26. mars 1992.
1990 Föngum gefínn kostur á að
ljúka síðustu vikum afplánunar í
vímuefnameðferð samkvæmt
samningi Fangelsismálastofnunar
við SÁA.
Apríl 1989 Fangelsið Kópavogs-
braut 17 tekið í notkun. Þar er nú
aðstaða fyrir 12 fanga; 4-6 konur
og karla sem eru að ljúka lengri
dómum og skammtímafanga.
1. janúar 1989 Lög um fangelsi
og fangavist taka gildi. Fangelsis-
málastofnun tekur til starfa og fær
skv. lögum umsjón með fangelsis-
málum, sem áður heyrðu undir
deild í dómsmálaráðuneyti. Til
stofnunarinnar er ráðið fólk með
sérþekkingu á málaflokknum, m.a.
lögfræðingar, sálfræðingur og af-
brotafræðingur.
1980 Ný álma við Litla-Hraun með
10 klefum í 2 deildum.
1978 Ríkisfangelsisdeild í lög-
reglustöðinni á Akureyri fyrir 2-7
fanga. Þar er nú aðstaða fyrir 8
afplánunarfanga.
1978 Hannað fangelsi til að leysa
af hólmi Síðumúlafangelsi og
Hegningarhúsið í Reykjavik.
Framkvæmdir hefjast við grunn
hússins en þeim hætt. Árið 1991
er lóðin seld SS en ríkið hefur
nýlega eignast hana aftur og í lok
1995 hyllir undir að undirbúningur
vegna framkvæmda hefjist á ný.
24. apríl 1973 Lög um fangelsi
og vinnuhæli öðlast gildi.
1972 Síðumúlafangelsið tekið í
notkun sem fangageymsla og síðan
gæsluvarðhaldsfangelsi þar sem
fyrst og fremst era hýstir fangar
sem eru í gæsluvarðhaldi vegna
rannsókna mála hjá lögreglu.
Fangaklefar era nú 13. Upphaf-
lega var fangelsið hannað sem
geymsla og bílaþvottastöð fyrir
lögregluna í Reykjavík.
1972 Viðbygging á Litla-Hrauni
tekin í notkun með 21 fangaklefa.
1963 Fyrsti refsifanginn sendur til
afplánunar á Kvíabryggju. Þar eru
í dag vistaðir 14 fangar.
1929 Gamla húsið á Litla-Hrauni
tekið í notkun undir afplánunar-
fanga. Þar eru í upphafi 24 fanga-
klefar.
1928 Líflátsrefsing afnumin úr
lögum. Siðasta aftakan fór fram
1830.
1874 Hegningarhúsið við Skóla-
vörðustíg tekið í notkun. Enn starf-
rækt. Fangapláss voru til skamms
tíma 23 en fækkað í 19 að kröfu
heilbrigðisyfírvalda árið 1990.
1870 Líkamsrefsingar að mestu
felldar niður úr lögum.
)
I
)
I
í
>
\
r
i
r
i
\
í
!
I
I
!
I
\
i
I
I
I
I