Morgunblaðið - 24.02.1996, Blaðsíða 30

30 LAUGARUDAGUR 24. FEBRÚAR 1996
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
LAUGARDAGUR 24. FEBRÚAR 1996 31
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: Hallgrímur B. Geirsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
GÖNGIN UNDIR
HVALFJÖRÐ
FRAMKVÆMDIR hefjast um miðjan marz við gerð jarð-
ganga undir Hvalfjörð, sem er ein merkasta framkvæmd
í vegamálum landsmanna fyrir margra hluta sakir. Verkið
er unnið á vegum einkaaðila, sem jafnframt sjá um alla fjár-
mögnun, og göngin eru þau fyrstu sem lögð eru undir sjó.
Reksturinn verður í höndum Spalar hf., sem mun innheimta
veggjöld, en að tuttugu árum liðnum verða jarðgöngin afhent
ríkinu til eignar skuldlaus.
Jarðgöngin verða tæpir sex kílómetrar að lengd, þar af
tæpir fjórir kílómetrar undir sjó. Leiðin milli Reykjavíkur og
Akraness styttist um 61 kílómetra og aksturstími um 40
mínútur. Framkvæmdin er talin mjög arðbær frá þjóðhagslegu
sjónarmiði. Heildarkostnaður er áætlaður 4,6 milljarðar króna,
þar af kosta sjálfar framkvæmdirnar við jarðgöngin 3,3 millj-
arða. Fossvirki hf., sem er í eigu ístaks, Skánska og E. Phil
& Son, annast framkvæmdirnar, fjármögnun og ber áhættuna
ásamt bakhjörlum sínum á framkvæmdatímanum. Verkinu á
að ljúka í ársbyrjun 1999 og göngin verða afhenti Speli hf.
eftir tveggja mánaða reynslutíma. Fjármögnun er flókin og
viðamikil, en lánveitendur eru erlendir og innlendir bankar á
framkvæmdatíma og bandarískt líftryggingafélag og íslenzk-
ir lífeyrissjóðir að honum loknum. Ríkið mun kosta vegarlagn-
ingu til og frá göngunum og Alþingi hefur samþykkt allt að
eins milljarðs ábyrgðir vegna framkvæmdarinnar.
Halldór Blöndal, samgönguráðherra, sagði eftir undirritun
samninga, að göngin væru einhver mikilverðasta framkvæmd
á þessum áratug og með þeim stígi íslendingar skref til nýrr-
ar áttar. Einkaframtakið sjái um undirbúning, framkvæmdir
og innheimtu þess fjár, sem verkið kosti.
Því er ekki að neita, að gerð jarðganganna hefur verið
umdeild, framkvæmdin talin óþörf, hætta á leka sé vanmetin
og ódýrari kostir séu fyrir hendi. Forráðamenn Spalar hf.
vísa þessu á bug og telja framkvæmdina mjög arðbæra og
byggða á traustum tæknilegum grunni og reynslu. Að undir-
búningi þessara framkvæmda hafa komið fjölmargir hæfir
sérfræðingar. Ætla verður, að þekking þeirra sé svo mikil
og víðtæk, að óhætt sé að byggja ákvörðun um framkvæmd-
ina á mati þeirra. Þá er það líka traustvekjandi, að erlend
verktakafyrirtæki, sem hafa langa reynslu m.a. af fram-
kvæmdum á þessu sviði, eiga hér hlut að máli. Tæpast mundu
þau taka að sér slíkt verk, ef áhættan væri óhóflega mikil.
Þegar á allt þetta er litið verður að ganga út frá því sem vísu
að traustur grundvöllur hafi verið lagður að þessum fram-
kvæmdum og að landsmenn geti ekið um göngin að þremur
árum liðnum.
UPPBOÐÁ
GERVIHNATTARÁS
IMORGUNBLAÐINU í gær var skýrt frá því, að bandarískt
fjarskiptafyrirtæki, MCI, hefði hazlað sér völl í sjónvarps-
starfsemi með því að tryggja sér eftirsótta gervihnattarás,
sem gerir fyrirtækinu kleift að sjónvarpa um öll Bandaríkin.
Það sem er athyglisvert við þetta mál er fyrst og fremst
það, að bandarísk stjórnvöld efndu til uppboðs á gervihnatta-
rásinni. Umrætt fyrirtæki varð hlutskarpast og greiðir rúm-
lega 680 milljónir Bandaríkjadala fyrir afnot af rásinni, sem
er sú síðasta, sem völ er á til þess að sjónvarpa til gervi-
hnattadiska af ákveðinni stærð.
Morgunblaðið hefur ítrekað á undanförnum árum hvatt til
þess, að uppboð færi fram á afnotum af sjónvarpsrásum hér,
sem eru takmörkuð auðlind, en þessum rásum hefur verið
úthlutað án endurgjalds. Nú þegar sjónvarpsfyrirtækjum hef-
ur fjölgað kemur í ijós sú mismunun, sem af þessu hlýzt. Stöð
3 hefur einungis möguleika á örbylgjusendingum, en reynslan
hefur sýnt að ýmiss konar tæknileg vandkvæði eru á þeim
sendingum, enn sem komið er a.m.k. Þar með verður til á
markaðnum óeðlileg mismunun.
Það er tímabært að ríkisstjórn og Alþingi taki þetta mál
upp til endurskoðunar og bjóði sjónvarpsrásirnar út til hæst-
bjóðenda. Það eitt er í samræmi við þá þróun, sem orðin er
beggja vegna Atlantshafsins.
I Bretlandi eru bæði sjónvarps- og útvarpsrásir boðnar upp
til hæstbjóðenda. í Bandaríkjunum er einnig farið að bjóða
upp farsímarásir. Allar eru þessar rásir takmarkaðar auðlind-
ir og óeðlilegt, að þeim sé úthlutað án endurgjalds, enda hef-
ur stjórnvöldum í Bandaríkjunum og Bretlandi ekki komið
slíkt til hugar. Þau mundu liggja undir ásökunum um stór-
fellda mismunun gagnvart einstökum fyrirtækjum, ef þessi
háttur væri ekki á hafður.
Frumvarp til upplýsingalaga boðar lögfestan rétt almennings til aðgangs að gögnum hjá stjómvöldum
Ríkari réttur og
þrengri takmark-
anir en í fyni
frumvörpum
Með frumvarpi til upplýsingalaga er ætlunin
að lögfesta rétt almennings til aðgangs
að uppiýsingum úr gögnum stjómvalda.
Pétur Gunnarsson kynnti sér frumvarpið
og þau nýmæli sem í því er að finna og fela
m.a. í sér að takmarkanir á upplýsingarétti
falli almennt niður 30 árum eftir útgáfu
skjala og að óháð úrskurðarnefnd fjalli um
ágreining um hvort takmarka megi upplýs-
ingarétt í einstökum málum.
AÐSTÆÐUR stjórnvalda til
þess að veita aðgang að
upplýsingum eru á ýmsan
hátt lakari hér á landi en
í nágrannalöndum okkar. íslensk
stjórnsýsla er um margt frumstæðari
og lausari í reipunum en stjórnsýsla
nágrannaríkjanna. Þannig virðast
fleiri mál vera afgreidd hér á landi
með óformlegum hætti, en það leiðir
oft til þess að ekki eru varðveittar
upplýsingar um málsatvik og jafnvel
afgreiðslu máls. Þá hafa ekki mótast
hérlendis skýrar stjórnsýsluvenjur um
rétt almennings til aðgangs að gögn-
um hjá stjórnvöldum.“
Þessa einkunn fær íslensk stjórn-
sýsla í greinargerð með frumvarpi til
upplýsingalaga sem samþykkt hefur
verið af ríkisstjórninni og stefnt er að
því að lagt verði fyrir Alþingi í vetur.
Jafnframt því að mæla fyrir um óg
skilgreina rétt almennings í landinu
til aðgangs að upplýsingum úr máls-
gögnum hjá stjórnvöldum er í frum-
varpi til upplýsingalaga að finna
ákvæði um að stjórnvöldum sé skylt
að skrá mál, sem koma til meðferðar,
á kerfisbundinn hátt og varðveita
málsgögn þannig að þau séu aðgengi-
leg.. .
Á Islandi hafa ekki verið lögleiddar
almennar reglur um aðgang að upplýs-
ingum. „Skortur á reglum af þessu
tagi hefur oft leitt til harðvítugra
deilna á síðari árum, auk þess sem
óvissan hefur tafið fyrir afgreiðslu á
þeim erindum sem stjórnvöldum hafa
borist um aðgang að gögnum,“ segir
í greinargerð frumvarpsins. Tilgangi
frumvarpsins er þannig lýst að með
því sé ætlunin „að rýmka rétt almenn-
ings til aðgangs að gögnum hjá stjórn-
völdum, einkum á þeim sviðum þar
sem þeim hefur verið talið heimilt en
ekki skylt að láta upplýsingar í té.“
Þrátt fyrir að almenn löggjöf um
rétt almennings til upplýsinga frá
stjórnvöldum hafi ekki verið til á ís-
landi eru til lög frá árinu 1993 sem
taka eingöngu til upplýsingamiðlunar
og aðgangs að upplýsingum um um-
hverfismál hjá stjórnvöldum. „Að auki
er að finna nokkur dreifð og ósamstæð
ákvæði í lögum. Að þeim slepptum
ríkir mikil réttaróvissa um það að
hveiju marki almenningur eigi rétt til
aðgangs _að upplýsingum hjá stjórn-
völdum. í ólögmæltum tilvikum hefur
verið gengið út frá því að stjórnvöld
hafi heimild til þess að veita almenn-
ingi rýmri aðgang að upplýsingum en
leiðir af beinum rétti lögum samkvæmt
enda standi reglur um þagnarskyldu
því ekki í veg,“ segir í greinargerðinni.
Með dreifðum og ósamstæðum
ákvæðum í lögum er vísað til ákvæða
19 gildandi laga, sem langflest eru frá
síðustu 5 árum, þar sem mælt er fyr-
ir um skyldu stjórnvalda til að láta
almenningi í té upplýsingar á ákveðn-
um, afmörkuðum sviðum.
Lágmarkskrafa til stjórnvalda
I greinargerð með frumvarpinu
kemur fram að sá upplýsingaréttur
almennings, sem frumvarpið kveði á
um, sé sú lágmarkskrafa sem gerð
verði til stjórnvalda. Heimilt sé að
veita upplýsingar í ríkari mæli en leið-
ir af réttinum sjálfum svo lengi sem
bein lagafyrirmæli, um sérstaka þagn-
arskyldu, t.d. lækna um málefnj sjúkl-
inga, standa slíku ekki í vegi. Ákvæði
um almenna þagnarskyldu starfs-
manna um hvaðeina sem þeir verða
áskynja um í starfi sínu, eigi hins
vegar ekki að vega þyngra en upplýs-
ingaréttur almennings.
í upplýsingarétti felst samkvæmt
frumvarpinu að stjórnvöldum, stofn-
unum og fyrirtækjum ríkis og sveit-
arfélaga sé skylt, sé þess óskað, að
veita almenningi aðgang að gögnum
sem varða tiltekið mál.
Rétturinn nær til allra, íslenskra
sem erlendra ríkisborgara, óháð
tengslum við málið og hagsmunum
og tilgangi með því að afla sér upplýs-
inganna og tekur aðeins til gagna sem
eru eða hafa verið til meðferðar hjá
stjórnvöldum og hefur þá ekki þýðingu
í hvaða formi upplýsingar eru varð-
veittar. Stjórnvald getur því almennt
ekki heitið trúnaði þeim sem gefur
upplýsingar, öðlist frumvarpið laga-
gildi.
Upplýsingarétturinn er hins vegar
háður ýmsum undanþágum og tak-
mörkunum sem gera að yerkum að
ekki er hægt að álykta sem svo að
með gildistöku laganna muni ríkis-
leyndarmál heyra sögunni til og skjala-
söfn stjórnvalda standa Pétri og Páli
galopin.
Takmarkanir á gildissviði og
vegna ríkari hagsmuna
Undanþágurnar takmarka annars
vegar gildissvið laganna en mæla á
hinn bóginn fyrir um að upplýsinga-
rétturinn skuli víkja þegar tilteknir
hagsmunir aðrir eru í húfi, auk þess
sem tiltekin gögn eru sérstaklega und-
anþegin eins og nánar verður rakið
hér á eftir.
Þær takmarkanir sem upplýsinga-
rétturinn er háður eru tæmandi taldar
í frumvarpinu. í greinargerðinni kem-
ur fram að rétt almennings til upplýs-
inga beri að skýra rúmt en í hinar
tilgreindu undanþágur beri almennt
að leggja þröngan skilning og synja
því aðeins um aðgang að mat á hags-
munum leiði til þeirrar niðurstöðu að
þeim hagsmunum sem undanþágunum
er ætlað að vernda sé beinlínis stefnt
í hættu komist upplýsingamar á al-
mannavitorð.
Voru aldrei leyndarskjöl
Upplýsingalög munu væntanlega
ná til allra gagna sem verða í vörslu
stjórnvalda um næstu áramót, jafnt
eldri gagna sem þeirra sem verða til
eftir gildistöku laganna. í greinargerð-
inni segir um þá reglu að „að baki
hennar búa þau rök að skjöl og önnur
gögn í vörslu íslenskra stjómvalda,
hafi með fáeinum undantekningum,
aldrei verið nein leyndarskjöl þótt ekki
hafi verið fyrir hendi neinar almennar
lagareglur er hafi gert stjórnvöldum
skylt að veita almenningi aðgang að
þeim.“
Frumvarp til upplýsingalaga gerir
ráð fyrir að auk stjórnsýslu ríkis og
sveitarfélaga taki lögin til starfsemi
einkaaðila sem hefur verið falið opin-
bert vald til að taka ákvarðanir um
rétt og skyldu manna. Til stjómsýsl-
unnar teljast hvorki dómstólar né Al-
þingi og stofnanir þess; Ríkisend-
urskoðun og Umboðsmaður Álþingis.
Ákveðin svið stjórnsýslunnar eru
þó með öllu undanþegin gildissviði
frumvarpsins. Þannig er lögunum ekki
ætlað að gilda um þinglýsingu, aðfara-
raðgerðir, nauðungarsölur og önnur
þau verkefni sýslumanna sem töldust
til dómsstarfa fyrir aðskilnað dóms-
valds og umboðsvalds, 1. júlí 1992,
né heldur um rannsókn eða saksókn
í opinberu máli.
Fyrrtalda atriðið er rökstutt í grein-
argerð frumvarpsins með því að gert
sé ráð fyrir að ágreiningsefni um þessi
málefni verði borin beint undir dóm-
stóla og því sé eðlilegt að þessi störf
falli utan gildissviðs laganna, á sama
hátt og starfsemi dómstóla. í greinar-
gerð frumvarpsins er hins vegar ekki
að finna sérstakan rökstuðning fyrir
því hvers vegna rannsókn og saksókn
í opinberum málum er fortakslaust
undanþegin upplýsingarétti.
Hnekkir ekki tölvulögum
Þá gilda lögin ekki um aðgang að
upplýsingum samkvæmt stjórnsýslu-
lögum, og er rökstuðningurinn sá að
í stjórnsýslulögum sé að finna ákvæði
um aðgang að gögnum sem snerta
þann sem um þau biður persónulega.
Þau mál, sem lög um skráningu og
meðferð persónuupplýsinga taka til,
eru einnig undanþegin gildissviði lag-
anna og í greinargerðinni segir að
eðlilegt sé og til einföldunar að tölvu-
lögin gildi ein og á tæmandi hátt um
aðgang að upplýsingum á því sviði.
Einnig munu upplýsingalögin víkja
ef á annan veg er mælt í þjóðréttar-
samningum sem Island á aðild að.
Slíkt ákvæði er m.a. að fínna í 2.
mgr. 31. greinar Mannréttindasátt-
mála Evrópu og 122. grein samnings-
ins um EES.
Takmörkunum á hinum almenna
upplýsingarétti á gildissviði laganna
má skipta í þrjá flokka; gögn undan-
þegin upplýsingarétti, takmarkanir
vegna einkahagsmuna og takmarkanir
vegna almannahagsmuna.
Gögn sem undanþegin eru upplýs-
ingarétti eru fundargerðir ríkisráðs og
ríkisstjómar og skjöl unnin fyrir slíka
fundi, svo og vinnuskjöl stjórnvalds,
sem hvorki hafa að geyma endanlega
ákvörðun um afgreiðslu máls, né upp-
lýsingar sem hægt er að afla annars
staðar. Upplýsingar um nöfn, heimilis-
föng og starfsheiti umsækjenda um
störf hjá ríki eða sveitarfélögum er
skylt að veita þegar umsóknarfrestur
er liðinn en til annarra upplýsinga úr
umsóknum nær rétturinn ekki.
Upplýsingar um
stjórnmálaskoðanir og fjárhag
njóta verndar
Þá verður óheimilt að veita almenn-
ingi aðgang að gögnum um einka- eða
fjárhagsmálefni einstaklinga sem
sanngjarnt og eðlilegt er að leynt fari,
eins og segir í frumvarpinu, nema með
samþykki viðkomandi. Sömu takmark-
anir gilda um mikilvæga fjárhags- eða
viðskiptahagsmuni fyrirtækja.
Varðandi það hvað talist geti einka-
málefni segir t.d. í greinargerð að þar
geti verið um að ræða upplýsingar um
litarhátt, kynþátt, stjórnmálaskoðanir,
og trúarbrögð, svo og upplýsingar um
hvort maður hafí verið grunaður,
ákærður eða dæmdur fyrir refsiverðan
verknað, upplýsingar um kynlíf manna
og heilsuhagi, lyfja, áfengis- og vímu-
efnanotkun, svo og upplýsingar um
félagsleg vandamál og atriði á borð
við upplýsingar frá stjórnvöldum um
hvort tiltekinn einstaklingur hafi lagt
fram umsókn um leyfi til að ættleiða
barn, fjárhagsaðstoð frá félagsmála-
stofnun eða fóstureyðingu.
Með fjárhagsmálefnum einstaklinga
sé átt við upplýsingar umfram það sem
þegar er leyft að upplýsa úr opinberum
skjölum varðandi tekjur og fjárhags-
stöðu einstaklinga. T.d. fást ekki á
grundvelli laganna upplýsingar um
hvort heildarlaun einstakra opinberra
starfsmanna hafi verið hærri eða lægri
en sem nemur föstum kjörum sökum
unninnar yfirvinnu.
Með mikilvægum hagsmunum fyr-
irtækja er, samkvæmt greinargerð,
átt við upplýsingar um atvinnu-, fram-
leiðslu- og viðskiptaleyndarmál eða
viðkvæmar upplýsingar um rekstrar-
eða samkeppnisstöðu án þess að slíkt
sé skilgreint nánar.
Þegar mikilvægir almannahags-
munir kreú’ast er heimilt samkvæmt
frumvarpinu að takmarka aðgang al-
mennings að gögnum sem hafa að
geyma upplýsingar um veigamestu
öryggishagsmuni ríkisins, og segir að
þar megi beita tiltölulega rúmri skýr-
ingu, samskipti við erlend ríki eða fjöl-
þjóðastofnanir, viðskipti stofnana og
fýrirtækja í eigu ríkis eða sveitarféalga
— þó eingöngu að því leyti sem þau
eru í samkeppnisrekstri — svo og fyrir-
hugaðar ráðstafanir eða prófraunir á
vegum ríkis eða sveitarfélag ef þær
yrðu ella þýðingarlausar. Þar á meðal
eru í greinargerð taldar fyrirhugaðar
eftirlitsaðgerðir lögreglu og gögn um
fyrirhugaðar ráðstafanir í kjaramálum
opinberra starfsmanna til að tryggja
jafnræði hins opinbera og viðsemjenda
þess í kjarasamningum og einnig fyrir-
hugaða hagræðingu í rekstri opinberra
stofnana, svo og próf sem lögð eru
fyrir á vegum skóla og annarra opin-
berra aðila.
Flest gögn opinber eftir 30 ár
í greinargerð ségir að beiðni verði
ekki synjað, hvorki í held né að hluta,
nema aðgangur almennings að upplýs-
ingum muni skaða einhveija af hinum
tilgreindu almannahagsmunum.
Það á við um þær takmarkanir þar
sem beita á hagsmunamati að sé upp-
lýsingar um þá hagsmuni sem eiga
að njóta vemdar aðeins að fínna á
hluta skjals beri að veita aðgang að
öðrum hlutum skjalsins.
Samkvæmt frumvarpinu eru allar
takmarkanir á upplýsingarétti al-
mennings tímabundnar og er upplýs-
ingarétturinn takmarkalaus að liðnum
30 árum frá því að gögn urðu til nema
þegar um er að ræða gögn sem varða
einkamálefni einstaklinga. Aðgangur
að þeim verður takmarkalaus að liðn-
um 80 árum frá því þau urðu til, sam-
kvæmt ákvæðum frumvarpsins.
Sá sem vill fá upplýsingar úr gögn-
um stjórnsýslunnar á grundvelli upp-
lýsingalaga skal leggja fram skriflega
beiðni til stjórnvalds sem ákvörðun
tekur í máli, sé um slíkt að ræða, eða
til þeirrar stofnunar sem hefur skjal
undir höndum. Ber þá að verða við
beiðni svo fljótt sem verða má og háfí
beiðni ekki verði afgreidd innan sjö
daga ber að skýra frá ástæðum taf-
anna og hvenær ákvörðunar sé að
vænta.
Óháð úrskurðarnefnd
fjallar um ágreining
Ljóst má vera að orðalag margra
undanþágnanna frá upplýsingarétti er
býsna almennt og veltur framkvæmd
m.a á hvaða skjöl teljast til vinnu-
skjala, hvaða skilningur er lagður í
orð eins og einkamálefni og fjárhags-
málefni, sem sanngjarnt er og eðlilegt
að leynt fari. í greinargerðinni segir
að ýmis ákvæði frumvarpsins séu
nægilega almennt orðuð til að svigrúm
verði til að móta þau nánar í fram-
kvæmd, þ.e.a.s. við meðferð þeirra
ágreiningsmála sem búast má við að
komi upp við afgreiðslu beiðna um
aðgang að upplýsingum.
Lagafrumvarpið gerir ráð fyrir að
um þann ágreining verði fjallað af
sérstakri óháðri úrskurðarnefnd sem
fjalli um kærur þeirra sem fá synjun
frá stjórnvaldi við beiðni um aðgang
að upplýsingum. Nefndin verður skip-
uð þremur mönnum, þar af tveimur
löglærðum og til að tryggja sjálfstæði
nefndarinnar gagnvart stjómvöldum
er mælt fyrir um að nefndarmenn
SJÁNÆSTU SÍÐU
ÞAÐ er þörf á því að almenningur
eigi aðgang að því sem fram fer
í stjórnsýslunni. Það er krafa nútíma-
lýðræðis, veitir stjórnvöldum aðhald
og gefur borgurunum innsýn í það sem
er að gerast í stjómkerfinu," sagði
Eiríkur Tómasson, lagaprófessor og
formaður nefndar sem samið hefur '
frumvarp til upplýsingalaga, aðspurð-
ur um hvaða þörf væri fyrir upplýs-
ingalöggjöf á íslandi. „Önnur ástæðan
fyrir því að setja upplýsingalög er að
það er nauðsynlegt að löggjafinn setji
reglur um þessi mál þannig að bæði
almenningur og þeir sem starfa í
stjórnsýslunni geti glöggvað sig á því
hvaða reglur gilda um þetta. Það hef-
ur verið á reiki og hefur oft skapað
spennu og vandamál.
Hvað breytist ef frumvarp til upp-
lýsingalaga verður óbreytt að lögum?
„Menn eiga þá almennt greiðari
aðgang að gögnum stjómsýslunnar
og einnig er þarna ákvæði um að eft-
ir 30 ár verði öll gögn að meginstefnu
opinber," sagði Eiríkur. Hann sagði'
að brunnið hefði við að sagnfræðingar
hafi þurft að fara til útlanda til að fá
aðgang að skjölum sem varða íslensk
málefni. „Það bregður ljósi á annað
vandamál, sem okkur er ljóst, og það
er að þótt gert hafi verið átak á því
sviði, þarf enn að vanda betur skrán-
ingu- og varðveislu á skjölum hjá
stjórnvöldum. Þess vegna höfum við
ákvæði um það í frumvarpinu.“
Eiríkur sagði að betra skráningar-
kerfi og skjalasafn þjónaði ekki ein-
Aðgangur að stjórn-
sýslunni er krafa
nútímalýðræðis
göngu því hlutverki að
gera gögn tiltæk fyrir
almenning heldur gagn-
aðist bætt skráning ekki
síður stjómvöldum sjálf-
um. „Það flýtir fyrir
störfum og leiðir til bætts
réttaröryggis þar sem
auknar líkur verða á því
að tvö sambærileg mál
verði afgreidd á sama
hátt. Ég held að þessi
skráning skili betri og
auknum afköstum
stjórnsýslunni."
Aðspurður um saman-
burð á frumvarpinu við
upplýsingalöggjöf á
Norðurlöndunum sagði
Eiríkur að á Norðurlöndunum giltu
nokkuð mismunandi viðhorf. „í Sví-
þjóð er stjórnkerfið mun opnara en
t.d. í Danmörku. Við höfum farið bil
beggja en þó gengið lengra á ýmsum
sviðum í því að opna stjórnsýsluna en
gert er í Danmörku og Noregi. Það
sem einkennir þetta frumvarp er að
þarna er að finna laga-
reglur um þessi mál.
Ekki er gert ráð fyrir að
ráðherra setji reglugerð-
ir til að útfæra lagaregl-
umar en dönsku lögin
byggja á því í verulegum
mæli.“
Eiríkur var spurður
hvort segja mætti að
undanþáguákvæði frum-
varpsins væru svo al-
mennt orðuð að með
þeim væri upplýsinga-
rétturinn að engu gerð-
ur. Hann sagði ljóst að
undanþágurnar bæri að
skýra þröngt og til þess
að þeim yrði beitt þyrftu
sérstakir hagsmunir að vera til staðar.
Utfærsla í höndum óháðrar
nefndar en ekki með
reglugerðarheimild
„Meginreglan er sú að það er veittur
aðgangur að skjölum. Við kusum að
fara þá leið að hafa þessar reglur al-
Eiríkur Tómasson
mennt orðaðar til að gera þær aðgengi-
legri þannig að hægt væri að koma
þeim fyrir í lagatexta. Eitt merkasta
nýmælið í þessu lagafrumvarpi er að
það er gert ráð fyrir óháðri úrskurðar-
nefnd sem ætlað er að skýra og út-
færa þessar reglur. Auk þess geta
menn leitað til umboðsmanns Alþingis
til að fá túlkun á reglunum og að sjálf-
sögðu til dómstólanna," sagði Eiríkur.
„Frekar en að hafa reglugerðarheim-
ild til ráðherra þar sem hægt væri að
útfæra undanþágumar nánar og
kannski víkka þær út var valin sú leið
að orða undanþágur almennt og láta
óháða úrskurðaraðila um að skýra regl-
urnar nánar og móta þær í fram-
kvæmd.“
Eiríkur sagði að engin refsiákvæði
væru í lögunum. Blaðamaður sem birti
skjal sem hann kæmist yfir þótt honum
hefði verið neitað um það af úrskurðar-
nefnd kallaði t.d. ekki með því yfir sig
sjálfkrafa refsimál. „Hann bakar sér
ekki frekari ábyrgð vegna tilkomu þess-
ara laga en hann mundi gera í dag.“
Eiríkur kvaðst heldur ekki telja að
trúnaðarbrot opinbers starfsmanns,
sem léti slíkt skjal af hendi, kailaði á
þyngri viðbrögð eða refsingu eftir
gildistöku laganna en í dag. Spumingu
um hvort hann teldi að það mundi
hafa áhrif á mat dómstóla í t.d. meið-
yrðamálum að stjórnvöld hefðu áður
synjað um aðgang að þeim upplýsing-
um sem málið væri sprottið af, svaraði
hann þannig að hann teldi tilkomu lag-
anna engu þar um breyta.
*
EG VONA að Alþingi beri gæfu
til að samþykkja þetta frumvarp
án frekari takmarkana. Það tekur að
vísu ekki til allra þeirra þátta sem
maður hefði helst kosið en það er
ágætt að flestu leyti, svo langt sem
það nær,“ sagði Þór Jónsson, frétta-
maður, sem tók þátt í að veita um-
sögn um fmmvarp til upplýsingalaga
fyrir hönd Blaðamannafélags íslands.
Hann hefur þekkingu á sænsku upp-
lýsingalögunum frá þeim tíma er hann
starfaði við blaðamennsku í Svíþjóð.
Hvað breytist fyrir almenning varð-
andi aðgang að upplýsingum úr stjórn-
kerfinu verði frumvarpið að lögum?
„Fram að þessu hefur ríkt réttar-
óvissa á íslandi um þessi mál. Við
höfum átt það- undir geðþótta ein-
stakra embættismanna hvort við höf-
um fengið gögn sem við höfum beðið
um í stjórnkerfinu, gögn sem jafnvel
gætu haft áhrif á ákvarðanir okkar.
Eg held að upplýsingalög, skýr eins
og þessi virðast vera, greiði úr þessum
vanda og að þau séu til hagsbóta
bæði fyrir þá sem viljá fá gögn og
upplýsingar úr stjórnkerfinu og einnig
fyrir þá starfsmenn stjórnsýslunnar
sem hafa ekki vitað hvernig bæri að
taka á þessum málum.
Opnara kerfi — virkara aðhald
Þeir hafa oft frekar synjað mönnum
um aðgang að upplýsingum en að
taka áhættuna af að afhenda þær.
Ég held að opnara kerfí fylgi virkara
aðhald og það sé til hagsbóta og meira
Vonandi samþykkt
án frekari takmarkana
í anda lýðræðis en það
kerfi, eða sú kerfisieysa,
sem hefur ríkt hér fram
að þessu.
Þór kvaðst telja að
blaðamenn mundu nýta
sér upplýsingalög frekar
en hinn almenni borgari
vegna starfa sinna til að
afla sér upplýsinga og
veita stjórnvöldum að-
hald. „Þar með sinna þeir
betur skyldu sinni gagn-
vart almenningi," sagði
Þór. Hann kvaðst sjálfur
hafa lent í því í starfi sem
blaðamaður að vera neit-
að um í stjórnkerfinu hér
á landi upplýsingar um
bréfaskipti íslenskra og sænskra ráða-
manna. Þær upplýsingar hefði hann
hins vegar fengið afhentar í Svíþjóð
á grundvelli þarlendra upplýsingalaga.
Meginregla mikils virði
Þór segist telja að þótt frumvarpið
taki ekki til fundargerða ríkisstjórna,
saksóknar í opinberum málum, og víki
ef á annan veg er mælt í þjóðréttar-
samningum, sé það býsna gott. „Meg-
inreglan er mjög mikils virði; að stjóm-
völdum sé skylt, sé þess
óskað, að veita almenn-
ingi aðgang að tilteknum
gögnum og taka ákvörð-
un um afhendingu þeirra
án ástæðulausrar tafar.
Þetta skiptir meginmáli
og er sama meginreglan
og hjá frændþjóðum
okkar og er jafnframt
samkvæmt frumvarpinu
lágmarkskrafa til stjórn-
valda um aðgang að
upplýsingum. Undan-
þágur frá meginreglunni
skulu skýrt greindar í
lögum og þannig virðist
mér girt fyrir geðþótta-
ákvarðanir stjórnvalda. “
Þór kvaðst telja að ákvæði um óháða
úrskurðamefnd hefði íslenska frum-
varpið umfram upplýsingaiög á Norð-
urlöndum. „Að ýmsu leyti er frumvarp-
ið líkt því sem gerist á hinum Norður-
lönduum, þótt það gangi ekki eins langt
og sænsku lögin, sem ég tel vera til
fyrirmyndar, og er ekki eins víðtækt
og þau. Þrátt fyrir það tel ég mikla
réttarbót að þessum lögum ef Alþingi
ber gæfu til að samþykkja þau án frek-
ari takmarkana. Fvrri frumvörp um
Þór Jónsson
sama mál gengu miklu skemmra en
þetta og urðu góðu heilli aldrei að lög-
um. Nú horfir öðra vísi við.“
Óþarflega rúmur
málsmeðferðarfrestur
Þá nefndi Þór að með ákvæði frum-
varpsins um skyldu stjórnvalda til að
skrá og varðveita málsskjöl á kefis-
bundinn og aðgengilegan hátt virðist
sem höfundar framvarpsins hafí t.d.
sneitt hjá galla sem grafið hefði undan
virkni dönsku upplýsingalaganna.
Helsta galla framvarpsins kvaðst
hann telja þann ráma tíma sem stjóm-
völdum væri ætlaður til að svara beiðn-
um um aðgang að upplýsingum. „Ég
tel að sjö dagar, miðað við reynslu
mína af blaðamennsku í Svíþjóð, sé
nægilega rúmur tími fyrir stjómvalc
til að gefa rökstutt álit um hvort þa<
afhendir gögn eða ekki til að unnt »
að skjóta málinu til úrskurðarnefndar
innar.“ Þá kvaðst hann telja miður a
fmmvaipið gerði ekki ráð fyrir þvi aö
hægt sé að skjóta til úrskurðamefndar-
innar máli vegna tafa á afgreiðslu
beiðni um upplýsingar.
„í greinargerðinni segir einnig að
önnur verkefni stjómvalds kunni að
verða að hafa forgang þannig að úr-
iausn um beiðni verði <ið bíða. Ég ei
þeirrar skoðunar að fá ef nokkur verk
efni stjómvalds eigi að hafa forganj
umfram þá lýðræðislegu skyldu æ
veita almenningi aðgang að upplýsing
um úr stjórnkerfinu," sagði Þór Jór.,%.
son.