Morgunblaðið - 07.06.1996, Blaðsíða 34

34 FÖSTUDAGUR 7. JÚNÍ 1996
AÐSEIMDAR GREINAR • FORSETAKJÖR
Áhrifamáttur fremur en vald
Gildir það um
pólitískt kjörinn
forseta?
ÞAÐ fer vart framhjá neinum að
nú fer í hönd tími átaka um hvern-
ig forseta íslendingar eigi að kjósa
sér. Sé litið á aldur þeirra er sækj-
ast eftir kjöri að þessu sinni, má
ætla að næstu kosningar gætu orð-
ið árið 2012. Það er því mikilvægt
að menn athugi sinn gang áður en
gengið er í kjörklefann. Stór hluti
kjósenda mun ekki eiga þess kost
aftur að kjósa sér forseta ef marka
má embættissetu þeirra er á undan
eru gengnir. Skyldur okkar er nú
kjósum eru ekki bara við okkur sjálf,
heldur einnig við þá kynslóð er vaxa
mun úr grasi í tíð næsta forseta.
Hverskonar vald?
Eins og venjulega hefur rykið
verið dustað af gamalli kenningu
um að forsetinn hafi beint vald til
að fresta gildistöku umdeildra laga-
bálka. Lögvitringar þjóðarinnar
hafa ekki gefið sér tíma til að út-
skýra opinberlega fyrir almenningi
jnntak þessarar heimildar forseta,
sem nær engan veginn til pólitískra
dagiáta á Alþingi. Vald forseta á
HAPPDRÆTTI
ae
þessu sviði tekur mikiu
fremur til tilvika er
upp kunna að koma
vegna hugsanlegs
landráðsbrölts ein-
stakra stjórnmála-
manna eða flokka.
Sama kann að gilda
um tilraunir til að setja
lög eða reglugerðir er
ganga á skjön við
stjórnarskrána.
Menn geta deilt um
fræðilegar skilgrein-
ingar á landráðum eða
tilraunum til að sníða
af lýðfrelsi með hæp-
inni lagasetningu. Frá
sjónarmiði þegns ann-
Guðmundur
Kjartansson
ars ríkis er býr við tryggara frelsi
og ítarlegri skiptingu ríkisvalds
verða íslendingar oft illa fyrir barð-
inu á misviturri lagasetningu og
stjórnsýslu almennt.
Dæmin .eru mýmörg: Almenn
skattheimta er með því hæsta sem
þekkist í hinum iðnvædda heimi,
og sannarlega dragbítur á hagvöxt
og lífskjör í' landinu þegar rofar til
með ytri aðstæður. Neyslustýring
viðgengst á mörgum sviðum til
stórskaða bæði fyrir land og þjóð.
Ríkissjóður hefur verið rekinn með
halla áratugum saman, jafnvel á
Vinningaskrá
Kr.
5. útdráttur 6. Júnf 1996
Bifreiðavinningur
2.000.000 Kr. 4.000.000 (tvöfaldur)
45766
Kr. 100.000
Ferðavinningar
7613 17170 58181 74127
Ferðavinningar
Kr. 50.000
13135 25745 42620 55982 66074 69268
21275 29876 44801 57046 66724 79773
Húsbúnaðarvinningar
Kr. 10.000
214 10800 22667 28009 41713 53650 64749 72010
297 11088 22859 28076 41879 54750 64910 73057
556 11443 23232 28383 41962 55063 65166 73127
1164 11550 23433 30088 42106 56230 65469 73352
1212 12012 23578 30468 42248 56367 65493 73974
1512 12187 23861 30688 42407 56495 65992 74351
1642 12262 23953 31027 43068 56634 66096 74798
1802 12826 24706 32476 43117 57076 67151 75169
2243 12966 24935 33154 44149 57211 67293 75183
2304 13439 25136 33538 44157 57664 67440 75237
2554 14184 25258 33735 44632 58143 68273 75554
2649 14334 25285 34519 44696 59547 68297 75758
3724 15299 25397 35323 45548 59774 68338 76041
4088 15688 25480 35665 45797 59886 68564 76372
4108 15825 25801 35677 47494 60813 68655 76792
4365 15867 26133 37104 48110 61158 68802 76832
4964 16343 26135 37708 48373 61452 68939 76980
5136 16376 26386 38104 48388 61573 69169 77166
5167 16847 26551 38145 48400 61675 69639 77224
5217 16913 26609 39176 48574 61879 69690 77481
6022 19435 26739 39701 48874 62135 69915 77676
7235 19578 27081 39877 49358 62323 70184 77915
7435 20494 27099 40261 49371 62374 70295 78159
7659 20659 27122 40359 49523 62461 70301 78186
8117 20763 27300 40457 49936 62739 70468 78581
8159 20831 27339 40923 51064 63352 71305 78635
8850 20856 27459 41271 51166 63966 71456 79725
8908 21053 27536 41306 51217 64117 71639 79763
9319 22403 27673 41510 53096 64424 71755
10112 22598 27765 41671 53136 64568 71893
mestu hagvaxtar-
skeiðum. Fjármunir
eru fluttir til í stórum
stíl í hagkerfinu, oft
frá einstaklingum til
hagsmunaaðila, án
þess að nokkur fái
rönd við reist.
íslendingar eiga
flestir sparifé sitt í
fasteignum. A rústum
gamals húsnæðislána-
kerfis reis nýtt sem er
svo haganlega úr garði
gert að það sem ekki
er í skuld hjá fátæk-
ustu greiðendunum er
þeir falla frá, rennur
hugsanlega til ríkis í
formi erfðafjárskatta eða annarra
heimilda er til verða teknar.
Þetta er ekki skemmtileg lýsing
á samfélagi okkar en um flest
raunsæ. Hún er hrein afleiðing af
því samkomulagi sem íslendingar
hafa gert með sér um stjórnskipan
sína.
Spurningin er:
Var forseti Islands, hver sem
var, nokkurntíma í aðstöðu til að
hnekkja lagafrumvörpum sem
tryggðu framgang slíkra mála á
Alþingi? Átti forseti yfirleitt að
reyna að hafa vit fyrir mönnum?
Svarið er einfalt: Forseti hvorki gat
það né mátti.
Valdið sem forseti hefur er ekki
virkt í pólitískum skilningi. Forseti
hvorki getur né má hafa nokkur
afskipti af málum sem þessum
vegna þess að þau falla utan lög-
formlegrar og annarrar skilgrein-
ingar á hlutverki embættisins.
Gera verður þá lágmarkskröfu til
einstaklinga er sækjast eftir emb-
ætti forseta íslands, að þeir hafi í
það minnsta ekki verið þátttakendur
í lögleiðingu þess ástands er að
framan er lýst. Þá skal því mót-
mælt að til embættis forseta veljist
einstaklingar sem hafa að baki ára-
tuga stjómmálaafskipti sem þar að
auki hafa einkennst af þráhyggju
miðstýringar og ríkisforsjár.
Eðli forsetavaldsins
Eðli forsetavaldsins er bæði há-
tíðlegt og alvarlegt í senn. Forsetinn
er æðsti fulltrúi þjóðarinnar í sam-
skiptum við aðrar þjóðir. Þetta at-
riði er þeim mun þýðingarmeira er
menn skilja að forsetar okkar hafa
séð margar ríkisstjómir koma og
fara á embættistíma sínum. Það
minnir okkur hinsvegar á alvarlegri
hlið embættisins. Þar er átt við hið
raunverulega lögbundna vald forset-
ans.
Forsetinn er formlegur handhafí
ríkisvaldsins og þar með samnefnari
allrar stjórnsýslunnar í landinu,
tengiliður almennings við hana. Rík-
isstjórnir eru aðeins myndaðar eftir
að forseti hefur falið einhverjum
aðila umboð tii stjórnarmyndunar.
Stjórnmálamaður er reynir að
mynda ríkisstjórn án umboðs frá
forseta brýtur á forsetanum og van-
virðir lögbundið vald embættisins
til að gæta grundvallarreglu í stjórn-
skipun íslands. Eitt slíkt tilvik kann
einmitt að hafa komið upp fyrir
þingkosningar vorið 1995.
Sögulegt sannindamerki um vald
forseta er vel sjáanlegt ef menn
vilja horfast í augu við það. Forset-
ar Islands hafa í gegnum tíðina fal-
ið umboð til stjórnarmyndana ein-
staklingum er hafa talist verðskulda
og njóta trausts þjóðarinnar og þá
í samræmi við vísbendingar úr nið-
urstöðum alþingiskosninga. Vilji
kjósenda eins og hann birtist for-
seta í niðurstöðum alþingiskosninga
er það sem vísar veginn. Embættið
er þó ekki lögformlega bundið af
þessu.
I því sambandi er nauðsynlegt
að benda landsmönnum á að kynna
sér þá aðila sem í hálfrar aldar sögu
lýðveldisins hafa aldrei fengið um-
Forsetaframboð
og fordómar
JAFNRETTI kynja
hefur sem betur fer
þokað í réttlætisátt
hér á landi á undan-
förnum árum, enda
þótt fullkomið jafn-
rétti virðist enn eiga
nokkuð langt í land.
Og þótt flestir viður-
kenni að hlutur
kvenna þurfi að aukast
og batna í íslensku
þjóðfélagi, er þó stutt
í fordóma hjá mörgum,
og annað slagið koma
upp á yfirborðið furðu-
legar staðhæfingar,
þar sem jafnvel er tal-
að um að hér á landi
ríki kvennaveldi! Þetta kemur oft
skýrt fram þegar sagt er frá þvi
að kona hafi hlotið stöðu sem hún
sótti um í samkeppní við karl-
mann, og þrátt fyrir það að dóm-
Unnsteinn
Stefánsson
sœhi
HUGBÚNAÐUR
fyrir mmom
Tölvufyrirtækið OZ
valdi Stólpa bókhaldskcrfið
W\ KERFISÞRÓUN HF.
Fákafeni 11 -Sími 568 8055
nefnd hafi talið kon-
una hæfari en kárlinn.
Slíkar fullyrðingar,
svo fráleitar sem þær
eru, sýna þó greinilega
að sumir kynbræður
mínir eiga ýmislegt
ólært, og því miður er
oft ástæða til að ætla
að undir niðri séu for-
dómarnir mun meiri
en þeir þora að láta
uppi.
Ymis dæmi um slíka
fordóma hafa litið
dagsins ljós að undan-
förnu í sambandi við
framboð til forseta ís-
lands. Þannig kom
fram á Stöð 2, 1. júní sl., hjá stuðn-
ingsmönnum eins karlkyns fram-
bjóðandans, „að þjóðin treysti engri
konu til að feta í fótspor Vigdísar",
og „því standi kosningabaráttan
milli Péturs og Ólafs“. Nánast allir
landsmenn munu sammála um
ágæti frú Vigdísar, og um það þarf
ekki að deila. En undarleg er sú
kenning, að standi einhver kona sig
vel í starfí, sé nánast útilokað að
ráða kynsystur hennar sem eftir-
mann, því að sú kona muni aldrei
geta staðið sig eins vel! En stuðn-
ingsmenn karlframbjóðendanna
reyna að læða þessari kenningu að
þjóðinni, og finnst mér það ómerki-
leg aðferð í kosningabaráttu. Svip-
^ða „röksemdarfærslu“ heyrði ég á
dögunum á rakarastofu. Hún var
eitthvað á þessa leið. „Jú, Vigdís
er búin að vera forseti í 16 ár og
hefur staðið sig vel, en nú viljum
við fá mann. Við getum ekki farið
MORGUNBLAÐIÐ
boð til stjórnarmyndana. Það er mál
sem öll þjóðin verður að horfast í
augu við.
Skyldur forsetans
Skyldur forseta við þjóðina eru
margskonar. Tvær ber þó hæst. Í
fyrsta lagi þarf hann að gæta að
viturlegri meðferð embættisins í
samræmi við stjórnarskrána. Þær
skyldur varða mest myndanir ríkis-
stjórna og hnökralaus umskipti í
æðstu stjórn landsins. Að þessu
hefur þegar verið vikið.
í öðru lagi er forsetinn samein-
ingartákn okkar, bæði á góðum og
slæmum tímum. í þessu liggur mesti
vandinn við val á forseta. Þar kem-
ur mjög við sögu persóna og ferill
þess einstaklings er velst til embætt-
isins. Forseti þarf að geta gengið á
undan með góðu fordæmi bæði fyr-
ir þjóðina og ríkisstjórn. Hann þarf
að vera sá andlegi bakhjarl sem öll
þjóðin getur horft til og hallað sér
að er illa árar. í þessu liggur hinn
mikli áhrifamáttur forsetans sem
er langtum æðri valdi hans eins og
það er skilgreint í lögum.
Menn líti sér nær
Nú styttist til kosninga. Kjósend-
ur sem ætla að velja yfir landa sína
forseta með litríkan og umdeildan
feril í stjórnmálum að baki verða
að svara því hvort sá forseti geti
nokkurn tíma uppfyllt þessi skil-
yrði. Þeir verða einnig að horfast í
augu við að hafa gert kosningu í
embættið pólitíska, og taka í fram-
haldinu pólitískum afleiðingum af
því.
Sá uppreisnarhugur og pólitíski
tvískinningur sem nú virðist í upp-
siglingu meðal kjósenda, sérstak-
lega meðal margra sjálfstæðis-
manna, á sér allt annan vettvang
en kjör í hið virðulega embætti for-
seta íslands.
Nær væri að kjósa til þess per-
sónu er gætir valdsins fremur en
að beita því.
GUÐMUNDUR KJARTANSSON.
Höfundur er
rekstrarhagfræðingur.
að kjósa konu aftur!“. Viðmælandi
spurði: „Var þá kona forseti næst
á undan Kristjáni Eldjárn?" Þá kom
svarið: „Það er allt annað.“ Þarna
kom karlremban upp á yfirborðið.
En það kastar þó fyrst tólfunum,
sem fram kom í lesendabréfi Morg-
unblaðsins 4. þ.m. Þar stóð m. a.
eftirfarandi í greininni Kosninga-
baráttan og framboð: „Það er engin
spurning að slagurinn mun standa
milli Ólafs Ragnars Grímssonar og
Péturs Kr. Hafstein. Fólkið í þessu
landi er orðið þreytt á kvenna-
veldi.“ Þarna náði karlremban há-
marki. Annað eins rugl og öfug-
mæli hef ég ekki lengi séð.
Eg skora á samlanda mína, kon-
ur jafnt og karla, að láta ekki for-
dóma og vanhugsaðar „röksemdir"
ráða vali sínu á forseta. Að sjálf-
sögðu eru konur og karlar jafnfær
um að gegna forsetaembætti, og
hefur það ekkert með kynferði að
gera. Óg nú vill svo vel til að íslend-
ingar eiga þess kost að kjósa til
forseta konu sem er öllum öðrum
hæfari til að gegna því embætti.
Hún heitir Guðrún Ágnarsdóttir.
Hún er einstaklega vel gefin kona,
hámenntuð og hefur fágaða fram-
komu. Hún er gædd miklum per-
sónutöfrum og fer aldrei í mann-
greinarálit. Hún hefur gegnt íjöl-
mörgum ábyrgðarstörfum, bæði í
sérgrein sinni, læknisfræði, og á
sviði menningarmála og stjórnmála.
Hún hefur alls staðar vakið athygli
fyrir vandaðan málflutning og rök-
vísi. Hún myndi vera þjóð okkar til
mikils sóma hvar sem væri á erlend-
um vettvangi jafnt sem innlendum.
Vinnum saman að kjöri Guðrúnar
Agnarsdóttur í embætti forseta ís-
lands.
UNNSTEINN STEFÁNSSON,
Hrauntungu 19,
Kópavogi.
Höfundur er práfessor við
Háskóla Islands.