Morgunblaðið - 05.01.1997, Blaðsíða 12

12 SUNNUDAGUR 5. JANÚAR 1997
MORGUNBLAÐIÐ
Morgunblaðið/Þórhallur Magnússon
GAMALL Tíbeti snýr bænahjólum í Dharamsala. Hann heldur einnig á bænahjóli. Tíbetar trúa því að þessi athöfn geri
bænirnar kraftmeiri og að þær titri um allan alheim er hjólunum er snúið.
DHARAMSALA á Norður-
Indlandi er lítið þorp við
rætur Himalaya-fjall-
anna þar sem þúsundir
tíbetskra útlaga lifa í sátt og sam-
lyndi við erfiðar aðstæður. Þetta
fólk hefur ekki gefið upp vonina að
komast aftur til heimalands síns og
það vinnur að friðsamri frelsisbar-
áttu undir stjóm Dalai Lama.
Flestum er nú um stundir kunn-
ugt um hið dularfulla og framandi
land Tíbet, handan Himalayafjall-
garðsins, norðan Indlands og Nepal.
Tíbetskur búddismi er orðinn al-
þekktur í hinum vestræna heimi og
við sjáum tákn og ímyndir úr trú
og heimspeki Tíbeta á ólíklegustu
stöðum í okkar menningu. Banda-
rískur kvikmyndaiðnaður hefur ekki
látið þennan spennandi menningar-
heim fram hjá sér fara og nægir þar
að nefna myndina „Little Buddha".
Einnig mátti greina, í kvikmyndinni
„The Independence Day“, mynd af
forseta Bandaríkjanna í handabandi
við Dalai Lama, æðstaprest Tíbeta
og friðarverðlaunahafa Nóbels, á
skrifborði forsetans. Þar var sú
mynd notuð sem tákn um friðar-
hyggju og alheimshugsun forsetans.
Tíbetskir munkar, snoðklipptir í vín-
rauðum og gulum kuflum sínum eru
orðnir að frumgerfingum hugmynda
okkar um búddista austurlanda og
drungaleg tónlist þeirra með bæna-
söngli er fólki víða kunn.
Það sem ekki er jafnvel þekkt er
pólitískt ástand Tíbets og barátta
Tíbeta fyrir sjálfstæði frá Kínveijum
sem hertóku landið árið 1950, með
hörmulegum afleiðingum fyrir
menningu og lífshætti þjóðarinnar.
í dag er Tíbet hérað í Kína, kallað
Xizang, og hefur samkvæmt skil-
greiningu sjálfsstjórn en í reynd er
það ekki svo. Um það bil sex milljón-
ir Tíbeta lifa kúgaðir í eigin landi
sem er stjórnað af annarri þjóð, Kín-
verjum, með allt öðrum gildum og
hugmyndafræði. Þeir sem kynna sér
ástandið í Tíbet sjá fljótt að þar á
sér stað þjóðarmorð, þar sem Risinn
rauði er að kæfa forna, fagra og
einstaka menningu.
Samið á 16. öld
Aðdragandi þessa máls, hertök-
unnar og útlegðarinnar, er langur
og flókinn. Hann er tengdur trúar-
brögðum Tíbeta, búddismanum, og
því hlutverki sem Tíbetar gegndu
sem lærimeistarar nágrannaþjóð-
anna í heimspeki og hugleiðslu.
Reyndar réttlæta Kínveijar innrás
sína inn í Tíbet einmitt á samningi
sem gerður var á milli Tíbeta og
Mongólaveldisins á sextándu öld og
Manchu-veldisins öld síðar. Samn-
ingurinn var fólginn í að Tíbetar,
sem höfðu trúar sinnar vegna engan
her, fræddu Mongóla og Manchua
um kenningu Búdda og hlytu í stað-
inn hernaðarlega vernd frá þessum
aðilum. Það kom aldrei annað til
UNDIR
OKIRAUÐA
RISANS
í tæp 50 ár hafa Tíbetar lotið yfirráðum
Kínverja og nú er svo komið að margir telja
ástæðu til að óttast að tíbetsk menning líði
undir lok. Þórhallur Magnússon dvaldist
meðal tíbetskra útlaga á Indlandi og segir
frá starfsemi þeirra auk þess sem hann fjall-
ar um sögu Tíbeta og heimspeki.
TÍBETSK kona situr og kembir ull. Þegar flóttamenn koma frá
Tíbet fá þeir oft vinnu við hannyrðir. Þeir flytja svo vörurnar út
til Vesturlanda og gengur salan mjög vel.
greina en að Tíbet væri sjálfstætt
ríki í þessum samningum. Menning
Tíbets er gegnsýrð af trúarbrögð-
unum; allar listir og siðavenjur eiga
sér trúarlegan uppruna eða for-
dæmi. Þjóðinni var stjórnað af
prestastéttinni, lömunum, en hver
ijölskylda reyndi að setja einn af
sonum sínum í klaustur, svo að hér
var ekki um beina stéttaskiptingu
að ræða.
Búddisminn kom til Tíbets á sjö-
undu öld eftir Krist. Þá hafði hann
þróast og breiðst út á Indlandi í
margar aldir. Tíbetar höfðu verið
herská þjóð og lagt undir sig stór
svæði í Mið- Asíu, Kína og á Ind-
landi. í Tíbet höfðu áður verið stund-
uð einskonar seiðgoðatrúarbrögð en
við trúskiptin varð þjóðin friðsöm
og allur kraftur hennar beindist að
andlegum þroska einstaklinganna
og samhjálp. Eldri trúarbrögð Tíbets
heita Bön og lítur út sem þau hafi
sameinast mahayanastefnu búddis-
mans sem þá dafnaði á Indlandi.
Inntak búddismans
Kenning búddismans er í mjög
stuttu máli sú að takmark okkar
mannanna ætti að vera það að eyða
hatri á meðal okkar, sjálfselsku og
endalausum þrám og löngunum í
hluti sem að endingu eru einskis
verðir. Við sjáum heiminn í röngu
ljósi, því að það er í reynd ekkert
sjálf til að beijast fyrir og hlutir
heimsins eru í raun ekki til á þann
hátt sem við skynjum þá. Búddistar
hafna eðlishyggju heimsins og
áherslan er lögð á síbreytileika lífs-
ins og forgengileika þess. Til að
öðlast réttan skilning á heiminum
þarf að koma til langt nám í heim-
speki og langar setur í hugleiðslu.
Þar koma klaustrin inn í myndina.
Munkar og nunnur í tíbetskum búd-
disma reyna að öðlast hugljómun svo
að þau geti hjálpað sem flestum
öðrum til að ná hinu sama. Tíbetar
stunda trú sína af alvöru og öll
breytni þeirra miðast yfirleitt af því
að það sem gert sé komi sem flestum
til góðs. Ofbeldi, lygar eða neikvæð-
ar hugsanir eru hlutir sem flestir
Tíbetar forðast sem heitan eldinn.
I raun er allt líf í Tíbet gegnsýrt
af búddismanum, eða var það fram
að „nútímavæðingu" Kínveija. Sið-
ferðisgildi Tíbeta eru tengd eiði bod-
hisattvans; að allt sem maður geri
sé undir því komið að allar verur
njóti góðs af því. Allar listir Tíbeta
eru tengdar búddismanum. Myndlist
þeirra eru tönkur sem sýna hina
ýmsu dýrlinga eða óhlutbundnar
mandölur (fernings og hringlaga
form) til að hugleiða á. Tónlistin er
trúarieg og oftar en ekki lofsöngvar
um hinar ýmsu hetjur Tíbeta, en það
eru yfirleitt siddar, menn sem hafa
öðlast yfirnáttúrulegt vald yfir heimi
blekkingarinnar, Samsara. Fyrir
utan gífurlegan fjölda heimspekirita
sem þýdd hafa verið af sanskrít og
önnur sem hafa orðið til í Tíbet, þá
eru bókmenntir Tíbeta að mestu leyti
trúarlegar. Mannfagnaðir eru haldn-
ir á helgum dögum búddismans. Það
er augljóst að yfirgripsmikið kerfi
eins og kommúnismi, eða maoismi
í þessu tilfelli, sem nær til velfiestra
sviða mannlífsins og boðar gerólíka
lífssýn og siðferðisreglur, breytir
ekki aðeins efnahagslífi Tíbets, held-
ur allri menningunni með. Afleiðing-
in kann að verða dauði tíbetskrar
menningar.
Ætlun Kínveija með hernáminu
var aldrei sú ein að kúga tíbetsku
þjóðina, heldur að sameina hið gíf-
urlega landflæmi Tíbets kínverska
ríkinu og mynda þar sósíalískt sam-
félag. Vandinn var sá að í samfélagi
þar sem flestir voru hirðingjar eða
bændur, afgangurinn munkar og
nunnur, hentaði alls ekki hin komm-
únistíska orðræða. Tíbetar skildu
aldrei hvað verið var að tala um
þegar sagt var: „stétt", „stéttarbylt-
ing“, „verkalýðsstétt", „auðvaldið"
og þar fram eftir götunum. Þessi
orð voru ekki einu sinni til á tí-
betsku. Beitt var öllum tiltækum
ráðum til að koma hinni kommún-
ísku hugmyndafræði inn í tíbetskt
samfélag. Bókaútgáfa var bönnuð,
nema um væri að ræða áróðursrit
kommúnistaflokksins, þar sem sömu
tuggurnar voru settar fram í sífellt
nýju samhengi. Myndlistarmenn sem
áður höfðu málað trúarlegar myndir
voru neyddir tif að mála „hetjur"
kommúnismans, þar sem þær voru
að kenna ábótum klaustranna og
helstu heimspekingum „hina full-
komnu“ hugmyndafræði. Einnig var
á allan hátt reynt að breyta gildum
samfélagsins svo að áhersla fólks í
lífinu yrði að eignast mótorhjól, sjón-
varp og að njóta kínverks bjórs.
Flótti Dalai Lama
Fyrstu árin eftir hernám Kínveija
stóðu Tíbetar í þeirri trú að þeir
fengju að halda sjálfsstjórn um innri
málefni ríkisins og menningu þjóðar-
innar. En Kínveijar sviku þá aftur
og aftur þar til að uppúr sauð, árið
1959, þegar orðrómur barst út á
meðal íbúa Lhasa, höfuðborgar Tí-
bets, að til stæði hjá Kínveijum að
ræna Dalai Lama og setja hann í
varðhald einhvers staðar í Kína. Allt
tiltækt kínverskt herlið í Tíbet var
sent til Lhasa og skothríð var gerð
á Potala-höllina þar sem Dalai Lama
var talinn vera. Hann hafði hinsveg-
ar flúið nóttina áður til Indlands, en
þar var vel tekið á móti honum og
þeim 80.000 Tíbetum sem komu á
eftir. Ferðalagið yfir Himalaya er
gífurlega erfitt og margir verða úti
er þeir reyna að komast til Ind-
lands. Hið merkilega við hina fyrstu
flóttamenn frá Tíbet var að það sem
þeir tóku með sér var ekki fatnaður
og vistir fyrir ferðalagið, heldur
heimspekirit og helgar bækur. Ríkis-
stjórn Indlands, undir forystu Ne-
hrus fékk Tíbetum lítið yfirgefið
þorp í ijöllunum norðan Delhi, þar
sem bretar höfðu dvalist á sumrin
er hitinn á sléttunum varð óbærileg-
ur.
A næstu árum gerðust hræðilegir
atburðir í Tíbet og þá sérstaklega í
menningarbyltingunni 1965. Frá
hernáminu hafa rúmlega 6000
klaustur og musteri verið lögð í eyði.
I þeim stærstu voru yfir tíuþúsund
munkar og fræðimenn að störfum.
I klaustrunum höfðu verið yfir hálf
milljón munka og nunna sem nú
voru drepin, pyntuð, sett í þrælkun-
arbúðir, eða ráfuðu umkomulaus um
landið. Talið er að 1,2 milljón Tíbeta
hafa látið lífið á beinan eða óbeinan
hátt fyrir tilstuðlan Kínveija. Tí-
betska tungumáiið og tíbetskt letur
eru að hverfa. Kínverskar sjónvarps-
stöðvar senda út efni þar sem Dalai
Lama er kallaður svikari eigin þjóð-
ar og áróðri er haldið uppi gegn trú-
arbrögðunum. Þrátt fyrir það kynna
Kínveijar landið fyrir ferðamönnum
sem „heilagt land á þaki heimsins".
í Lhasa, höfuðborg Tíbets, búa nú
um 40.000 Tíbetar, en 160.000 Kín-
veijar. 97% verslana og fyrirtækja
í Lhasa eru í eigu Kínvetja. Karokee-
barir eru á hveiju götuhorni í mið-
bænum og á kvöldin ráfar rótlaus
ungdómur Tíbets drukkinn á milli
þeirra 300 vínveitingahúsa sem eru
í Lhasa. Að nefna Dalai Lama á
nafn er stranglega bannað og ferða-
mönnum í Tíbet er vísað úr landi
fyrir að gefa Tíbetum myndir af
Dalai Lama sem er elskaður og dáð-