Morgunblaðið - 26.01.1997, Blaðsíða 2

2 B SUNNUDAGUR 26. JANÚAR 1997
MORGUNBLAÐIÐ
NÁLGUNIN er
svo mikil að
það er bók-
staflega eins
og maður sé
staddur inni í
stofu hjá fólk-
inu sem bréfin
ritar,“ segir Kristrún Halía Helga-
dóttir í upphafi samtals okkar. „Upp-
haf þessa alls var að haustið 1995 var
ég í námskeiði hjá Sigurði Gylfa
Magnússyni sagnfræðingi og var að
vinna að ritgerð uppúr bréfasafni á
handritadeild. Ég sá þá hversu
mörgu er ábótavant varðandi flokk-
un bréfanna. I gömlum litlum köss-
um eru geymdir flokkunarseðlar og
flokkað er eftir nafni sendanda eða
viðtakanda. Útilokað er að hafa upp
á sérstöku efni ef fólk er til dæmis að
leita heimilda í ritgerðir. Þetta eru
stundum stór bréfasöfn og fólk fer
ekki að lesa heilu bréfasöfnin í leit að
efni sem svo kannski er óvíst að
leynist þar.
Undanfarið hef ég verið að lesa
þessi bréfasöfn í gegn og flokka þau
eftir efnisatriðum. Eg er ekki komin
nema fram á sjöunda áratuginn.
Þegar flokkun og innslætti er lokið
verður hægt að leita að ákveðnum
efnisatriðum eftir lykilorðum. Ef
fólk vill t.d. finna eitthvað um eldgos
í bréfum frá öldinni sem leið ætti það
samkvæmt mínu flokkunarkerfi að
vera hægt með því að slá inn einu
lykilorði, sem væri í fyrrnefndu til-
viki eldgos. Þá ætti tölvan að tína til
allt sem sagt er um eldgos í bréfun-
um. Slíkt auðveldar fólki sem vantar
heimildir að fínna þær. Á sama hátt
verður hægt að leita eftir ártali og
sérnafni. Þetta mun auðvelda til
Morgunblaðið/Kristinn
KRISTRÚN Halla Helga-
dóttir leitar að sendibréfi
frá Sigríði Pálsdóttur.
menntun. Þær konur sem skrifuðu
bréf á þessum tíma voru flestar á
einhvem hátt tengdar prestum eða
öðrum embættismönnum. Það er
ekki fyrr en um 1880 sem gert er
skylt að kenna börnum skrift og
reikning í lögum um uppfræðslu
barna. Áður átti hvert barn að læra
lestur og Kverið, sem var kristin-
fræðibók þeirra tíma.“
Fólk vann mjög mikið
„Starfið var miðdepillinn í tilveru
fólks á nítjándu öld. Það kemur fram
í bréfunum að fólk þurfti almennt að
vinna mjög mikið. Framan af öldinni
sést þó aðeins óbeint inn í líf almúg-
ans vegna þess að þá eru flest bréfin
frá embættismönnum, en þeh- tala
auðvitað um fólkið í kringum sig í
bréfum sínum og til er einnig nokkuð
af bréfum frá tómthúsfólki í Reykja-
vík. Það fólk byggði allt sitt á
íhlaupavinnu og sjávarafla. í athug-
un minni hef ég einskorðað mig við
bréf frá Reykvíkingum, en auðvitað
fljóta með í þeim bréfum fréttir af
fólki héðan og þaðan af landinu.“
Reykjavík var lengi lítil
„Reykjavík var í upphafi nítjándu
aldar mjög lítil, en kaupstaðarsvæðið
stækkaði afar mikið eftir því sem leið
á öldina. Smám saman sameinuðust
bænum jarðir í kring. Árið 1806
koma til dæmis Landakot og Grjóta-
hverfið fyrst til sögunnar, Amarhóll
og Rauðará ekki iyrr en 1835, Laug-
ames og Kleppur árið 1894 og svona
mætti lengi telja. Ég hef eingöngu
skoðað bréf frá fólki sem búsett var
innan kaupstaðarmarkanna. Steph-
ensenamir í Viðey koma því aldrei
við sögu sem bréfritarar í athugun
REYKJAVÍK um miðja nítjándu öld.
muna aðgengi að bréfunum og opna
möguleika á að nota bréfasöfnin við
rannsóknarvinnu. Þess ber að geta
að ég fékk styrk frá Nýsköpunar-
sjóði námsmanna til þriggja mánaða,
ella hefði ég ekki getað sinnt þessari
vinnu.“
Ný heimildarflokkur
„Mitt helsta markmið er að opna
nýjan heimildarflokk í rannsóknum.
Sagan hefur hingað til mest verið
skrifuð út frá stofnunum, stuðst hef-
ur verið nær eingöngu við opinber
skjöl en með tilkomu aðgengilegs
bréfasafns er hægt að skrifa söguna
út frá persónulegri lífsreynslu ein-
staklinga. Þetta hefur orðið í raun
útundan í sagnfræðirannsóknum hér
á landi. Þess ber að geta að þegar
saga einstakra manna hefur verið
rituð hefur vissulega verið farið yfir
og stuðst við bréfasöfn þeirra, t.d.
manna eins og Jóns Sigurðssonar og
annarra frammámanna í íslensku
þjóðlífi, en bréf frá almúgafólki hafa
ekki verið notuð í þessu skyni. Þetta
opnar nýja sýn á söguna, gefur nýja
sögusýn, og færir okkur nær þessu
fólki sem einu sinni byggði þetta
land. Hingað til höfum við fyrst og
fremst séð sögu okkar að ofan, ef svo
má segja, nú opnast leið til sjá inn í
neðri lögin, hvernig fólki leið og lifði
innan um allar þær reglur sem því
voru settar af yfirvöldum, og hvemig
þær mótuðu líf fólks.“
Hvernig var nítjánda öldin?
En hvernig kemur þér nítjánda
öldin fyrir sjónir eftir að hafa lesið
öll þessi bréf?
„Auðvitað urðu miklar breytingar
eftir því sem leið á öldina. í upphafi
aldarinnar voru íbúar Reykjavíkur
aðeins um 300 en voru í lok hennar
rösklega 6.000. Eitt einkenndi þó
þetta tímabil allt, það var mikið strit
og mikil veikíndi hjá fólki. I bréfum
er lýst marvíslegum veikindum, lík-
lega væru þau fróðleg aflestrar fyrir
lækna nútímans, því lýsingar eru oft
mjög nákvæmar. Einnig eru veður-
lýsingar áberandi. Fólk var þá í svo
miklu meira návígi t.d. við veður og
aflabrögð en við sem lifum í dag. I
næstum hverju einasta bréfi er veðr-
inu nákvæmlega lýst. í bréfunum
kemur glögglega fram hve fámennið
var mikið í Reykjavík á nítjándu öld.
Mikið var slúðrað um náungann og
allir vissu allt um alla.
Fréttablöðin fóru ekki að koma út
fyrr en um miðja síðustu öld þannig
að fólk notaði bréf til að bera fréttir
á milli. Allt sem gerðist og bréfritari
vissi um, hvort sem hann heyrði það
af afspurn eða lifði það sjálfur, var
samviskusamlega skrifað niður og
sent kunningjum og vinum. Ef ein-
hver komst t.d. í erlent fréttablað lét
hann berast bréflega það sem hann
hafði komist á snoðir um.“
Skriftarkunnáttu áfátt
„Um miðbik síðustu aldar dregur
úr þessum fréttaskrifum í sendibréf-
um og menn vísa þá frekar til blaða
og tímarita sem farin voru að koma
út þá. Rétt er að geta þess að flestir
bréfritaramir framan af öldinni sem
leið voru menntamenn. Fátítt er að
rekast á bréf frá t.d. vinnumönnum
og sárafáar konur skrifuðu bréf fyrr
en fer að nálgast miðja nítjándu öld-
ina. Ég hef grun um að skriftarkunn-
áttu almennings hafi verið áfátt hér
á landi á þessum tíma, sérstaklega
skriftarkunnáttu kvenna. Þær voru
ekki taldar hafa gagn af slíkri
minni vegna þess að Viðey sameinað-
ist ekki Reykjavík fyrr en árið 1983.“
Jónas „forsómaði“ ekki böllin
Þrátt fyrir harða lífsbaráttu
skemmti fólk í Reykjavík sér eftir
fongum. Til dæmis var hér starfandi
svokallaður Klúbbur, sem gekkst
fyrir dansleikjum eða böllum eins og
það var nefnt. Jónas Hallgrímsson
skáld er einn af þeim sem eiga bréf í
bréfasafninu. Hann sótti öll þau böll
sem hann gat. „Veturinn hefur að
mestu leyti horfið mér í önnum, þó
- hef ég dálítið skemmt mér uppá mill-
um,“ segir hann í bréfí til Magnúsar
Eiríkssonar guðfræðings 14. mars
árið 1832. „Ball hef ég til dæmis
aldrei forsómað - við höfum haft hér
sex Böll í vetur, og á öllum hefur
gengið sómasamlega og raskt til, af
öðrum smáskemmtunum mínum -
saklausum eins og þú þekkfr til mín
- ætla ég ekkert að segja þér - þú
vilt hvurt sem er ekkert heyra uffl
kvenfólkið. Ég hef svona brúkað ein-
staka frí kvöld til að spila allvel eða
syngja eða skrafa og spauga við
kunningjafólkið.“
Guðsótti og stéttaskipting
Til Magnúsar guðfræðings sem
fyrr er nefndur skrifar Katrín
(Árnadóttir) Skaftason Johnsen
tveimur áram seinna og kveður þar
heldur við annan tón en hjá Jónasi.
„Við héma lifum núna við bærileg
heilsukjör, en í sumar var ég sem
aðrir hér í Vík mikið lasin, ég lá rúm-
föst í 6 vikur, og var þó eftir það tölu-
verðan tíma að ná fjöri og kröftum-
Þeir er nafnkenndii- hafa dáið, eru
Frú G. Helgasen í Görðum, Madame
R. Gunnlögsen í Sviðholti og Jómfrú
Ingibjörg Illugadóttir i Hafnarfírði,