Morgunblaðið - 26.01.1997, Page 5

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 26. JANÚAR 1997 B 5
Fj ölsky ldulausa
þjóðfélagið
Kaupmannahafnarbréf
íslendingar eru með afbrigðum frændræknir, en aftur
á móti gegnir frændrækni margfalt minna hlutverki í
Danmörku. Sigrún Davíðsdóttir veltir hér fyrir sér
ýmsum hliðum frændrækni.
MAMMA, eru fjölskyldur mikið saman
á íslandi?" spurði tíu ára íslendingur-
inn, búsettur í Danmörku, mömmu
sína, þegar hann hafði dvalið um hríð á ís-
landi og gengið þar í skóla. Mamman kvað
svo vera. Fjölskyldutengslin væru tvímæla-
laust meira ræktuð á íslandi en í Danmörku,
en spurði svo af hverju honum dytti þetta í
hug. Svarið var að einu sinni eftir skóla á
íslandi þá heyrði hann bekkjarfélaga segja
við annan að hann ætlaði að fara í heimsókn
til frænku sinnar. Sá tíu ára minntist þess
ekki að hafa nokkru sinni heyrt dönsk skóla-
systkin tala um það í miðri viku að þau ætl-
uðu að skreppa í heimsókn til skyldmennis.
Og bragð er að þá bamið finnur: frændrækni
er ekki fyrirferðarmikil í dönsku þjóðfélagi,
sérstaklega ekki í stórborgarsamfélagi eins
og í Kaupmannahöfn. En það er ekki aðeins
frændræknin sem er lítil. Það stefnir í að
meirihluti fullorðinna Dana búi einsamall. I
Danmörku er meðalflölskyldustærð 1,8, en í
íslenskri meðalfjölskyldu eru heilar þijár
manneskjur. En kannski er þróunin ekki nein
tilviljun, því ýmsir hafa bent á að velférðar-
þjóðfélagið leysi í raun fjölskylduna upp með
því að draga úr þörfinni á samheldni hennar.
Hinar ýmsu birtingarmyndir
frændseminnar
Það vantar annars ekki að Danir hafi ná-
kvæm frændsemisheiti. A því sem Isiendingar
kalla í daglegu tali „frænda“ og „frænku"
hafa Danir ýmis heiti, svo sem „fætter“, „kus-
ine“, „faster“, „moster“ og „nevo" og nota
þessi orð af mikilli nákvæmni. íslendingar
tala um „ömmu“ og „afa“ en Danir gera grein-
armun á móður- og föðurforeldrum, tala um
„morfar", „farfar" og svo framvegis. Að baki
liggur sú undarlega staðreynd að Danir hafa
frændsemisheitin nákvæmlega á takteinum,
þótt frændrækni þeirra sé í lágmarki. íslend-
ingar eru ekki sérlega nákvæmir í frændsemis-
heitunum og nota þau venjulega ekki nema
þegar þarf að tilgreina í hveiju skyldleikinn
liggur, en hins vegar er frændræknin vel
þroskaður eiginleika þeirra flestra.
Það er kannski erfitt að mæla hvort frænd-
rækni eykst, en ættarmótin íslensku eru þó
vísbending í þá átt, því þeim virðist heldur
fara Qölgandi en hitt og æ meira í þau lagt.
Heilu ættbogarnir koma saman, mörg hundruð
manns, og það er ekki lengur látið nægja að
hittast í einhveiju félagsheimili yfir kaffíbolla,
heldur er ráðist í alls kyns sameiginlegar fram-
kvæmdir. Það getur heldur betur fengið kjálk-
ann á Dönum til að síga af undrun að heyra
um ættarmót, þar sem um hundrað jeppar
fullir af einum og sama ættboganum þeystu
yfir hálendið saman.
Önnur hlið frændrækninnar er svo auðvitað
Qörleg útgáfustarfsemi í kringum ættrakning-
una. Nú eru heimilistölvurnar lagðar undir
þessa iðju. Þessi hlið frændrækninnar er alveg
séríslensk og kemur útlendingum rækilega á
óvart, þegar þeir rekast á ættarskrár og ætt-
fræðiforrit hjá íslenskum vinum og kunningj-
um. Hér geta menn almennt ekki rakið ættir
sínar nema örfáar kynslóðir. Eitt sinn var ég
á tali við ítala, sem sagði mér nokkuð stoltur
að fjölskylda hans gæti með vissu rakið ættir
sínar alla leið aftur til aldamótanna 1800. Það
þarf vart að skýra út fyrir íslenskum lesendum
hversu ámátlega ættlaus maður með svo
skamma æýtartölu er í íslenskum augum, þeg-
ar flestir íslendingar geta rakið ættir sínar
aftur í goðafræðina, þótt óvissuþátturinn auk-
ist í réttu hlutfalli við lengd tölunnar.
Og enn önnur hlið frændrækninnar er svo
auðvitað að fólk þekkist, íslendingar þekkja
ættmenni sín og geta rakið saman ættir þvers
og kruss. Og það fyrsta sem íslendingar gera
alment þegar þeir kynnast einhveijum landa
sínum er að staðsetja viðkomandi og tengja
hann ættmennum. Allt er þetta Qarri Dönum,
og reyndar flestum öðrum nágrannaþjóðum,
ekki aðeins vegna þess að fólkið er fleira og
hefur flutt milli landshluta, heldur einnig
vegna þess að skilningurinn á gildi ættrakn-
ingar er ekki fyrir hendi.
Hinn beinharði ágóði frændrækninnar
Kannski lifir fræpdræknin svona góðu lífi
á íslandi af því að íslendingar hafa það bara
í sér að vera frændræknir og af því að það
er hluti af lífinu að hafa samband við skyld-
menni sín. íslendingar, sem flutt hafa frá ís-
landi og stórum fjölskyldum sínum þar, hafa
oft á orði að til mótvægis við söknuðinn eftir
ijölskyldunni, sem auðvitað geri vart við sig,
þá komi að það gefist meiri tími til að sinna
öðru en fjölskyldunni og því fylgir kannski
örlítill léttir.
En félagsfræðingar gleypa örugglega ekki
við því að íslendingar séu bara frændræknir
svona sisona, heldur myndu vilja huga að
þeim hag, sem fólk hefði af því að rækta fjöl-
skyldutengslin. Hinn beinharði ágóði frænd-
rækninnar er ekki aðeins að fá útgefnar ættar-
skrár með nafninu sínu og komast á ættar-
mót, heldur fyrst og fremst að geta hnippt í
ættmennin, þegar mikið liggur við. Greiði
kemur á móti greiða og það er svo notalegt
að geta bara haldið sig við fólk, sem maður
þekkir eða þekkir til. Hin hliðin á notalegheit-
unum er svo það sem kallast „nepótismi",
sumsé það að hygla ættmennum fram yfir
aðra.
I augum útlendinga, sem þekkja til á Is-
landi, er lítill vafi á að þetta er lenska á ís-
landi og í augum þeirra hefur þetta óneitan-
lega á sér yfirbragð spillingar. En á meðan
íslendingum finnst almennt að þetta sé eðlileg
aðferð, sem allir njóti góðs af, þá þykir þetta
vísast ekkert í ætt við spillingu, þó útlending-
um kunni að þykja það. En það er alltént
hvorki auðvelt að vera útlendingur í svona
þjóðfélagi og hafa ekki ættartengslin, né er
auðvelt að vera ættlítill eða öllu heldur að
eiga fáa að, sem eiga lítið undir sér.
Frá fjölskylduþjóðfélagi til
einstæðingaþjóðfélags
Frændræknin hefur á sér margar hliðar og
ein þeirra er samheldni og hjálpsemi. Ekki er
til dæmis ósennilegt að fyrir daga húsbréfa-
kerfisins hafi það verið algengara að foreldrar
reyndu að hjálpa börnum sínum við ’núsakaup,
annaðhvort með beinum fjárframlögum eða
með því að hjálpa þeim við að taka lán. Ömm-
ur og afar passa barnabörnin, börn og tengda-
börn hugsa um gamalmennin, systkin og
tengdafólk hjálpast að við flutninga, að gera
upp hús eða fóstra börnin í fjölskyldunni þeg-
ar á þarf að halda. Allt eru þetta samskipti
sem virðast mun algengari á íslandi en í
Danmörku.
Og allt er þetta þjónusta, sem á einhvern
hátt er sett í kerfi í Danmörku eða vinargreið-
ar, sem leystir eru utan fjölskyldunnar. Hús-
næðislánakerfi hefur fyrir löngu gert börn
fjárhagslega sjálfstæð gagnvart foreldrum og
í sömu átt hníga aðrar félagslegar bætur til
ungs fólks. Barnapössun er rækilega uppfyllt
af hinu opinbera og hjálpsemi fer að mestu
fram milli óskyldra, eins og nágranna og
vinnufélaga, sem venjulegur Dani hittir marg-
falt oftar en skyldmenni sín.
En það má leiða að því líkur að velferðar-
þjóðfélagið, sem hefur að mörgu leyti leyst
af hólmi þjónustuhlutverk íjölskyldunnar, vegi
um leið að rótum fjölskylduþjóðfélagsins. I
velferðarþjóðfélaginu er einstaklingurinn
minnsta einingin, ekki fjölskyldan. í Dan-
mörku, þar sem velferðarkerfið hefur verið
byggt upp sem þjónustukerfi, má álykta sem
svo að það hafi ef til vill líka leitt til þess að
fjölskyldan sé á góðri leið með að verða um-
fröm, því æ fleiri velja að búa einir, fremur en
í fjölskyldu og þess verður skammt að bíða
að helmingur fullorðinna búi einir. Þá er þessi
þróun í átt frá ijölskylduþjóðfélagi yfir í ein-
stæðingaþjóðfélag ekki tilviljun ein. Frænd-
ræknin er ekki endilega eingöngu af hinu
góða, en sama má segja um hvarf frændrækn-
innar.
Á SUNNUDÖGUM var kakó með bútti-
deigs-vínarbrauðslengjum og snúðum með
glassúr og súkkulaði og franskbrauð eftir
KFUM og K sungið: „svarar, svarar, vertu
velkominn og þá kom steypiregn og vatnið
jós og jós og þá kom steypiregn og vatnið
jós og jós og þá kom steypiregn og vatnið
jós og jós og húsið á sandi, það féll . . .“
allt endurtekið „og húsið á bjargi stóð fast“.
Og glansmynd.
Sé farið til upphafsins, til 11. aldar, hét
sunnudagur, héreftir Drottinsdagur, gam-
alt heiti, eða dies dominica enda helgur i
augum manna. Hvíldardagur. Erfiða átti
alla daga í sveita síns andlits nema á hvíld-
ardaginn. Þá mátti gera sér glaðan dag
eftir messu eða hvíla lúin bein. Öll vinna
bönnuð og sem dæmi, éf hestur var járnað-
ur á sunnudegi varð hann haltur, ef rúm-
föt voru viðruð á sunnudagsmorgni varð
hjónaskilnaður. Ef gert var að sjóklæðum
manna á sunnudögum drukknuðu þeir. Að
vinna á sunnudögum var synd. „Það er
vonandi að hann skáni eitthvað úr helg-
inni,“ segja menn oft í illviðrum og hríðum
á vetrum eða óþurrkum á sumrum. En svo
var til fram undir þetta sú trú, að veðurf-
ar batnaði „upp úr prédikuninni" á sunnu-
dögum, og títt er að gá til veðurs, þegar
komið er úr kirkju, til að sjá, hvort ekki
hefir breytzt útlitið til batnaðar. Ef ekkert
hefir skipazt á meðan verið var í kirkjunni
þótti víst, að þessu mundi hann halda þessa
vikuna. Margt hefur á daga vora drifið
eins og fræðast má um í bókunum íslenzk-
ir þjóðhættir Jónasar frá Hrafnagili og
Saga daganna eftir Árna Björnsson.
Sunnudagur er þó mitt uppáhald, svo spari-
legur sem hann er í sportsokkum mjalla-
hvítum og lakkskóm gljáandi biksvörtum
með bandi yfir ristinni og hneppatölu he-
spaðri. Ekki kom til greina að láta sjá sig
í bomsum, gúmmískóm eða vaðstígvélum
eða svarthvítum strigaskóm. Þá var maður
skríll.
Sjá, synd Sódómu systur þinnar var
ofdramb; hún og dætur hennar höfðu
gnótt matar og lifðu góðu lífi í makind-
um, en réttu þó ekki hinum voluðu og
fátæku hjálparhönd. (Esekíel 16,49-50)
Á sunnudögum, umsjón Stína fína (af
hveiju þarf hún ekki að stimpla sig?).
Umræðuefnið: Braggabúar. Talar við
fimm manns, þar af eina konu fædda 1920
Sódóma gúmorron
sinn undir hvorn
En hví er ekki hægt að gera þá kröfu að fá fríð og
hvíld frá bílatraffík á sunnudögum? Er hvíldardagur-
inn ekki fyrír bíllausa? Má hvíldardagUrinn ekki vera
hávaðalaus dagur? Skrölt og skralllaus Laugavegnr á
sunnudögum? spyr Ingibjörg Elín Sigurbjörnsdóttir
í Borgarpistli sínum.
og einn mann fæddan 42 og
þau áttu heima í sitthveiju
braggahverfinu víðs vegar um
borgina. Þau tala og tala en
þegar þátturinn var afkynntur
varð mér hugsað til þess að nú
eina ferðina enn hefði sú ríka
sennilega fengið borgað í bein-
hörðum peningum en braggabú-
arnir mátt þakka fyrir að ein-
hver vildi tala við þá. Þetta |
svona kom í framhaldi af lestrin-
um í Morgunblaðinu um Agga
sögumann; sagnauppsprettan
Aggi og rangan á Kolkrabbaa-
eyjufyndninni (Mbl. 13. okt.
1996); þar kemur fram að Skippý
skræk hefur þurrausið huga
Agga, í heil þijú ár var hann
að rekja úr honum garnirnar
og eins og Aggi segir: „Þetta
var ekkert spjall yfir kaffibolla,
heldur hörkuvinna." „Við
töluðum saman í síma en ég j?í
talaði líka inn á segulbands-
spólur og sendi honum.“ Án
þess mér komi það við: Hver
gæti ekki kallað sig rithöfund
út á svona mergsog? Vinnu-
brögð snapara og snuðrara.
„Segðu mér sögu,“ sagði hálf-
EKTA glansmynd.
danski snáðinn siðblindur á báð-
um. _
Ó, dýra list!
Beethoven spilaður, ó hve
fagurt á sunnudegi. Við hvern
haldiði að umsjónarmaður sé
að tala? Jú, Onkel Jóakim eins
og hann hafi einhveija list-
ræna taug? Er hann ekki bara
einn peningur og fötin skapa
manninn, nei, ég hef einfaldan
smekk og kaupi klæði hjá
Onkel Jóakim. „Þessi kafli er
fjörugur og glettinn,“ heyri ég
hann segja. Þetta getur hann
sagt sem hefur okrað á tuskum
í áratugi, nema fötin séu þess
virði. Látum oss sjá!
Konsert fyrir klarinett og
hljómsveit. „Þetta er Benny Go-
odman ..."
Tra..ra..ra..raaaaaaaa . . .
Gæti dáið, ó, ég vil bara fá
að hvíla mig (er’d’ekki aðfara-
nótt hvíldardags?), sofa,
klukkan orðin fimm þrettán á
skjánum, lítið hald í tölvunni
nema sem geymslu, rafeinda-
ritvélin þrautalending-
in . . . svarar, svarar, vertu
velkominn, vissulega
ertu . . . hjarta mitt fagnar mér ertu
nær herra...
Á sunnudögum eða kvöldin var fyrst
sunginn sálmur, síðan lesinn lesturinn, bæn
á eftir og svo sunginn sálmur á eftir. Ailtaf
var sungið á sunnudögum úr sálmabókinni,
eftir að hún kom út um aldamótin
1800 . . . lánsvegur er það að geta bjargað
mönnum úr lífsháska og gera það . . . En
hví er ekki hægt að gera þá kröfu að fá
frið og hvíld frá bílatraffík á sunnudögum?
Er hvíldardagurinn ekki fyrir bíllausa? Má
hvíldardagurinn ekki vera hávaðalaus dag-
ur? Skrölt og skralllaus Laugavegur á sunnu-
dögum? Æ, ég þoli ykkur ekki. Skríll og
aftur skríll og aftur skríll og aftur skríll.
ísköld sundlaug.
Ég var stödd í blágrænu ísköldu sund-
laugarvatni, svo köldu að ég var skelfingu
lostin, dauðhrædd. „Af hveiju var ég hér?“
Yfir sundlauginni dinglaði ljósasería, marg-
lit og frekar fjandsamleg í golunni, stórar
klunnalegar ljósaperur, ekki smáar og sí-
breytilegar, kvikar og heillandi, nei, venju-
legar en ögrandi eins og þær vildu segja:
„Jæja, hvað gerirðu nu, lille dú?“ Hvers
lags frekja er þetta? Ég hef ekkert gert
af mér. En varla bíður þetta mín? Sindr-
andi ský, dökkbláum svörtum glitmekki
allt umhverfis hann. Var hún ekkert að
hugsa? Nei. Hún lá uppi í rúmi í hnipri því
henni var svo kalt, hún gat ekki hugsað
og ekki verið heldur. Hver var hún?
Hún leitaði með logandi ljósi að lifandi
veru. Herbergi úr herbergi, ranghala eftir
ranghala og fékk sér sæti, yfirleitt var yfir-
fullt, troðfullt, þó mátti bæta einum við,
virtist vera.
„Ert þú líka dáin?“ spurði hún eina sem
hélt á ungum krakka.
Hún kinkaði kolli, fýld á svip og snúðug,
en ásakandi, til mín, hvað hafði ég nú gert?
Þau voru öll grá í framan og eins og
dáið fólk í bíómyndum en ég gerði mér
ekki alveg grein fyrir því.
Ég, hún, gekk klefa úr klefa og leitaði
að sæti, stóð óðara upp aftur, því ekki
mátti vista mig í dánarheimum. Þau voru
svo fálát, andstyggileg og eins og þeim
væri í nöp við mig.
Eitt þeirra reyndi að stinga mig í ristina
með skærum. Samt var þetta meinlaust en
einhvern veginn var ég fyrir þeim, hafði
móðgað þau, og átti ekki heima hjá þeim.