Morgunblaðið - 10.10.1997, Side 26

26 FÖSTUDAGUR 10. OKTÓBER 1997
MORGUNBLAÐIÐ
ALÞJÓÐLEGI GEÐHEILBRIGÐISDAGURIIMIM
Efla þarf geðvernd og
geðhjálp en ekki skerða
OFT VAR þörf en
nú er nauðsyn að
minna á mikilvægi
geðheilbrigðismála.
Fimmti hver Islend-
ingur hefur greinan-
lega geðröskun á
hveiju ári og fjórir af
hveijum fimm munu
fá einhveija slíka
röskun, ef þeir lifa
nógu lengi. Innan við
helmingur þeirra, sem
greina má einhveija
geðröskun hjá á hveiju
ári, leita læknis, enda
fara ekki nema um 5%
af kostnaði heilbrigð-
ismála til þessa stóra
sjúkdómaflokks. Á síðustu árum
hefur niðurskurðurinn bitnað hart
á geðsjúklingum, ekki síst þeim
mest veiku sem þurfa á sjúkrahús-
vist að halda. Þessu verður að
breyta, ef heilsuvernd á að vera
annað en orðin tóm.
Tómas
Helgason
og félagsmiðstöð fyrir
geðfatlaða og sér um
liðveislu við þá á veg-
um félagsmálaráðu-
neytis. Félagsmála-
stofnanir sveitarfélaga
reka einnig vernduð
heimili og sambýli fyrir
geðfatlaða. Náið sam-
starf hefur verið á milli
þessara aðila og geð-
deilda sjúkrahúsanna,
sem verða að geta
brugðist strax við, ef
heilsu einhvers í sam-
býlunum eða á vernd-
uðu heimilunum hrak-
ar.
Góð heilsa og góður
efnahagur eru undirstaða lífsgæða
einstaklinganna og fjölskyldna
þeirra. Góð heilsa byggist á virkri
Þeir sem láta sig geð-
heilbrigði þjóðarinnar
Geðverndarfélagið og
Geðhjálp
Þessi tvö félög hafa sinnt ýmiss
konar fræðslu og uppiýsingastarf-
semi um geðvernd og geðraskanir.
Þau gefa út tímaritin Geðvernd og
Geðhjálp, sem ætlað er að upplýsa
fólk um eðli geðraskana og mögu-
leika á að koma í veg fyrir þær eða
lækna, auk þess sem þau hafa kom-
ið upp endurhæfingaraðstöðu fyrir
geðsjúklinga og vernduðu húsnæði
fyrir geðfatlaða með aðstoð Kiwan-
ishreyfingarinnar. Þannig kom Geð-
verndarfélagið upp vistrýmum fyrir
22 sjúkinga til endurhæfingar að
Reykjalundi og endurhæfingarstöð
í Álfalandi. Geðhjálp rekur sambýli
varða þurfa að snúa
vörn í sókn. Tómas
Helgason telur alþjóð-
legan geðheilbrigðisdag
vel fallinn til að taka
ákvörðun um slíka
stefnumörkun.
heilsuvernd, þar sem beitt er til-
tækum ráðum til að koma í veg
fyrir sjúkdóma, lækna sjúklingana
fljótt og koma í veg fyrir fötlun
eða ótímabæran dauða. I velferðar-
þjóðfélagi er það hlutverk al-
mannatrygginga og ríkisins að sjá
þegnunum fyrir heilbrigðisþjón-
ustu og fræðslu. Samtök sjúklinga
og velunnara þeirra hvetja og
hjálpa til með fræðslu og fjársöfn-
unum hver eftir sinni getu og að-
stöðu. Aðstaða félaganna, sem láta
sig varða geðvernd og geðhjálp,
er að ýmsu leyti erfiðari en aðstaða
margra annarra sjúklingafélaga,
vegna þess að sjúklingarnir eiga
oft erfitt með að tala fyrir sig sjálf-
ir. Því er sérstök ástæða til að
hvetja fólk til að efla þau, því að
enginn veit hvenær kemur að þeim
sjálfum eða aðstandendum þeirra.
Ut úr einangruninni
Fræðslu- og upplýsingastarf fé-
laganna hefur stuðlað að því að
draga úr fordómum gagnvart geð-
sjúkum og ijúfa einangrun þeirra.
En fleiri hafa komið þar að. Sér-
staklega er ástæða til að nefna
þijá lækna, sem allir voru í forustu
um skipulag heilbrigðismála og
endurhæfingu og létu sig varða
jafnræðj og réttlæti sjúkinganna.
Oddur Ólafsson, yfirlæknir á Rey-
kjalundi, varð fyrstur til með því
að taka við geðsjúklingum til
endurhæfingar á Reykjalundi
ásamt öðrum sjúklingum. Dr. Jón
Sigurðsson, borgarlæknir, hafði
forgöngu um stofnun geðdeildar
Borgarspítalans, sem var ein af
fyrstu deildunum sem fluttu í ný-
byggingu spítalans í Fossvogi árið
1968. Páll Sigurðsson, ráðuneytis-
stjóri í heilbrigðisráðuneytinu,
vann ötullega að því að koma geð-
deild Landspítalans upp á árunum
1970 - 1980. Fyrir tilstilli þessara
lækna og fjölda annarra, þar á
meðal stjórnmálamanna sem réðu
ferð á þeim tíma, var einangrun
geðsjúklinganna rofin, þannig að
þeir gátu leitað sér lækninga á
deildaskiptum sjúkrahúsum, eins
og aðrir sjúklingar. Fátt hefur orð-
ið til að draga jafnmikið úr fordóm-
um gagnvart geðsjúkdómum.
Eru fordómar enn ríkjandi?
Svarið við þessari spurningu er
því miður jákvætt, þó að þeir séu
minni og ekki eins áberandi og
áður. Sem dæmi má nefna, að
nýlega var sýndur ágætur sjón-
varpsþáttur um flogaveiki. Þar
kom meðal annars fram, að nú
væri orðin sú meginbreyting, að
ekki væri lengur litíð á flogaveiki
sem geðsjúkdóm. Þetta virtist vera
mikill léttir, þó að sumum tegund-
um flogaveiki fylgi miklar geðra-
skanir. Nefna mætti fleiri raskan-
ir, sem fólk hefur viljað þvo geðst-
impilinn af, þó að hvorki gangur,
einkenni né meðferð sjúklinganna
hafi breyst að ráði við það.
Alvarlegast er þó, að í nýlegu
samkomulagi ráðherra heilbrigðis-
mála og flármála og borgarstjóra,
er gert ráð fyrir að byija á ný að
einangra meðferð geðsjúklinga frá
öðrum sjúklingum með því að flytja
geðdeild Sjúkrahúss Reykjavíkur
úr aðalbyggingu þess. Tillaga um
þennan flutning og niðurskurður
samfara honum sýnir ótrúlegt til-
litsleysi gagnvart geðsjúklingum og
er ekki fallinn til að stuðla að minni
fordómum.
Niðurskurður
Frá árinu 1991 hefur kostnaður
geðdeildanna lækkað um 11% á
föstu verðlagi. Á sama tíma hafa
rekstrargjöld spítalanna í Reykjavík
og á Akureyri að öðru leyti staðið
í stað. Fjármálaráðherra hefur ný-
lega upplýst, að útgjöld ríkisins til
heilbrigðis- og félagsmála hafi auk-
ist um 10% frá árinu 1990. En
heildarútgjöld ríkisins á árinu 1996
voru 6% hærri en meðaltal áranna
1992-1995. íbúafjöldi landsins hef-
ur aukist um 5,4% frá 1990.
Geðheilsa og börn
sem búa við
ofbeldi á heimilum
EINS og hjá full-
orðnum snýst geð-
heilsa barna um til-
finningar bæði gagn-
vart sjálfum sér og
öðrum og eins hvernig
þau ná að takast á við
aðstæður og kröfur
umhverfisins. Til að
börn fái sem best vega-
nesti út í lífið þurfa þau
heimili þar sem hlúð
er að alhliða þroska
þeirra líðan og tilfínn-
ingum.
Börn sem búa við
ofbeldi á heimilum eru
í áhættu með að fá
ekki grundvallarþörf-
um sínum fullnægt og fara aldrei
varhluta af því margvíslega álagi
sem ofbeldinu fylgir. Margir for-
eldrar í ofbeldissamböndum telja
að þeim takist að halda börnum
sínum fyrir utan ofbeldið - en svo
er þó ekki. Mörgum foreldrum verð-
ur illa brugðið þegar þeir komast
að því að böm þeirra eru fær um
að lýsa ofbeldinu, jafnvel í smáatr-
iðum, og að þau eru orðin „sérfræð-
ingar“ í líðan og viðbrögðum for-
eldra sinna. Margoft hefur komið
fram í rannsóknum að börn þurfa
hvorki að verða sjálf fyrir ofbeldi
né verða beint vitni að því til að
þjást. Óbein þátttaka hefur einnig
alvarlegar afleiðingar s.s. að vera
í öðru herbergi og „heyra og
skynja", horfa e.t.v. upp á hams-
laust eða niðurbrotið foreldri, móð-
ur með áverka, brotna hluti eða
kært gæludýr sem hefur verið farg-
að. Ofan á þetta bætist
síðan álagið að búa á
heimili, sem stöðugt er
hlaðið spennu og vita
oft ekki hvað næsti
dagur ber í skauti sér.
Hversu alvarleg og
varanleg áhrifin verða
er komið undir ýmsum
þáttum eins og tegund
ofbeldisins og tíðni,
stöðugleika í umhverfi
s.s. vinatengsl, búsetu-
skipti, skólaskipti, líð-
an og árangri í skóla
og aðgengi að stuðn-
ingi fullorðinna. Einnig
hefur aldur, kyn og
þroski áhrif auk hlut-
verka þessara barna í fjölskyldum
sínum.
Áhrif ofbeldis á ung- og
smábörn
Hjá yngri börnum koma áhrifin
gjarnan þannig fram að grunnþörf-
um þeirra er illa sinnt, sem sést
m.a. sem truflun á líkamsþroska,
svefni og skorti á hreinlæti. Stöðug-
leika og reglufestu vantar og þau
verða öryggislaus. Þau fá ekki
næga andiega örvun þannig að til-
fínningaþroski hægir á sér og oft
verða nokkuð einkennandi ýmsir
skapgerðar- og hegðunarerfiðleik-
ar, þar sem tengslamyndun við full-
orðna og önnur börn nær ekki að
þróast eðlilega. Hegðun barnanna
einkennist gjarnan af „tilfínninga-
legu hungri", sem birtist með ýmsu
móti m.a. í árásargirni, háværð,
fyrirferð og skemmdarfýsn, eða á
Vilborg G.
Guðnadóttir
móti í sinnuleysi, doða og ósjálf-
stæði. Foreldrarnir eru sjáfir meira
og minna undirlagðir af vanlíðan
og spennu og standast því illa það
álag, sem umönnun ung- og smá-
barna er. Því má segja að börnin
séu í töluverðri áhættu hvað alhliða
vanrækslu varðar.
Áhrif á skólabörn
Börn á skólaaldri líta á foreldr-
ana sem sínar aðalfyrirmyndir,
hafna yfir gagnrýni. Þau læra helst
af því sem þau sjá og skynja en
minna af því sem sagt er. Á þessum
aldri er algengt að þau telji ofbeld-
Börn á skólaaldri líta á
foreldrana sem sínar
aðalfyrirmyndir, segir
Yilborg G. Guðnadótt-
ir, hafna yfir gagnrýni.
ið sér að kenna og reyni því eins
og hægt er að vera „góð“ þannig
að ástandið lagist. Þegar síðan
engin breyting verður fyllast þau
vonleysi, sektarkennd og kvíða.
Þau þjást gjarnan í þögn, þar sem
ofbeldið verður hluti af daglega
lífinu og vel varðveitt leyndarmál.
Sum bera ofurábyrgð á heimili sínu
m.a. gagnvart yngri systkinum,
móðirin treystir gjarnan á dugnað
þeirra og þau verða jafnvel eini
„trúnaðarvinur" illa farinnar móð-
ur sinnar.
Börnin koma síðan með vanlíðan-
ina í skólann, þar sem hún kemur
fram með ýmsu móti. Þau eiga erf-
itt með að skilgreina eigin og ann-
arra mörk, sem getur valdið ýmsum
samskiptaerfiðleikum. Eins hafa
þau gjarnan slaka færni í að leysa
ágreining, sem bæði getur leitt til
þess að þau verða óvenju árásar-
gjöm eða illa fær um að veija sig.
Þessi börn eiga því í erfiðleikum
með að sýna „viðeigandi“ hegðun
og geta því orðið „afbrigðileg" í
augum umhverfisins, sem býður
ýmsum hættum heim í hinum
stundum harða heimi skólasamfé-
lagsins. Áhyggjur og kvartanir úr
skólanum berast gjarnan heim þar
sem þær blandast við erfíðleikana
sem fyrir eru og afleiðingarnar, ef
ekki er vel á málum haldið, geta
orðið magnaðri spenna og ennþá
vansælli börn - án viðeigandi úr-
lausna.
Unglingsaldurinn
Unglingsaldurinn getur verið
erfiður fyrir börn sem búa við of-
beldi. Á þessum aldri eiga sér stað
miklar breytingar á þroska og til-
finningum, sem veitist mörgum
unglingum ærið að fást við, þó
ekki komi til ofbeldi. Unglingar
sem búa við ofbeldi eiga oft í tölu-
verðum tilfinningalegum erfiðleik-
um þar sem þeir lifa þá gjarnan í
skjóli skammar, sektar, vonbrigða
og niðurlægingar vegna afleiðinga
ofbeldisins. Þeir ala oft þá von í
bijósti að einhver komi og „bjargi“
þeim. Þeir sveiflast á milli vonar
og vonleysis um að nú sé ástandið
að lagast og tilfinningar um að
hafa litla sem enga stjórn á eigin
lífi gerast áleitnar. Á unglingsaldri
hefst tímabil kynferðislegrar að-
löðunar þar sem unglingarnir falla
gjarnan inn í þann farveg sem
þeir þekkja fyrir bæði varðandi
kynhlutverk og samskipti. Ungl-
ingar sem búa við ofbeldi á heimil-
um geta þarna verið illa staddir
og átt í töluverðum erfiðleikum
varðandi samsömun í félagahópi,
sumir taka upp andfélagslega
hegðun, aðrir geta orðið ofur-
ábyrgir fyrir fjölskyldum sínum og
eins er ekki óalgengt að þeir lokist
inni í sjálfum sér. Þeir sveiflast
gjarnan á milli ástar og haturs á
foreldrum sínum og á milli vonar
og vonleysis varðandi ástandið.
Þeir eiga að geta sótt öryggi og
styrk til foreldra sinna en fá jafn-
vel hvorugt. í könnunum kemur
endurtekið í ljós að ákveðin tengsl
eru á milli oflieldis á heimilum og
andfélagslegrar hegðunar ungl-
Rekstrarútgjöld vegna geðdeild-
anna hafa því minnkað mjög veru-
lega miðað við útgjöld ríkisins til
heilbrigðis- og félagsmála, fólks-
fjölgun og rekstrarkostnað sjúkra-
húsanna að öðru leyti, þrátt fyrir
mjög aukið álag á deildunum. Nið-
urskurðinum, sem leitt hefur til
lokunar nokkurra deilda og sívax-
andi sumarlokana bráða- og endur-
hæfingardeilda, hefur verið mætt
með því að auka göngu- og dag-
deildarþjónustu, en geðdeildirnar
voru brautryðjendur slíkrar þjón-
ustu á sjúkrahúsunum. Meðaldval-
artími á geðdeildunum hefur styst
verulega og legudögum fækkað,
en dagvistir tvöfaldast. Þessar
breytingar hafa leitt til stóraukins
álags á sjúklingana og fjölskyldur
þeirra, sem jafnframt fá minna af
tíma starfsfólksins, sem hefur
fækkað.
Snúum vörn í sókn
Enn á að vega í sama knérunn
með áðurnefndu samkomulagi ráð-
herra og borgarstjóra, þar sem
gert er ráð fyrir að rúmum á geð-
deild Sjúkrahúss Reykjavíkur verði
fækkað og álag aukið á geðdeild
Landspítalans, án þess að fjölga
þar starfsfólki. Með þessu móti er
gert ráð fyrir að unnt verði að
skera niður fjárveitingar til geð-
deildanna um 40 milljón krónur á
næsta ári. Og ekki er svokölluð
framtíðarsýn Verkfræðiskrifstofu
Stefá Ólafssonar, ráðgjafa heil-
brigðisráðuneytisins, bjartari, en
hún gerir ráð fyrir að starfsfólki
geðdeildanna verði fækkað um 80
með sameiningu Landspítala og
Sjúkrahúss Reykjavíkur. Það er í
raun öfugmæli að kalla slíkt fram-
tíðarsýn. Þetta bendir aðeins til að
„hin nýja stétt“ rekstrarráðgjafa
viti ekki mikið um líðan og heilsu-
far fólksins í landinu.
Höfundur er dr. med. prófessor
emeritus fyrrverandi
forstöðumaður geðdeildar
Landspítalans.
inga, vímuefnaneyslu, þunglyndis,
almennrar vanlíðunar, vændis og
sjálfsvíga.
Niðurlag
í stað þess að búa við öryggi og
alhliða næringu búa börn í heimilis-
ofbeldi við stöðugan kvíða, ótta,
reiði, stjórnleysi, vanmátt og ringul-
reið. Þau þurfa jafnvel alla ævi að
glíma við afleiðingar ofbeldisins
bæði á líkama og sál og í flestum
samskiptum sínum við aðra. Þau
læra takmarkað um hvað einkennir
venjulegt heimilislíf því þar gætu
þau, svo eitthvað dæmi sé tekið,
búið hjá föður sem er nokkuð
sjálfmiðaður, illa sveigjanlegur og
leysir ágreining gjarnan með vald-
beitingu. Á móti gæti síðan móðirin
verið svo yfirþyrmd og illa farin af
ofbeldinu að hjá henni er lítið ör-
yggi og skjól að finna. Tilfinninga-
lega mætti því segja að mörg börn
í ofbeldi væru heimilislaus. Sífellt
er að koma betur í ljós að afleiðing-
ar ofbeldis á heimilum eru í hópi
alvarlegustu og útbreiddustu heil-
brigðisvandamála sem staðið er
frammi fyrir í dag.
Hér á landi er fátt sem bendir
til annars en að þessi tegund ofbeld-
is sé álíka alvarlegt og útbreitt
vandamál og hjá öðrum þjóðuin,
sem við berum okkur saman við.
Með forgangsröðun verkefna, raun-
verulegum skilningi á eðli vandans
og góðri samvinnu ætti að vera
hægt að taka á þessum málum
bæði varðandi forvarnir og stuðn-
ingsúrræði. Það er þó ómögulegt
að segja að útlitið sé bjart framund-
an hvorki fyrir þolendur ofbeldis
né aðra sem þurfa á sérhæfðum
stuðningi að halda. Niðurskurður-
inn er óvæginn og miskunnariaus
og er þá sama hvort litið er til
skóla-, heilbrigðis- eða félagsmála-
kerfisins og hvort um stjómvölinn
halda vinstri eða hægrimenn.
Höfundur er hjúkrunarfræðingur
og framkvæmdastjóri
Kvennaathvarfsins.