Morgunblaðið - 14.10.1998, Blaðsíða 22

22 MIÐVIKUDAGUR 14. OKTÓBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
Einkaleyfi á erfðavísum eru umdeild. Sumir halda því fram að þau standi vísindum fyrir
þrifum og aðrir segja að án verndar þeirra fáist enginn til að leggja áhættufé í rann-
sóknir. Karl Blöndal fjallar um kapphlaupið um einkaleyfin og kortlagningu erfðamengis
mannsins og vonir fjárfesta um ríkulegan ávinning af tækni framtíðarinnar.
Einka-
leyfi og
áhættufé
KAPPHLAUPIÐ um erfðavísana
er í algleymingi. Fjárfestar eru
reiðubúnir til að taka talsverða
áhættu í þeirri von að geta ávaxtað
pund sitt ríkulega í erfðavísindum
og líftækni og vísindamenn keppast
um að uppgötva ný sannindi í erfða-
vísunum með það fyrir augum að
einkaleyfi færi þeim ekki aðeins við-
urkenningu vísindanna heldur
einnig trygga afkomu.
I kjölfar þessa kapphlaups siglir
umræðan um siðferði í vísindum.
Menn velta fyrir sér hvort einka-
leyfi á erfðavísum, oft í lítt breyttri
mynd, standi framförum beinlínis
fyrir þrifum og fullyrt hefur verið
að vísindi séu ekki lengur stunduð
þekkingarinnar vegna heldur fyrir
gróðamöguleika sakir. Mai-gir sjá
fyrir sér mikinn ávinning af þeim
rannsóknum, sem nú fara fram;
hægt verði að lengja lífið, sigrast á
krabbameini og Alzheimer og bæta
minnið. Vísindamaðurinn Leigh
Thompson heldur því fram að erfða-
rannsóknir muni á einum manns-
aldri „gerbreyta lífinu á jörðunni“.
Bill Gates erfðavísindanna?
Einn af þeim, sem undanfarið
hafa varpað sér út í kapphlaupið, er
Craig Venter, sem hyggst á næstu
þremur árum ráða erfðamengi
mannsins. Venter hefur stofnað fyr-
irtækið Celera Genomics og í maí
tilkynnti hann að með 300 milljóna
dollara stuðningi hygðist hann ráða
í erfðamengið. Venter hyggst nota
270 vélmenni af gerðinni Perkin-El-
mer Applied Biosystems 370 til að
lesa í erfðavísana. Vélar þessar eru
mun afkastameiri en þær aðferðir,
sem nú þekkjast. Nú þegar hefur
hann ráðið erfðavísa nánast jafn-
margra lífvera og allir aðrir vísinda-
menn heimsins til samans.
Venter er umdeildur maður.
Hann starfaði áður hjá bandarísku
heilbrigðisstofnuninni og í upphafi
þessa áratugar var hann lykilmaður
í tilraun stofnunarinnar til að fá
einkaleyfi á nokkur hundruð gena-
röðum í manninum. Venter hafði
fundið þessar raðir með aðferð, sem
hann þróaði á rannsóknarstofu sinni
hjá stofnuninni.
Margir vísindamenn lögðust
gegn því að einkaleyfið fengist og á
endanum fór svo að það fékkst
ekki. Meðal þeirra, sem voru því
andvígir, var James D. Watson Nó-
belsverðlaunahafi, sem sagði að
það myndi stefna samvinnu milli
vísindamanna í hættu. Watson
sagði í yfirheyrslum á Bandaríkja-
þingi að sú aðferð, sem Venter
beitti, væri þannig að apar væru
færir um að beita henni. Venter
svaraði með því að koma fram í
apabúningi. Watson er reyndar
ekki hrifinn af umsvifum Venters
og hefur lýst yfir því að hann óttist
að þar sé að fæðast Bill Gates
erfðavísindanna. Því fer hins vegar
fjarri að Watson sé andvígur
einkaleyfum á erfðavísum. Hann er
hins vegar þeirrar hyggju að Vent-
er sé of fljótur til vegna þess að
ekki sé vitað um eiginleika og
virkni þeirra tjáðu, raðgreindu
DNA-búta eða -þreifara (EST),
sem hann sé að sækja um að fá á
einkaleyfi. Árið 1992 þurfti Watson
meira að segja að víkja úr stöðu
stjórnanda miðstöðvar erfðameng-
isrannsókna í Bandaríkjunum eftir
að bandaríska heilbrigðisstofnunin
hóf rannsókn á því hvort hags-
munaárekstur skapaðist af eignum
Watsons og fjölskyldu hans í
nokkrum líftæknifyrirtækjum.
Erfðamengið kortlagt
Áætlun Venters skaut þeim skelk
í bringu, sem hafa verið að rann-
saka erfðamengi mannsins. Árið
1990 var hafist handa við verkefni
um að ráða erfðamengi mannsins
(Human Genome Project). Þúsundir
vísindamanna víða um heim taka
þátt í því og var stefnt að því að
verkefninu lyki árið 2005. Rflds-
stjórnir Bandaríkjanna, Bretlands,
Frakklands, Japans og Þýskalands
hafa heitið þremur milljörðum doll-
ara til þessa verkefnis og hafa vís-
indamennirnir heitið því að öll sú
vitneskja, sem saman safnast um
erfðavísana, verði látin af hendi að
verkefninu loknu.
Menn eru ekki á því að láta Vent-
er sitja einan að kjötkötlunum. San-
ger-rannsóknarmiðstöðin, ein
stærsta tilraunastofa Evrópu,
greindi frá því að breska fyrirtækið
Wellcome Trust hefði tvöfaldað
rekstrarfé hennar. Michael Morg-
an, stjórnandi hennar, sagði að það
væri geggjun að leyfa lyklunum að
erfðamengi mannkyns að hafna í
fórum einkafyrirtækis.
Einnig hefur verið ákveðið að
spýta í lófana í áðurnefndu fjöl-
þjóðaverkefni, sem gengur undir
heitinu Human Genome Organ-
ization (HUGO). Nú á að ráða í
megnið af erfðavísunum innan
tveggja ára.
Spennan í kapphlaupinu jókst
enn þegar nýtt fyrirtæki kvaddi sér
hijóðs og kvaðst ætla að Ijúka við að
kortleggja erfðamengi mannsins á
næsta ári. Fyrirtækið heitir Incyte
Pharmaceuticals og hefur höfuð-
stöðvar í Kaliforníu. Þar vinna 800
manns og þar er að finna stærsta
gagnabanka erfðavísa í heimi.
Iðnaður eða vísindi?
Hjá Incyte er ekki verið að hugsa
um að skrá sig á spjöld vísindasög-
unnar. Roy Whitfield, viðskipta-
stjóri fyrirtækisins, greinir kinn-
roðalaust frá því að markmiðið sé að
næla í allar þær upplýsingar, sem
máli skipti í viðskiptalegu sjónar-
miði, og selja þær hæstbjóðanda.
Hann fullyrðir að kortlagning gen-
anna sé iðnaður og komi „vísindum
ekki lengur neitt við“.
Þýska vikuritið Der Spiegel
kemst að þeirri niðurstöðu að bar-
áttan, sem nú standi yfir um erfða-
vísana, sé einkenni afgerandi sinna-
skipta í matinu á vísindum: „Fróð-
leiksþorstinn, sem árþúsundum
saman var eini aflvaki rannsókna
mannsins, dugar ekki lengur sem
hvati. Sá, sem hyggst stunda um-
fangsmiklar grunnrannsóknir, hef-
ur samkvæmt þessu nýja hugtaki
vísindanna aðeins góð spil á hendi
ef hann getur boðið fram góða hug-
mynd um markaðsvöru."
Niðurstaða Der Spiegel um
þáttaskil í vísindum er sennilega
orðum aukin og menn hafa lengi
verið tilbúnir að mála skrattann á
vegginn þegar peningar og vísindi
hafa verið annars vegar. Arið 1951
lýsti C.L. Emerson, varaforseti
Tæknistofnunar Georgíu í Banda-
ríkjunum, yfir því að brátt kynni sá
tími að koma að menntun og iðnað-
ur tengdust svo náið að erfitt yrði
að gera greinarmun á því hvort ein-
staklingur væri starfsmaður iðnfyr-
irtækis eða fræðimaður í háskóla.
Óljós skil akademíu og
viðskipta
Samkvæmt könnun, sem
Sheldon Krimsky, prófessor í þétt-
býlis- og umhverfisstefnumótun við
Tufts-háskóla í Massachusetts
gerði á 789 greinum, sem birtust í
14 virtum vísinda- og læknatíma-
ritum árið 1992 eru tengslin tals-
verð. í þriðjungi greinanna reynd-
ust fjárhagslegir hagsmunir ein-
hvers höfundanna tengjast rann-
sóknunum, sem fjallað var um. Að-
eins tvö af tímaritunum 14 gerðu
þá kröfu til höfundanna að þeir
greindu frá fjárhagslegum hags-
munum sínum, en fleiri hafa bæst í
hópinn nú. Þá hefur alþjóðanefnd
ritstjóra læknatímarita ályktað að
höfundar eigi að greina frá hags-
munum sínum.
Það að þessi tengsl séu sjáanleg
er talið skipta auknu máli vegna
þess að háskólar í Bandaríkjunum
eiga nú rétt á því að fá einkaleyfi
eða rétt á uppgötvunum, sem gerð-
ar eru með almannafé. Tekjur tíu
atkvæðamestu háskólanna voru 170
milljónir dollara árið 1993 og
tengslin milli akademíu og iðnaðar
hafa haldið áfram að aukast, ekki
síst vegna þess að fræðimönnum við
háskóla er leyft að fá prósentur af
tekjum, sem aflað er með einkaleyf-
um af þeirra uppgötvunum.
Því hefur verið haldið fram að
tengsl af þessu tagi skipti ekki máli
svo lengi sem vísindamenn hafi ekki
rangt við eða falsi niðurstöður. Við
mat á því hvort grein eigi heima í
tímariti séu gerðar svo strangar
kröfur um vísindalega nákvæmni að
hagur einstakra höfunda ætti ekki
að hafa áhrif á niðurstöður eða
mælingar. Aðrir segja hins vegar að
vísindamenn eigi að bregðast við
þótt aðeins sé um að ræða að hlut-
drægni virðist gæta.
Hlutabréfin hækkuðu
Krimsky tók dæmi um birtingu
greinar, sem í sjálfu sér var ekkert
athugavert við, en færði einum höf-
undanna talsverðan ávinning.
Greinin birtist í tímaritinu Annals
of Intemal Medicine og snerist um
það að með því að gleypa sinktöflur
batnaði mönnum fyrr kvef. Einn af
höfundum greinarinnar, Michael L.
Macknin frá Cleveland Clinic
Foundation, keypti hlutabréf í fyrir-
tækinu, sem framleiddi töfiurnar,
Reuters
í LÍFTÆKNI er nú helsti vaxtar-
broddur vísindanna. Grannt er
fylgst með þróun mála og gangi
nýrra fyrirtækja í kauphöllunum.
Leitin að genunum fer viða fram
og hafa stjórnvöld á Indlandi tak-
markað útflutning blóðsýna til að
vernda þessa auðlind.
fyrir birtingu greinarinnar og hagn-
aðist um 145 þúsund dollara þegar
hann seldi þau aftur eftir birtingu.
Ekkert var fundið að niðurstöðum
rannsóknarinnar, en ýmsum fannst
þetta framferði á gráu svæði.
Peningahagsmunir geta skapað
þrýsting þegar um tímasetningu
greina er að ræða. David Blument-
hal, sem stjórnar heilsugæslurann-
sóknum við Massachusetts Gener-
al-sjúkrahúsið, birti könnun í tíma-
ritinu New England Journal of
Medicine á 210 bandarískum fyrir-
tækjum, sem styrkja rannsóknir,
og komst að því að alvanalegt væri
að draga birtingu vísindalegra nið-
urstaðna, oft umfram þann tíma,
sem þyrfti til að fá einkaleyfi. Rúm-
ur helmingur fyrirtækja vildi að
upplýsingar yrðu ekki birtar fyrr
en að minnsta kosti hálfu ári eftir
að þær lægju fyrir. Bandaríska
heilbrigðisstofnunin heimilar að
niðurstöðum sé haldið leyndum í
einn til tvo mánuði á meðan sótt er
um einkaleyfi. Krimsky telur að
þetta sýni að peningahagsmunir
geti haft áhrif á frjálst flæði upp-
lýsinga.
Kapphlaupið um einkaleyfin?
Umræðan um einkaleyfi á upp-
götvunum í erfðavísindum hefur
verið mikil undanfarið. Incyte
hyggst fá einkaleyfi á öllum nýtileg-
um niðurstöðum rannsókna á gena-
menginu. Craig Venter kveðst hins
vegar aðeins ætla að fá einkaleyfi á
100 til 300 erfðavísum. Öllum verði
veittur aðgangur að öðrum niður-
stöðum án endurgjalds.
Þeir, sem starfa að HUGO, hafa
skuldbundið sig til þess að láta allar
upplýsingar af hendi í opinbera
gagnabanka án tafar, en það ríkir
hins vegar ekki eining um þá
ákvörðun og má nefna sem dæmi að
átta þýsk lyfjafyrirtæki, sem árlega
leggja til 1,2 milljónir marka, féllust
ekki á þetta fyrr en eftir hörð mót-
mæli.
Innan Evrópusambandsins var
lengi deilt um einkaleyfi á genum. I