Morgunblaðið - 14.10.1998, Qupperneq 33

32 MIÐVIKUDAGUR 14. OKTÓBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
+
MORGUNBLAÐIÐ
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: Hallgrímur B. Geirsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
GUÐRÚN KATRÍN
ÞORBERGSDÓTTIR
Frú Guðrún Katrín Þorbergsdóttir, eiginkona for-
seta íslands, herra Ólafs Ragnars Grímssonar,
ávann sér á skömmum tíma virðingu og vinsældir
meðal íslenzku þjóðarinnar eftir að eiginmaður henn-
ar var kjörinn forseti íslands fyrir rúmum tveimur
árum. Með sterkum persónuleika og ljúfu og hlýju
viðmóti átti hún ríkan þátt í að skapa það andrúm á
Bessastöðum og í kringum forsetaembættið, sem var
þjóðinni að skapi. Við lát hennar verður skarð fyrir
skildi á forsetasetrinu.
Frú Guðrún Katrín var sjómannsdóttir. Sjö ára að
aldri missti hún föður sinn í sjóslysi. Þeirri lífs-
reynslu deildi hún með stórum hópi Islendinga og
hún hefur áreiðanlega mótað hana frá æskudögum.
Þessi nánu tengsl við líf og örlög fólksins í landinu
settu svip á starf hennar sem húsfreyju á Bessastöð-
um. Þetta fann þjóðin á þeim stutta tíma, sem for-
setafrúarinnar naut við, og ekki sízt þess vegna hafði
hún skapað sér sérstakan sess í huga almennings.
Barátta forsetafrúarinnar við erfið veikindi vakti
samúð þjóðarinnar allrar. Fólk deildi með forsetan-
um og fjölskyldu þeirra bjartsýni og vonum, sem
vöknuðu um skeið um að hún endurheimti heilsu
sína. Og með sama hætti hefur hugur þjóðarinnar
verið hjá forsetafrúnni undanfarnar vikur, eftir að
fréttir bárust um, að hin alvarlegu veikindi hefðu sótt
á að nýju. Það mátti finna í gær, eftir að tilkynning
barst um lát frú Guðrúnar Katrínar, að fólki var
brugðið.
í ávarpi sínu til þjóðarinnar í gærmorgun sagði
Davíð Oddsson forsætisráðherra m.a.: „Frú Guðrún
Katrín sýndi ótrúlegt æðruleysi og óvenjulegan vilja-
styrk í veikindum sínum og þegar leið á meðferðina
vöknuðu vonir um að allt kynni að fara vel. Því er
þessi fregn enn meira reiðarslag. Þau tvö ár, sem
Guðrún Katrín Þorbergsdóttir stóð við hlið manns
síns sem forsetafrú, voru viðburðarík. Hún ávann sér
velvild og virðingu þjóðarinnar, ekki sízt vegna fág-
aðrar framkomu og einlægs áhuga á velferð lands og
þjóðar. Þjóðin mun því syrgja mjög hina látnu for-
setafrú.“
í minningarorðum á Alþingi í gær sagði Ólafur G.
Einarsson, forseti Alþingis, m.a.: „Fyrir rúmum
tveimur árum tók Guðrún Katrín við ábyrgðarmiklu
og vandasömu starfi húsmóður á forsetasetrinu á
Bessastöðum og bjó þá að þroska og lífsreynslu til að
rækja það starf. Hógvær framkoma, ljúfmennska og
háttprýði voru aðlaðandi þættir í fari hennar. Því
hlutverki, sem henni var fengið við hlið forseta Is-
lands, gegndi hún með sannri prýði og vakti aðdáun
hárra sem lágra. Að því korn fljótt, að hún varð að
stríða við alvarleg veikindi. I því erfiða stríði stóð
hún sem hetja meðan stætt var.“
A tveimur árum kom frú Guðrún Katrín fram sem
fulltrúi þjóðar sinnar á erlendum vettvangi með þeim
hætti, að óhætt er að fullyrða, að íslendingar voru
stoltir af forsetafrúnni fyrir sakir glæsileika og fág-
aðrar framkomu hvar sem hún fór. En jafnframt fór
ekki á milli mála, að hún vann hug og hjarta fólks í
ferðum forsetahjónanna innanlands.
Það leyndist engum, sem til þekktu, að forseta-
hjónin voru mjög samrýnd. Þau áttu sér alla tíð sam-
eiginleg áhugamál. Þjóðmál og þjóðmálabaráttan var
þeim hugleikin og þau töluðu mikið saman um þau
málefni. Forsetinn hafði í áratugi verið umdeildur
stjórnmálamaður, þar til hann var kjörinn til að
gegna forsetaembætti. Frú Guðrún Katrín hafði tek-
ið þátt í sveitarstjórnarmálum og setið í bæjarstjórn
Seltjarnarneskaupstaðar um árabil. Þau komu því
bæði að Bessastöðum með mikla reynslu af þjóðmál-
um.
Fráfall Guðrúnar Katrínar Þorbergsdóttur er mik-
ið persónulegt áfall fyrir Ólaf Ragnar Grímsson og
dætur þeirra tvær svo og dætur Guðrúnar Katrínar
frá fyrra hjónabandi. En fráfall hennar ristir líka
djúpt í þjóðarsálina. Morgunblaðið flytur Ólafi Ragn-
ari og fjölskyldu þeirra djúpar og innilegar samúðar-
kveðjur við þessi sorglegu tíðindi.
Sameining Hitaveitu Reykjavíkur og Rafmagnsveitu Reykjavíkur í Orkuveitu Reykjavíkur
Árlegur
sparnaður
rúmar 200
millj ónir
Margvíslegt hagræði er samfara því að
sameina Hitaveitu Reykjavíkur og Raf-
magnsveitu Reykjavíkur í eitt orkuveitu-
fyrirtæki, eins og fram kemur í samantekt
Hjálmars Jónssonar. Verulegur sparnaður
er í því fólginn, auk þess sem sameinað
fyrirtæki verður betur í stakk búið
að mæta verkefnum framtíðarinnar.
ARLEGUR sparnaður af
sameiningu Hitaveitu
Reykjavíkur og Rafmagns-
veitu Reykjavíkur í Orku-
veitu Reykjavíkur nemur um það bil
206 milljónum króna og verður
ávinningurinn meiri þegar fram í
sækir og rekstrarárunum fjölgar.
Mestu skiptir í þessu sambandi að
starfsfólk nýtist betur í sameinuðu
fyrirtæki, en gert er ráð fyrir að
starfsfólki hjá sameinaða fyrirtæk-
inu geti fækkað um 50 manns með
tíð og tíma, en engum verður sagt
upp vegna sameiningarinnar. Stefnt
er að sameiningu fyrirtækjanna frá
og með næstu áramótum, eins og
fram hefur komið í fjölmiðlum, og er
gert ráð fyrir að borgarstjórn sam-
þykki tillögu þar að lútandi á næsta
fundi sínum nú um miðjan mánuð-
inn.
I skýrslu starfshóps um úttekt á
orkumálum, sem haft hefur undir-
búning verksins með höndum og í
áttu sæti Skúli Bjarnason, Sveinn
Andri Sveinsson og Valdimar K.
Jónsson segir að ef til vill hafí
kveikjan að hugsanlegri sameiningu
fyrirtækjanna nú verið ákvörðun um
rafmagnsframleiðslu Hitaveitunnar
á Nesjavöllum samhliða hefðbund-
inni orkuvinnslu sinni en að auki hafi
verið í gangi hér á landi og erlendis
kröftug umræða um sameiningu
orkufyrirtækja, auk þess sem marg-
vísleg gerjun hafi átt sér stað í þess-
um efnum. „Mörg Evrópulönd eru
þegar komin langt í sameiningu og
hennar hefur einnig gætt í talsverð-
um mæli hér innanlands. Kveikjan
er alls staðar sú sama, að leita leiða
til aukinnar hagkvæmni í rekstri og
jafnframt að efla fyrirtæk-
in, til þess að vera betur
fær um að mæta aukinni
samkeppni. Á hið síðar-
nefnda sérstaklega við um
Evrópulöndin, sem víða
hafa komið á opnum markaði með
orku, bæði innan sinna landamæra
og utan, eins og t.d. Norðurlöndin,
að Islandi undanskildu."
Starfshópurinn kynnti sér ástand-
ið í þessum efnum í Danmörku, Nor-
egi og Svíþjóð og er gerð grein fyrir
því í skýrslunni. Einnig er fjallað um
fyrirkomulag þessara mála í
nokkrum sveitarfélögum hér á landi,
þ.e.a.s. á Akranesi, Húsavík, Selfossi
og í Vestmannaeyjum, en í þessum
bæjarfélögum er orkuveiturnar
reknar sameiginlega, auk þess sem
vatnsveita og fráveita heyrir oft
einnig undir þessi fyrirtæki. Þá lét
starfshópurinn vinna skýrslur um
ákveðna þætti málsins. Þær eru all-
ar á eina lund að öll rök mæli með
sameiningu fyrirtækjanna og að það
verði sameinað betur í stakk búið að
takast á við verkefni framtíðarinnar.
Um þetta segir: „Áhrif sameiningar
Hitaveitu Reykjavíkur og Raf-
magnsveitu Reykjavíkur koma, sam-
kvæmt þeim úttektum sem unnar
hafa verið fyrir starfshópinn, aðal-
lega fram í sterkari stöðu hins sam-
einaða fyrirtækis til uppbyggingar í
orkutengdri starfsemi annars vegar
og í fjárhagslegum ávinningi fyrir
eiganda beggja fyrirtækjanna hins
vegar. Er þetta tvennt mjög í sam-
ræmi við niðurstöður sem starfshóp-
urinn hefur leitt af viðtölum við
stjórnendur beggja fyrirtækjanna
og stjómendur innlendra veitufyrir-
tækja sem gengið hafa í gegnum
sameiningarferli. Sama er upp á ten-
ingnum að því er lýtur að þeim fyrir-
tækjum sem heimsótt vora í kynnis-
ferð starfshópsins til nokkurra
landa.“
Ólík orkuform
hjá sama aðila
Á það er bent að helsti vankantur-
inn við sameiningu fyrirtækjanna að
mati margra, þ.e.a.s. ólík starfsemi
þeirra sé í raun eitt helsta sóknar-
færið að mati þeirra sérfræðinga
sem um hafi fjallað. Það sé fólgið í
því að sami aðili geti boðið til sölu
ólík orkuform, þ.e. rafmagn, gufu og
heitt vatn, auk þess sem sá tækni-
búnaður sem notaður sé við stýring-
ar á kerfum sem þessum sé af svip-
aðri gerð. Þá muni sameining fyrir-
tækjanna án efa verða til þess að
stuðla að auknum rann-
sóknum er lúta að hagnýt-
ingu á viðkomandi orku-
gjöfum, auk þess sem’
unnt eigi að verða að stór-
efla starfsemi á erlendum
vettvangi og alþjóðlegt samstarf,
auk þess sem hið sameinaða fyrir-
tæki eigi jafnvel að geta eignast hlut
í erlendum orkuveitum.
í skýrslu sem ráðgjafarstofan
Ráðgarður vann um íjárhagslegan
ávinning af sameiningu og aukinni
samvinnu orkuveitufyrirtækjanna í
Reykjavík á vegum starfshópsins
kemur fram að stærsti þátturinn í
árlegum sparnaði af sameiningu fyr-
irtækjanna felist í betri nýtingu á
starfsfólki þeirra eða alls um 130
milljónir af um 205,6 milljóna króna
sparnaði. Til viðbótar fylgi hagræð-
ing í öðrum rekstrarþáttum sem að
Mun heldur
bæta við sig
mannskap
Kostnaðarsamanburður HitaveBtu og
Rafmagnsveitu Reyk|avlkur 1996
Allar tölur í milljónum króna Hitaveita Rafmagns- veita Samtals kostnaðar- lækkun við sameiningu
Yfirstjórn - Notendaþjónusta 348,8 472,2 821,0 129,6
Dreifikerfi 196,7 273,1 469,7 18,2
Innkaup - birgðahald 9,8 29,4 39,2 5,1
Framkvæmdir - tæknimál 694,4 126,8 821,2 23,7
Verkstæði 13,0 40,9 53,9 9,5
Lághitasvæði 295,0 0,0 295,0 0,0
Fegrun athafnasvæða 39,6 35,3 74,9 0,0
Fasteignir 136,0 52,8 188,8 19,6
Nesjavellir - orkuframleiðsla 107,6 45,7 153,2 0,0
SAMTALS 1.841,0 1.075,9 2.916,9 205,6
Rekstur Hitaveitu og Rafmagnsveitu
árii 1996
Rekstraryfirlit 1996
Rekstrartekjur
Rekstrargjöld
Afskriftir
Milljónir króna
Hagnaður fyrir fjármagnskostnað
Fjármagnskostnaður/-tekjur
Hagnaður ársins
Sjóðstreymi
Veltufé frá rekstri Milljónir kr.
Breytingar á rekstrartengdum
eignum og skuldum
Handbært fé frá rekstri
Fjárfestingarhreyfingar
Fjármögnunarhreyfingar
Lántökur
Greiddur arður til borgarsjóðs
Afborganir langtímalána
Hækkun á handbæru fé
Handbært fé í ársbyrjun
Handbært fé í árslok
Rafmagns-
og Hitaveita
6.723
4.510
1.605
608
-93
701
100%
24%
-1%
10%
Rafmagns-
og Hitaveita
2.410
-34
2.376
845
-1.385
0
-1.368
-17
146
875
1.030
Rafmagns-
veitan
3.972
3.328
387
257
-59
316
106%
10%
7%
-2%
Rafmagns-
veitan
757
-10
747
193
-483
0
-483
0
71
401
472
Hitaveitan
2.751
1.182
1.218
351
-34
385
100%
43%
13%
-1%
14%
Hitaveitan
1.653
-25
1.628
653
-892
9
-884
-17
84
474
558
flestu leyti sé bein afleiðing af bættri
nýtingu starfsfólks, húsnæðis og
búnaðar. Ávinningurinn aukist þeg-
ar fram í sæki og rekstrarárunum
fjölgi. Til samanburðar sé ávinning-
urinn af aukinni samvinnu fyrirtækj-
anna, sem rekstrarráðgjafarnir
lögðu einnig mat á, einungis 37,5
milljónir króna.
Ráðgjafarnir yfirfóra einstaka
rekstrarþætti fyi-irtækjanna og
mátu hvað hver þeirra myndi skila í
spamaði ef af sameiningu yrði. Þar
kemur fram að mest myndi sparast í
yfirstjórn og notendaþjónustu eða
129,6 milljónir króna. I framkvæmd-
um og tæknimálum myndu sparast
23,7 milljónir kr. Tæpar 20 milljónir
myndu sparast í fasteignum og rúm-
ar 18 milljónir í dreifikerfinu. Þá
myndu sparast tæpar 10 milljónir á
verkstæði og rúmar 5 milljónir í inn-
kaupum og þirgðahaldi.
Telja rekstrarráðgjafarnir að
beint liggi við að sameina öll skrif-
stofustörf, starfsmannahald, mark-
aðsvinnu og notendaþjónustu og síð-
an sameina hönnun og undirbúning
framkvæmda. Stoðþjónustu við
framkvæmdir og viðhald kerfis
mætti sameina að mestu leyti, svo
sem verkstæðarekstur, bifreiðaút-
gerð, innkaup og lagerhald.
I skýrslu starfshópsins segir að
ekki verði í fljótu bragði séð hvort
eða hvaða gallar fylgi sameiningunni
og ekki sé að finna neina samantekt
um það í skýrslu þeirra tveggja ráð-
gjafarfyrirtækja sem fengin hafi
verið til að skoða málið. Ekki hafi
starfshópurinn heldur komið auga á
neitt afmarkað svið eða efni sem
verr yrði sinnt í sameinuðu fyrirtæki
eða að það hefði aukinn kostnað í fór
með sér. Hins vegar megi eflaust
reikna með að einhver fórnarkostn-
aður fylgi breytingunni í byi'jun
vegna endurröðunar, uppstokkunar
og flutninga þar sem það eigi við, en
erfitt sé að henda reiður á slíkum
kostnaði. Til að takmarka sem mest
tjón og óhagræði af sameiningunni
sé að mati starfshópsins afar þýðing-
armikið að gengið sé hratt og fum-
laust til verks og sameiningarferlið
taki eins lítinn tíma og nokkur kost-
ur sé. Þannig sé hagræðið af samein-
ingunni fyrr að skila sér og óþæg-
indum og óhagræði fyrir starfsmenn
haldið í lágmarki.
Rekstrartekjurnar
7,5 milljarðar
Með sameiningu fyrirtækjanna
verður til eitt öflugasta fyi’irtæki
landsins með gríðarlega sterka eig-
infjárstöðu. Heildareignir fyrirtækj-
anna námu í árslok 1996 um 33 millj-
örðum króna og skuldir voru rúmir
tveir milljarðar. Eiginfjárhlutfall var
í báðum tilvikum yfir 90%. Fyrir-
tækin hafa bæði tvö skilað góðum
hagnaði og greiddur arður til borg-
arsjóðs nam á árinu 1996 tæplega
1,4 milljörðum króna. Rekstrartekj-
ur beggja fyrirtækjanna þá námu
rúmum 6,7 milljörðum ______________
króna, en gera má ráð iýr-
ir að rekstrartekjur sam-
einaða fyrirtækisins verði
um 7,5 milljarðar króna til
að byrja með og koma þar
meðal annars til auknar tekjur af
orkusölu vegna virkjunarinnar á
Nesjavöllum.
Alfreð Þorsteinsson, formaður
Stjórnar veitustofnana, sagði að
borgarstjórn myndi fjalla um sam-
einingu fyrirtækjanna á fundi sín-
um í vikunni og stefnt væri að því
að sameinað fyrirtæki hæfi starf-
semi um áramót. Reiknað væri með
að sameiningarferlið tæki síðan
næsta ár. Væntanlega yrði staða
forstjóra hins nýja sameinaða fyrir-
tækis auglýst fljótlega og stefnt
væri að því að hann hæfi störf sem
fyrst og gæti tekið þátt í undirbún-
+
Þýðingarmikið
að ganga hratt
til verks
ingi að sameiningunni eins fljótt og
mögulegt væri.
Aðspurður hvort þessi ákvörðun
um sameiningu fyrirtækjanna þýddi
að ekki væri lengur inni í myndinni
að taka Vatnsveituna með í samein-
inguna, en það hefur einnig verið til
umræðu, sagði Alfreð að endanleg
ákvörðun hefði ekki verið tekin í
þeim efnum. Hins vegar væru menn
frekar að skoða að mynda sérstakt
fyrirtæki um vatnsveituna og frá-
veituna í borginni. Það væri þó ekki
útilokað að vatnsveitan gæti komið
inn í þetta fyrirtæki síðar, en það
yrði samt ekki á næstunni.
Alfreð sagði að þótt starfsmönn-
um fyrirtækjanna beggja ætti að
geta fækkað við sameininguna mið-
aðist það við óbreytta starfsemi
þeirra. Fækkunin yrði hins vegar
framkvæmd þannig að ekki yrði
ráðið í stöður þeirra sem hættu.
„Hins vegar þykir mér mjög líklegt
að þetta nýja fyrirtæki muni ef eitt-
hvað er heldur bæta við mannskap
með nýjum verkefnum," sagði Al-
freð.
Hann sagði aðspurður að samein-
ingin skapaði fyrirtækinu ýmis sókn-
arfæri, auk þess sem ýmislegt væri í
farvatninu, sem of snemmt væri að
ræða um að svo komnu. Fyrirtækið
væri mjög vel í stakk búið til þess að
takast á við ný verkefni og væntan-
lega samkeppni ef af henni yrði.
„Stjórnvöld hafa boðað aukið frelsi í
raforkugeiranum og þetta fyrirtæki
er mjög vel í stakk búið til þess að
takast á við þá samkeppni vegna
þess að það er náttúrlega farið að
framleiða raforku, býr sig undir
stækkun á Nesjavallavirkjun og rek-
ur svo náttúrlega langstærstu hita-
veitu landsins og raunar í heiminum.
Þarna er um fyrirtæki að ræða sem
er bæði í framleiðslu og dreifingu á
stærsta markaðssvæði landsins,"
sagði Alfreð.
Hann sagði að markmiðið væri að
þetta nýja orkufyrirtæki þjónaði
íbúum höfuðborgarsvæðisins vel og
með þeim hætti að þeir byggju ávallt
við ódýrustu möguleg orkugjöld og
skiluðu eiganda sínum, Reykjavíkur-
borg og Reykvíkingum, jafnframt
góðum hagnaði.
Aðspurður hvers vegna ekki hefði
fyrir löngu verið ráðist í sameiningu
fyrirtækjanna, ef það væri jafn hag-
kværnt og áætlanir gerðu ráð fyrir,
sagði Alfreð að það væri góð spurn-
ing. Þetta hefði verið eitt af því
fyrsta sem hann hefði farið að velta
fyrir sér eftir að hann hefði tekið við
sem formaður Stjórnai' veitustofn-
ana. Hann hefði haldið erindi um
efnið fyrir þremur árum á fundi hjá
verkfræðingum og tæknifræðingum
og þá lýst þeirri skoðun sinni að
hann teldi sameiningu fyrirtækjanna
mjög æskilega. Síðan hefði verið
unnið að verkefninu og það væri að
komast í framkvæmd núna. Hins
vegar mætti segja að ráðast hefði átt
í verkefni fyrr, það hefðu verið öll
skilyrði til þess.
Starfsmenn jákvæðir
Þuríður Pétursdóttir, fyrsti trún-
aðarmaður Starfsmannafélags
Reykjavíkurborgar hjá Hitaveitu
Reykjavíkur, segir að hljóðið í
starfsmönnum Hitaveitunnar varð-
andi fyrirhugaða sameiningu sé
furðugott. Hún hafi ekki heyrt ann-
_________ að en fólk sé frekar já-
kvætt í garð sameiningar-
innar. Alltaf séu einhverjir
þó hálfsmeykir við nýjung-
ar, eins og eðlilegt sé, en
””það sé ekki hægt að flokka
það undir að einhverjir hafi alvarleg-
ar áhyggjur vegna þessa, enda liggi
fyrir að sameiningin muni ekki leiða
af sér uppsagnir.
Grétar J. Magnússon, fyrsti trún-
aðarmaður Starfsmannafélags
Reykjavíkurborgar hjá Rafmagns-
veitu Reykjavíkur, sagði að samein-
ing fyrirtækjanna legðist ágætlega í
starfsmenn. Haft hefði verið samráð
við þá um málið, þeim kynnt það og
hvert stefndi í þessum efnum og
hann heyrði ekki annað en að það
væri ágætis hljóð í fólki gagnvart
sameiningu fyrirtækjanna og það
væri jákvætt gagnvart því.
MIÐVIKUDAGUR 14. OKTÓBER 1998 33t
Sérfræðinganefnd Félagsmálasáttmála Evrópu
Réttur til að standa
utan félaga ekki
nægilega tryggður
Sérfræðinganefndin sem
starfar á grundvelli Fé-
lagsmálasáttmála Evr-
ópu finnur enn að því í
nýlegri umsögn sinni um
skýrslu Islands að rétt-
ur manna til að standa
utan félaga sé ekki
nægilega tryggður. Páll
Þórhallsson athugaði
hvernig þetta mætti
vera í ljósi þess að árið
1995 var tekið inn í
stjórnarskrána ákvæði
sem gengur lengra í að
tryggja þann rétt en hjá
flestum öðrum þjóðum.
ARUM saman hefur sérfræð-
inganefndin sem starfar á
grundvelli Félagsmálasátt-
mála Evrópu fundið að því
að á íslandi skuli réttur manna á
vinnumarkaði til að standa utan
verkalýðsfélaga ekki vera nægilega
tryggður. Rétt þennan telur nefndin
felast í 5. gr. sáttmálans er lýtur að
félagafrelsi þótt reyndar sé hans þar
ekki getið berum orðum. Eins og
kunnugt er endurskoðuðu íslending-
ar mannréttindakafla stjórnarski’ár-
innar árið 1995 og var þá bætt inn
brýnu ákvæði sem ætlað er að
vernda rétt manna til að standa utan
félaga. Þar segir nú í 2. mgr. 74. gr.:
„Engan má skylda til aðildar að fé-
lagi. Með lögum má þó kveða á um
slíka skyldu ef það er nauðsynlegt til
að félag geti sinnt lögmæltu hlut-
verki vegna almannahagsmuna eða
réttinda annarra.“
Óvenju afdráttarlaust
Þetta ákvæði er óvenju afdráttar-
laust í evrópskum samanburði þar
sem flestar stjórnarskrár láta duga,
eins og gamla íslenska stjórnarskrá-
in gerði, að mæla fyrir um réttinn til
að stofna félög. Það þýðir þó ekki
endilega að rétturinn til að standa
utan félaga njóti ekki verndar heldur
kann hann að vera tryggður með al-
mennri löggjöf. Það má líka benda á
að þörfin til að vernda með lögum
eða stjórnarskrárákvæðum réttinn
til að standa utan félaga er mun
brýnni í Norður-Evrópu, þar sem að-
ild að verkalýðsfélögum er útbreidd
og iðulega einungis eitt fagfélag á
hverju svæði, heldur en sunnar í álf-
unni. Mannréttindasáttmáli Evrópu
geymir ákvæði í 11. gr. þar sem rétt-
urinn til að stofna félög nýtur vernd-
ar. Ekki er þar minnst á réttinn til að
standa utan félaga en Mannréttinda-
dómstóllinn hefur talið þann rétt fel-
ast að einhverju marki í réttinum til
að stofna félög, sbr. til dæmis dóm-
inn í máli Sigurðar Sigurjónssonar
frá 30. júní 1993.
Lögskýringargögn
Það hefði því mátt ætla að sér-
fræðinganefnd Félagsmálasáttmála
Evrópu heiðraði íslendinga sérstak-
lega fyrir þetta framtak í fyrstu um-
sögn sinni um ástandið á Islandi eftir
stjórnarskrárbreytingu en hún er
dagsett í maí 1998 og fjallar um
skýrslu Islands fyrir árið 1996. Öðru
nær, nefndin telur breytingarnar
ekki ganga nógu langt til að 5. grein
félagsmálasáttmálans teljist uppfyllt.
Byggir nefndin þessa niðurstöðu á
skýringum íslenski-a stjórnvalda á
stjórnarskrárbreytingunni, skýi’ing-
um sem vegna skorts á dómafram-
kvæmd styðjast við hin hefðbundnu
lögskýringargögn, þ.e.a.s. greinar-
gerð með stjórnarskrárfrumvarpinu
og nefndarálit Alþingis. I greinar-
gerð með frumvarpinu sagði nefni-
lega að ekki væri með viðkomandi
ákvæði „vikið að þeirri aðstöðu hvort
t.d. tveir menn geti með samningi sín
á milli skyldað þriðja mann með
óbeinum hætti til að ganga í félag
eða beitt hann á annan hátt þrýstingi
til þess“ (orðalag sem tekur ekki
endilega af skarið og mætti því skilja
þannig að boltinn væri hjá dómstól-
um). Nefndarálit Alþingis gekk enn
lengra í að takmarka virkni stjórnar-
skrárákvæðisins því þar sagði að
með samþykkt frumvarpsins væri í
engu verið að hrófla við „núverandi
réttarstöðu á vinnumarkaði að því er
varðar forgangsréttarákvæði,
greiðslu félagsgjalda eða önnur rétt-
indaákvæði".
Lögskýi’ingargögnin samanlögð
þrengja því mjög áhrif stjórnarskrár-
breytingarinnar og einskorða hana
við að nýja ákvæðið komi eingöngu í
veg fyrir að menn séu þvingaðir til fé-
lagsaðildar með lögum eða stjórn-
valdsákvörðunum. Ákvæðið hrófli
ekki við slíkum þvingunum sem birt-
ist í kjarasamningum. (Tæpitungu-
laust:) Akvæðið hafi sem sagt í raun
sáralitla þýðingu. Þessi „löggilta túlk-
un“ er á skjön við nútímahugmyndir
um skýringu stjórnar-
skrárákvæða, sem fela í sér
annars vegar að þau geti
haft einkaréttarleg áhrif
sem kallað er, þ.e. gilt í
samskiptum borgaranna
innbyrðis og hins vegar að
ríkinu beri á grundvelli slíkra ákvæða
að grípa til virkra aðgerða eins og
lagasetningar til að vernda borgar-
ana hvern fyrir öðrum. Að sönnu
kann þessi „lárétta“ verkan mann-
réttindaákvæða að vera mismunandi
eftir því hvaða ákvæði eiga í hlut, en
mannréttindadómstóllinn hefur sjálf-
ur undirstrikað að félagafrelsisá-
kvæðið sé eitt þeirra (sbr. t.d. MDE
Gustafsson gegn Svíþjóð, 25. apríl
1996).
Það er því ekki annað en fagleg
vinnubrögð sérfræðinganefndarinn-
ar, þ.e.a.s. hún skyggndist á bak við
stjómarskrárákvæðið sem lofar öllu
fögi’u og sá að hugur fylgdi ekki máli,
sem valda því að Island fær enn einu
sinni skömm í hattinn fyrir að
tryggja ekki félagafrelsi fullum fet-
um. Nefndinni „sýnist að breyting-
arnar á íslensku stjórnarskránni leiði
ekki til svo víðtækrar verndar réttar-
ins til að standa utan félaga að komið
verði í veg fyrir að í kjarasamningum
verði mælt fyrir um aðildarskyldu
eða forgangsrétt."
Hvað er til ráða?
Ríkisvaldið gæti kosið að hafast
ekkert að. Sem stendur er ekki senni-
legt að niðurstaða sérfræðinganefnd-
arinnar hafi nokkrar sérstakar afleið-
ingar, því embættismannanefndin
sem starfar á grundvelli sáttmálans
ákvað á fundi sínum í síðasta mánuði
eins og jafnan áður að ekki væri
ástæða til að álykta gegn Islandi um
þetta efni. Fleiri ríki en ísland hafa
auðvitað í gegnum tíðina fengið að-
finnslur frá sérfræðinganefndinni og
eru raunar fæst með hreinan skjöld.
Þó má ekki gleyma því að samkvæmt
endurskoðuðum félagsmálasáttmála
hefur sérfræðinganefndin mun meira
vægi en fyrr og getur tekið til með-
ferðar kærar frá félagasamtökum
(sem era að vísu ekki líkleg til að
fetta fingur út í að rétturinn til að
standa utan félaga sé ekki nægilega
tryggður).
Vilji menn hins vegar bregðast við
þessari gagnrýni þá koma þrjár leiðir
einkum til greina. 1. Breyting stjórn-
arskrárinnar sem tæki af skarið um
að rétturinn til að standa utan félaga
verndaði menn einnig gegn
andsnúnum kjarasamning-
um. Þessi breyting væri þó
eiginlega óþörf því að réttu
lagi ætti núgildandi ákvæði
einmitt að hafa þessa verk-
an. 2. Breyting á lögum um
stéttarfélög og vinnudeilur sem út-
færði nánar stjórnarskrárákvæðið
og legði hömlur við ákvæðum í
kjarasamningum sem þvinga menn
til aðildar að stéttarfélögum (hvort
sem það er með því að mæla fyrir
um skylduaðild, forgangsrétt félags- *
manna eða skyldugreiðslu félags-
gjalda). 3. Dómstólar taki, þegar
þeir fá tækifæri til, af skarið um að
skýra verði 2. mgr. 74. gr. stjórnar-
skrárinnar þannig að hún hafi áhrif
á efni kjarasamninga, þrátt fyrir
lögskýringargögnin sem mæla á
annan veg. ..
„Lögskýringar-
gögn þrengja
stjórnarskrár-
ákvæðið"