Morgunblaðið - 10.03.1999, Blaðsíða 32

32 MIÐVIKUDAGUR 10. MARZ 1999
UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ
Menning í
mótun
Jákvœði samfélagsins fyrir
afþreyingarefni er góður mælikvarði
á menningarstefnu þess.
Eftir Hávar
Sigurjónsson
Menning er eitt
þeiiTa orða sem
hefur margræða
merkingu í hugum
fólks. í víðasta
skilningi er það sagt ná yíir allt
sem mannlegt er; enda kallar hið
gagnsæja eðli orðsins á gagnsæja
túlkun þess og þannig er menn-
ing sögð tákna allar mannlegar
athafnir. Eigi maðurinn hlut að
máli er það menning samkvæmt
þessum skilningi. Gagnsæi orðs-
ins er jafnvel notað sem afsökun
fyrir hvaða vitleysu sem menn
taka uppá - hvaða lágkúru sem
er - og séu athugasemdir gerðar
er svarað með aulaspurningunni:
„Nú er þetta ekki menning?"
Yfirleitt er þó orðið notað í
þrengri merkingu, annaðhvort til
skilgreiningar athafna sem hafn-
ar eru yfír hið hversdagslega
mannlega amstur, eða merkingin
VIÐHORF verður enn
vmnurtr þrengi-i og vís-
ar til listastarf-
semi eingöngu.
I þeim skilningi
orðsins eru almenn menningar-
starfsemi, listsköpun og not al-
mennings af listum lögð að jöfnu.
Umgangur við listirnar og ná-
lægð þeirra við daglegt líf fólks
er svo gjarnan haft sem mæli-
kvarði á menningarstig í samfé-
laginu. Því öflugra listalíf því
hærra menningarstig. Við höfum
þannig eitt orð yfir tvennt (eða
tvö orð yfir eitt); annars vegar
safnheiti yfir hvaðeina sem menn
taka sér fyrir hendur og hins veg-
ar samheiti yfú- listræna starf-
semi, sem oft er einnig kölluð
menningarlíf. Menningarstig,
listalíf og menningarlíf eru orðin
sem við notum og þó ekkert
þeiira feli í sér eða skýri fyllilega
merkingu orðsins „menning" þá
vitum við nokkurn veginn við
hvað er átt hverju sinni þegar við
grípum til þeirra.
Þorsteinn Gylfason heimspeki-
prófessor kemst svo að orði í nið-
urlagi ritgerðar sinnar Merming
er að gera hlutina vel, að
„... menning sé handa bömum“.
Þetta er ekki aðeins falleg hugs-
un heldur líka djúp hugsun.
Mennning á hverjum tíma á að
vera handa börnunum, þau eiga
rétt á að vaxa upp í sem fjöl-
breyttustu menningarumhverfí
og verða vel upplýstir listiðkend-
ur og listneytendur; öflugt menn-
ingar- og listalíf á að vera sjálf-
sagt í þeirra augum. Ástundun
tónlistar, leiklistar, bókmennta og
myndlistar á ekki að vera forrétt-
indi fárra, heldur sameign allra
og þar með sjálfsagður hluti af
daglegu lífi barna okkar. Hversu
mikla áherslu við leggjum á
menningaruppeldi og listfræðslu
barna okkar lýsir menningarstigi
samfélagsins. Það lýsir okkur.
Það lýsir því á hvaða menningar-
stigi við viljum að börnin okkar
standi þegar fullorðinsárum er
náð. Þetta er ósköp einfóld hugs-
un en hún er flókin og kostnaðar-
söm í framkvæmd og þrátt fyrir
góðan vilja og fögur fyrirheit er
langur vegur frá því að takmarki
sé náð í þessu efni.
Gagnstætt listalífmu á menn-
ingarlífíð sér ekki afmarkaðan
bás utan vinnutíma fólks. Menn-
ingarlífið hefst ekki klukkan
20.00 á kvöldin og lýkur fyrir
miðnætti. „Að stunda menningar-
lífið“ er samt eitt orðatiltækjanna
sem við notum og táknar fyrst og
fremst listneyslu. Það feluir þó
ekki í sér að umtalsverður hluti
þjóðarinnar fari á mis við menn-
ingarlífíð. Stór hluti þjóðarinnar
sækii' ekki Iistviðburði út í bæ á
kvöldin og um helgar. Ástæðurn-
ar geta verið margvíslegar,
ómegð, áhugaleysi eða peninga-
leysi svo eitthvað sé nefnt. Þeir
sem heima sitja eru eigi að síður
þátttakendur í menningarlífinu
því menningin fer ekki eingöngu
fram tiltekin kvöld á tónleikum,
leiksýningum eða myndlistarsýn-
ingum í tilþessgerðum bygging-
um. Listviðburðir eru hluti af
menningarlífmu og endurspegla
að nokkru menningarstigið, en
einir og sér eru þeir þó ekki
menningai’stigið, hvorki að hluta
né í heild. Menningarstigið, sem
listalífið endurspeglar, er hin al-
menna afstaða til hlutverks og til-
gangs lista í daglegu lífi okkar.
Mótun menningarstigsins fer
ekki fram nema að litlu leyti „út í
bæ“ á kvöldin. Hópurinn sem
„heima situr“ tekur jafnan þátt
og allir aðrir í mótun menningar-
stigsins.
Menning er semsagt ekki af-
þreying í þeim skilningi að hún
eigi að notast til uppfyllingar í
annars dauðan tíma. Menning er
ekki afþreying en afþreying er
menning. Menningin er alltum-
lykjandi og afþreyingarefnið er
umtalsverður hluti menningar-
innar. Afþreying er orð sem not-
að er yfir léttvægar bókmenntir,
sjónvarpsefni, tónlist og leiksýn-
ingar; afþreyingarefnið heldur
athygli okkar í ákveðinn tíma, en
hvetur ekki til skapandi hugsun-
ar eða gagnrýninnar umhugsun-
ar. Afþreyingarefni geiir engar
kröfur og drepur tímann. Magn
afþreyingarefnis í menningu
samfélagsins er góður mæli-
kvarði á menningarstig þess.
Áhugi samfélagsins á afþreyingu
er góður mælikvarði á menning-
arskilning þess. Jákvæði samfé-
lagsins fyrir afþreyingarefni er
góður mælikvarði á menningar-
stefnu þess.
Afþreying á greiðastan aðgang
að börnum og af öllu menningar-
efni sem völ er á eiga börnin
greiðastan aðgang að afþreying-
arefninu. Börn hafa jafnframt
minnstan aðgang að hinu skipu-
lagða listalífi. Sterkasti miðill
menningarefnis í nútíð og framtíð
er sjónvarpið. Áhrif þess á hug-
myndaheim okkar og mynd af
veröldinni eru svo alltumlykjandi
að tæpast er hægt að bregða á
þau mælistokki. „Gluggi að ver-
öldinni" er sjónvarpið stundum
kallað. Að baki öllu efni sem birt-
ist í sjónvarpi, hvort sem er á ís-
lensku sjónvarpsrásunum eða
þeim erlendu er fólgin hugsun
þeirra er semja, velja og senda út
efnið. Þetta er okkur sem á horf-
um ekki alltaf Ijóst, sjaldnast
reyndar. Við vitum ekki fyrirfram
hvers vegna tiltekið efni er sýnt.
Við þurfum að horfa á efnið til að
komast jafnfætis þeim er stjóma
dagskránni. Við treystum þeim er
stjórna dagskrá sjónvarpsrása
nánast í blindni er við setjum
börnin okkar framan við sjón-
varpið á hverjum degi. Spyrja má
hvort þeim sé ávallt treystandi.
Hugmyndaheimur og hugmynda-
fræði eru undirstöður menningar.
Bamaefni í sjónvarpi nýtur engr-
ar undanþágu í því efni. Menn-
ingarstig okkar í framtíðinni er í
stöðugri mótun í nútíðinni. „Ut-
sýnið“ um skjáinn í stofuhorninu,
sem birtir tilsniðnar hugmyndii'
um veröldina, ræður miklu um þá
mótun.
Dreifbýlislækningar
og dreifbýlishjúkrun
SIÐUSTU daga hafa
fjölmiðlar fjallað nokk-
uð um það sem kallað
hefur verið dreifbýlis-
lækningar og -hjúkmn.
Margir velta því rétti-
lega íyrir sér hvað það
sé og hvort þetta sé eitt-
hvert nýtt fyrirbæri á
Islandi. Svarið við síðari
spurningunni er einfald-
lega nei. Með hugtökun-
um dreifbýlislækning-
um/dreifbýlishjúkrun er
átt við þá læknis- og
hjúkrunarþjónustu sem
veitt er á svæðum sem
liggja fjarri sérgreina-
sjúkrahúsum. Oft er
miðað við 80 km fjar-
lægð í þessu sambandi. Ef þau mörk
era notuð er Ijóst að læknis- og hjúkr-
unarþjónusta á stóram hluta landsins
era dreifbýlislækningar og -hjúkran.
Samkvæmt lögum um heilbrigðis-
þjónustu er gert ráð fyrir að heilsu-
gæslustöðvar á landinu séu með
þrennu móti: H2-stöðvar, þar sem
starfa tveir læknar hið minnsta,
ásamt hjúkrunarfræðingum og öðru
starfsfólki; Hl-stöðvar, þar sem
starfar einn læknir hið minnsta,
ásamt hjúkrunarfræðingi og öðra
starfsfólki; og H-stöðvar, þar sem
starfar hjúkrunarfræðingur og annað
starfsfólk, og læknir hefur reglulega
móttöku. Slíkar einmennings- og tví-
menningsstöðvar era víða um landið.
Hjúkrunarfræðingar og læknar sem
þar starfa, og reyndar einnig á
smærri sjúkrahúsum og hjúkrunar-
heimilum, þurfa að sinna íbúum á
stórum landsvæðum og vera í stakk
búin til að takast á við heilbrigðis-
vandamál af mjög ólíkum toga.
Nefna má alvarleg bein-
brot, brana, erfiðar fæð-
ingar, hjartastopp,
bráða geðveiki, ásamt
því að vera færir um að
gera t.d. grannblóð-
rannsóknir og sinna for-
vörnum ýmiss konar.
Þessir heilbrigðisstarfs-
menn hafa ekki hóp sér-
fræðinga á bak við sig
og þurfa því að reiða sig
á eigin þekkingu og
styrk einvörðungu.
Störf lækna og hjúkrun-
arfræðinga í dreifbýli
Itrefjast því mikillar
þekkingar á mjög mörg-
um sviðum.
Nám í dreifbýlis-
lækningum/-hjúkrun
Síðustu ár hafa íbúar víða í dreif-
býli mátt búa við viðvarandi skort á
læknum og hjúkrunarfræðingum.
Slíkt veldur óöryggi meðal íbúanna
og hefur tvímælalaust áhrif á val
fólks til búsetu. Kynning á því fjöl-
breytta stai-fi sem læknar og hjúkr-
unarfræðingar sinna í dreifbýli hefur
ekki verið næg í grunnnámi þessara
stétta og því hafa kandidatar valið
sér annan starfsvettvang að námi
loknu. Ljóst er að þessu þarf að
breyta. Landlæknir hefur stigið mik-
ilsvert skref í þessu máli, með við-
ræðum við heilbrigðisstarfsmenn á
Norðui- og Austurlandi, ásamt for-
svarsmönnum Háskólans á Akureyri.
Að tillögu landlæknis mun Háskólinn
á Akureyri fara fyrir starfshópi sem
ætlað er að vinna að undirbúningi
náms í dreifbýlislækningum/-hjúkr-
un. Megin markmið námsins eru tvö,
annars vegar að auka þekkingu
þeirra lækna og hjúkranarfræðinga
sem starfa í dreifbýli og þannig bæta
þá heilbrigðisþjónustu sem þar er
veitt, og hins vegar að vinna gegn
þeim skorti á læknum og hjúkranar-
fræðingum sem verið hefur viðvar-
andi í dreifbýli. Námið ætti því að
geta nýst því starfsfólki sem þegar
starfar í dreifbýli og yrði þá í formi
endur- og símenntunar. Einnig
unglæknum og hjúkrunartræðingum
sem vilja starfa í dreifbýli en skortir
þekkingu og þjálfun í þeim fjöl-
breyttu störfum sem sinna þarf.
Ennfremur læknum sem þegar hafa
lokið sérnámi í heilsugæslulækning-
Læknisþjónusta
Síðustu ár hafa íbúar
víða í dreifbýli, segir
Elsa B. Friðfinnsdóttir,
mátt búa við viðvarandi
skort á læknum og
hjúkrunarfræðingum.
um og vilja flytja sig um set úr þétt-
býli í dreifbýli.
Rétt er að leggja áherslu á að und-
irbúningur þessa náms er á framstigi
og mikilvægt að vel sé til þess vand-
að. Þá er einnig mikilvægt að víðtæk
samvinna náist milli heilbrigðisstofn-
ana og menntastofnana þannig að
nám í dreifbýlislækningum/-hjúki'un
verði fýsilegur valkostur fyrir lækna
og hjúkrunarfræðinga.
Höfundur er lektor, settur forstöðu-
nuiúur heilbrigðisdeildar Háskólans
á Akureyri.
Elsa B.
Friðfinnsdóttir
Gröfum hausinn
í sandinn
í síðustu viku birtist
grein hér í blaðinu eft-
ir Pál Vilhjálmsson
sem bendir til þess að
hann eigi það til að
fara með öfugan fót
fram úr á undan. Það
er greinilega ansi
margt í daglega lífinu
sem pirrar þennan
mann, að minnsta
kosti er greinilegt að
áherslur ASI pirra
hann mikið.
Páll talar um að
„bjargráð Alþýðusam-
bandsins komi frá
Brussel" og að „ASÍ-
kontórinn leiti í laga-
og reglugerðarfrumskógi Evrópu-
sambandsins til að lemja á ís-
lenskum stjórnvöldum" í stað þess
að vinna málefnum verkalýðs-
hreyfingarinnar fylgi á innlendum
forsendum. Það hefur greinilega
farið framhjá Páli að Island er að-
ili að stórum fjölþjóðasamningi
um Evrópska efnahagssvæðið sem
þýðir m.a. að við erum inni á innri
markaði ESB. Páll hefur kannski
ekki heldur tekið eftir því að fjár-
magnið og fyrirtækin, sem eru
höfuðandstæðingar verkalýðs-
Ari
Skúlason
vörulistinn
Ármúla 17a,
sími 588 1980.
hreyfingarinnar og
launafólks, eiga sér
engin landamæri leng-
ur. Páll veit kannski
ekki að EES-samn-
ingnum fylgja bæði
réttindi og skuldbind-
ingar. Páll veit vænt-
anlega ekki heldur að
af íslenskum stjóm-
völdum eru viðskipta-
hagsmunir kallaðir
réttindi en fyrirbæri
eins og réttindi launa-
fólks á þessu svæði
eru skuldbindingar.
Páll veit sennilega
ekki heldur að íslensk
stjórnvöld hafa ítrek-
að reynt að skjóta sér undan þess-
um skuldbindingum, t.d. í sam-
bandi við styttingu vinnutíma,
EES
Páll veit kannski ekkí
að EES-samningnuin
fylgja bæði réttindi og
skuldbindingar, segir
Ari Skúlason, í svari til
Páls Vilhjálmssonar.
vinnu barna og unglinga, réttindi
vanfærra kvenna o.s.fi'v. Það fer
greinilega mikið í taugarnar á Páli
að ASI skuli standa í því að reka
íslensk stjórnvöld áfram í þessum
málum þegar enginn annar gerir
það, t.d. sumir stjórnmálaflokkar
sem telja sig styðja hagsmuni
launafólks. Páll hefur kannski
heldur aldrei heyrt um alþjóðlega
samvinnu verkalýðshreyfingarinn-
ar, sem stundum er kölluð al-
þjóðahyggja. Hann hefur væntan-
lega aldrei haft fyrir að kynna sér
hvernig evrópsk verkalýðshreyf-
ing vinnur saman til þess að hafa
áhrif á evrópska vinnumálalöggjöf
og hve mikil áhrif norræn verka-
lýðshreyfing hefur þar í krafti
samstöðu sinnar og öflugs starfs.
Það pirrar hann hins vegar greini-
lega mikið að ASÍ skuli taka fullan
þátt í þessu starfi til þess að gæta
hagsmuna félagsmanna sinna og
margra annarra.
Páll er einn af þeim klára sem
vita allt. Hann getur leyft sér að
tala um digurbarkalega um „vesal-
ings forystu verkalýðshreyfmgar-
innar“ og um nýja sannfæringu
sem „tekur sinn toll af dómgi'eind-
inni“. Páll telur sig vita miklu bet-
ur eins og sumir aðrir; Evrópu-
starfið skilar íslensku launafólki
engu. Hann er einn af þeim sem
hafa valið að grafa hausinn í sand-
inn, neita staðreyndum og lifa á
fordómum.
Fyrir 5-7 árum vora margir
sömu skoðunar og Páll er nú. Sem
betur fer hafa flestir valið að kynna
sér málin og reyna að læra af sög-
unni. Ég fullyrði að það ríkir mikil
ánægja meðal félagsmanna ASÍ
með það hvernig samtökin hafa
valið að starfa að Evrópumálum.
F ordómar manna sem hafa valið að
grafa hausinn í sandinn breyta
engu um það. Forysta ASÍ hefur
fyrir löngu kveikt á því samhengi
að við lifum ekki lengur í ein-
öngraðum heimi. Islenskt atvinnu-
líf og íslenskt launafólk er í mikilli
samkeppni við atvinnulíf í löndun-
um í kringum okkur. I þessum nýja
heimi er ekki nóg að grafa hausinn
í sandinn og hugsa eingöngu um
innlendar forsendur og aðstæður
hér heima. Það er auðvitað nauð-
synlegt að gera það líka, en sjón-
deildarhringurinn verður að vera
víðari. Hausinn má ekki festast í
sandinum.
Höfundur er fnunkvænidnstjóri
ASÍ.