Morgunblaðið - 12.11.1999, Síða 40

40 FÖSTUDAGUR 12. NÓVEMBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Með heiminn í hendi sér
Sönggleði og
rómantík
TONLIST
III j« m d i s k a r
REYKJAVÍK / RÓMANTÍK
IHÚMINÆTUR -
Borgarkórinn. Stjórnandi: Sigvaldi
Snær Kaldalóns. Einsöngvarar:
Inga Backman, Anna Margrét
Kaldalóns og Bryndís Hákonardótt-
ir. Píanóleikur: Gunnar Gunnars-
son og Jón Sigurðsson. Hljóðritað í
Víðistaðakirkju í Hafnarfirði í apríl
og maf 1999, lög nr. 2 og 16 í Fella-
og Hólakirkju í maí 1998. Stjórn
upptöku og hljóðvinnsla: Halldór
Víkingsson. Borgarkórinn, Fer-
mata 1999. Dreifing: Japis.
BORGARKÓRINN, sem hefur
starfað í þrjú ár og komið víða við á
stuttum tíma, var stofnaður af Sig-
valda Snæ Kaldalóns tónmenntak-
ennara og 22 áhugasömum söngr-
öddum, sem nú að afloknu þriðja
starfsári kórsins eru 40 talsins. Nú
hefur hann komið með sinn fyrsta
geisladisk með létt-rómantískri
söngskrá, sem er þó bæði fjölbreytt
og heildstæð í senn. Lögunum er
skipað niður í Reykjavíkursöngva
(9) leikhús (4 - allt úr Dansinum í
Hruna eftir Sigvalda Kaldalóns og
Indriða Einarsson) kirkjulegt (2)
vorið (3) og rómantískt (4). Létt
danssveifla setur ánægjulegan ef
ekki þokkafullan svip á söngskrána
í heild, flestallt kryddað hæíllegri
„rómantík". Og allt flutt af sannri
sönggleði. Nægir að nefna nöfn
einsog Gunnar Þórðarson (Við
Reykjavíkurtjörn - við texta for-
sætisráðherra og Astarsæla við
texta Þorsteins Eggertssonar) Jón
Múla Arnason (Fröken Reykjavík
við texta Jónasar bróður) og lög
Sigfúsar Halldórssonar (Austurs-
træti við ljóð Tómasar Guðmun-
dssonar og Við tvö og blómið, texti
Vilhjálmur frá Skáholti). Það má
líka benda á lag Jerry Bocks úr
Fiðlaranum, Sól rís, sól sest. Einn-
ig má benda á ágæt lög eftir söng-
stjórann sjálfan (I Vesturbænum
við ljóð Tómasar Guðmundssonar -
hitt er trúarlegt, Hátt eg kalla við
texta Matthíasar Jochumssonar).
Lög Sigvalda Kaldalóns (3 - fyrir
utan lögin úr Dansinum í Hruna;
tvö þau fyrstu ekki meðal þekktari
laga tónskáldsins, Reykjavík við
texta Einars Benediktssonar og
Serenaði til Reykjavíkur við ljóð
Tómasar Guðmundssonar) setja
mikinn svip á þennan indæla
hljómdisk, enda rómantísk - og
auðvitað mjög melodísk æð í öllu
sem hann samdi. Með öðrum orð-
um: löng (meira en klukkutími) að-
gengileg, fjölbreytt og hæfilega
tregablandin efnisskrá, sungin af
fínum kór (og góðum einsöngvur-
um). Allt ber þetta vott um elju og
hæfni stjórnandans, og ágætan
(rómantískan) smekk. Raddsetn-
ingar hans góðar - sumar skemmti-
legar. Undirleikur (píanó) yfirleitt
mjög góður og leiðandi. Hljóðritun
skýr, sundurgreind og góð.
Oddur Björnsson
BÆKIJR
Vísindaskúldsaga
HEIMSINN
eftir Gregory Benford. Þýðandi
Björn E. Amason. Hávellir, 1999,
334 bls.
EINKALÍF og framvinda þess
ásamt heimspekilegum vangavelt-
um um tilgang lífsins (eða tilgan-
gsleysi) er algengt umfjöllunarefni
skáldsagna, leynt og ljóst. Starf
okkar og starfsframi er sjaldan
meginviðfangsefni skáldsögu. Efn-
iviður þessa verks er því óvenju-
legur, frá mörgum sjónarhomum.
Starf aðalpersónunnar er aðalat-
riði og framvinda verksins helst í
hendur við framvindu rannsókn-
anna sem hún stundar. Spurning-
arnar sem spurðar eru fjalla um
upphaf heimsins, hvernig varð allt
til og hver er þróunin? Hvers
vegna kviknaði vitsmunalíf? Höf-
undur segir í eftirmála að hann
hafi langað að „... lýsa vísinda-
mönnum eins og þeir eru í raun og
veru, einkum í starfi" (bls. 333).
Vísindi, vísindastarf og vísinda-
menn fjalla um heiminn í hnotsk-
urn. Hér er lýst starfi vísinda-
manna, stéttskiptingu innan
vísindanna, milli fræðigreina og
jafnvel innan sömu fræðigreinar.
Barátta vísindamanna fyrir
fræðum sínum er oft hörð. Það er
deilt á skammsýni pólitíkusa við
styrkveitingar til vísindaiðkana og
rannsókna. Fjallað um hvort við-
urkenningar séu einhvers virði eða
beinlínis hættulegar í vísindum.
Orðstír, eignaréttur yfir uppgötv-
unum, kapphlaup um að vera
fyrstur, vaxandi samkeppni um
stöðuveitingar og peninga. Og síð-
ast en ekki síst stéttskipting og
valdaklíka innan háskólasamfé-
lagsins.
Vísindamaður gerir merka upp-
götvun fýrir slysni, en þannig
verða jú flestar þeirra til. Tilraun
mistekst en í kjölfarið fylgir ný
uppgötvun sem verður að ranns-
aka nákvæmlega. Aðalpersónan
vill fá að rannsaka viðfangsefni
sitt í friði en kollegarnir, og að
lokum allur heimurinn, vilja fá að
fylgjast með enda er um óvenju-
legt fyrirbæri að ræða. Vísinda-
maðurinn hefur heiminn í hendi
sér, í tvíræðum skilningi. Annars
vegar er það Heimsinn, sem er á
stærð við bolta, en er heill heimur
út af fyrir sig. Hins vegar eru ekki
allir í heiminum tilbúnir fýrir
óyggjandi svör við spurningum um
upphaf og þróun alheimsins. Al-
isía, aðalpersónan, lendir því upp á
kant við nánast allt og alla og sitt
sýnist hverjum.
Alisía er tilraunavísindamaður
sem leitar til fræðivisindamanns
til að komast til botns í því sem
hún er með í höndunum. Fræði-
maðurinn reiknar út hvaða fyrir-
bæri komi til greina sem svo er
ýmist staðfest eða kollvarpað með
frekari mælingum. Þessar tvær
„tegundir" vísindamanna geta ekki
án hinnar verið en búa samt við
gífurlega fordóma í garð hvor ann-
arrar.
Passað er upp á að jafnræðis sé
gætt milli kynþátta þannig að að-
alpersónurnar eru af ólíku „bergi
brotnar". Alisía er svört en það
gerði henni erfiðara fyrir í skóla
en líklega aðeins auðveldara í
starfi, að minnsta kosti til að byrja
með. Aðstoðarmaður hennar, Zak, i
á víetnamska foreldra og Max,
fræðimaðurinn, er hvítur. Það
verða því töluverðir árekstrar en
kannski ekki miklir á mælikvarða
heimsins.
Einkalífið er nokkurs konar
aukapersóna í þessu verki. Vís-
indamenn starfa saman hlið við
hlið langtímum saman án þess að j
þekkjast að ráði.
Félagslíf er eitthvað sem er
stundað i neyð. Hjónaband er þó (
ofarlega á lista þar sem það sparar
tíma og orku því þá er hægt að
einbeita sér enn meir að vísindun-
um. Fyrir liggur að flestir merkis-
menn eðlisfræðinnar hafa verið vel
giftir! ítarlegar lýsingar á jöfnum,
mælitækjum og aðferðum eru oft
fráhrindandi en eiga að auka á
trúverðugleikann. Það er reynt að
vekja áhuga á vísindum almennt
og spanna allt svið samfélagsins
svo að stundum gætir rembings í
verkinu. Og þó Alisía sé hér að
færast yfir á nýtt svið er ósann-
færandi að hún er í hlutverki les-
andans þegar Max er að útskýra
Heimsann og nýjar kenningar um
hann.
Efnistök verksins eru vissulega
fáséð en ekki alltaf jafn spennandi
þrátt íyrir það.
Kristín Ólafs
„Aldrei að segja sjálfsagða
hluti, þeir segja sig sjálfir“
BÆKUR
Ljðð, smúsögnr
YDD/SAGNABELGUR
Endurútgáfa á ljóðum eftir Þórarin
Eldjám og safn áður útgefinna
smásagna eftir sama höfund, Vaka-
Helgafell, Reykjavík, 1999.
ÞÓRARINN Eldjárn sendi frá
sér ljóðabókina Ydd árið 1984 og
hefur hún nú verið endurútgefin í
tilefni af því að 15 ár eru liðin frá
því að hún kom út. Vaka-Helgafell
hefur tekið upp á því að endurút-
gefa ljóðabækur, „mílusteina“ í ís-
lenskri ljóðlist. Það er þarft fram-
tak því gailinn hefur verið sá að
íslenskar ljóðabækur seljast upp
(að vísu gjaman mjög hægt) og eru
eftir það ófáanlegar nema á bóka-
söfnum. Úr þessu bæta endurút-
gáfur og hafa þar að auki fram yfir
heildarútgáfur að hvert verk fær að
njóta sín sem heild - hafa þau ekki
tilhneigingu til að renna saman í
heildarútgáfum? Það er hægt að
hugsa sér langan lista af ljóðabók-
um sem mætti gefa út að nýju.
Ydd markaði þáttaskii á ferli
Þórarins þar sem ekki var lengur
ort í hefðbundnu formi einsog í
fyrri bókum hans sem þó eru ef til
vill þekktari og vinsælli. Og Ijóðin
eru nálægari en áður, skáldið
kemst „nær lesendum sínum“ eins-
og Pétur Már Ólafsson orðar það í
formála. Þetta á ekki síst við um
ljóðið „Óli“, eitthvert nálægasta
ljóð Þórarins. Þessi útgáfa Ydds er
tileinkuð minningu Kristjáns Eld-
járns og Ólafs Eldjáms.
Ydd hefur að geyma fjölbreytt
ljóð, stundlega þanka, minninga-
brot, myndir, smámuni úr hvers-
dagslífinu, annarlegar kringumst-
æður; sum ljóðin eru hreinar
ögranir einsog samnefnt ljóð, „Ögr-
un“, þar sem þrjátíu börn leika „sá
sem flöskustúturinn lendir á“;
„Tuttugu ámm síðarýeinn af hverj-
um tíu/var orðinn alkóhólisti/og hin
öll fremur drykk-
felld“. Ljóðið „Fmm-
henda“ er sömuleiðis
ögran og fleygur úr
því frasinn „að það var
ekki lengur framlegt/
að vera framlegur".
Og „Framfarir" er
skemmtileg athuga-
semd um auglýsingar
á rakvélarblöðum.
Ljóðið „Ort“ má
kannski kalla fagur-
fræði verksins í
hnotskum:
Órofa logsuða hugsuða
mérjafnanfjarri
myndasmiðureftilvill
eða skeyting gæti það heitið
Frambæjargöngin
óma mínar druslur
en sálmana skal ég spara
til sunnudags
Það er fengur að endurútgáfu
Ydds. Því „Oss vantar svo sárlega/
íslenska heimspeki/ og reykvíska
goðafræði“ einsog segir í upphaf-
sljóði bókarinnar.
Og kannski er það þetta sem
smásögur Þórarins hafa leitast við
að skapa, en smásöguformið hefur
hentað Þórarni einkar vel. Helstu
einkenni smásagna hans era þrjú:
hinn óáreiðanlegi sögumaður,
skopstæling á fræðilegri orðræðu
og þjóðsagan í nútímanum. Sögu-
maðurinn varasami er til dæmis að-
all sögunnar „Maðurinn er það sem
hann væri“ sem segir frá einum
mesta rithöfundi þjóðarinnar,
Skúla W. Skíðdal, sem hafði það
fram yfir aðra rithöfunda að skrifa
aldrei neitt. Frásagnaraðferð sög-
unnar krefst þess að lesandinn sjái
í gegnum aðdáun sögumanns á
Skúla; en eins tengist þetta öðrum
þætti sagna Þórarins: að gjarnan er
leikið með tengsl skáldskapar og
raunvera, skrifað í skýrslustíl líkt
og allt sé satt og rétt, að um sögu-
legar staðreyndir sé að ræða. Sag-
an. „Ókvæða við“ er með þessu
sama sniði. Og þannig
þarf lesandi „Töskum-
álanna“ ef til vill að
hafa nokkuð fyrir því
að átta sig á að ekki
hafí í raun og veru ríkt
hálfgert neyðarástand
á íslandi á ótilgreind-
um tíma vegna þeirrar
firru fólks að hafa
skilti sem á stóð „Ger-
um ekki við töskur“ á
húsi sínu einsog
strangfræðileg skýrsl-
an um „Töskumálin"
gefur til kynna (í það
minnsta minnist und-
irritaður þess að hafa
barnungur spurt sér
eldri varfærnislega hvemig þessu
hafi eiginlega yerið háttað og var
fátt um svör). I þessari sögu er hin
algjörlega óþarfa tvítekning sem
hér er fyrirsögn. Fræðilegir textar
í sögunum era undantekningalaust
skopstælingar, Þórarinn sérhæfir
sig í þannig skopstælingum; má
nefna atferlisfræðilega rannsókn á
svæðamerldngu í sturtum í Sund-
laug Vesturbæjar (reyndar ekki í
þessu safni) eða tilbúnar tilvitnanir
í fræðimenn og gagnrýnendur.
Sagan um Major Tilbury (lesist: til-
beri) er dæmi um endurvinnslu
þjóðsögunnar í nútímanum sem áð-
ur er nefnd, sömuleiðis sagan
„Skýrsla" sem fjallar um ískyggi-
lega framleiðslu á NOW-buxum
(lesist: nábrókum). Þá eiga sögur
Þórarins til mjög kamivalískar
hliðar: I „Síðustu rannsóknaræf-
ingunni" og „Níðstöng“ er sög-
uþræðinum hleypt á óreiðukennt
skrið.
Sögumar í þessu safni era húm-
orískar og segja aldrei sjálfsagða
hluti. Þær era brot af því besta sem
Þórarinn hefur látið frá sér fara og
ásamt með endurútgáfunni á Yddi
er Sagnabelgur góð kynning fyrir
þá sem ekki þekkja til ljóða og
sagna Þórarins. Fyrir hina er alltaf
gaman að lesa þær aftur.
Hermann Stefánsson
Þórarinn Eldjám
Lítil
hvalsaga
BÆKUR
IIVALRKKI EÐA
KVALRÆUI
Náttúrufræðirit
eftir Jón Kr. Gunnarsson. 80 bls.
Útgefandi er Rauðskinna. Verð
1680 kr.
FLUMBRUGANGURINN í
kringum Keikó, háhyminginn,
sem fluttur var til Is-
lands fyrr á þessu
ári, gekk fram af
fólki. I raun hefur
aldrei fengizt svar við
þeirri spumingu,
hvers vegna hann var
fluttur hingað. Ekki
er það trúverðugt, að
hugsjónin ein um
frelsi honum til
handa, sé undirrót,
því að þeir, sem að
baki standa, vilja
hafa eitthvað fyrir
sinn snúð.
I nýútkominni rit-
gerð reifar Jón Kr.
Gunnarsson ýmis at-
riði í sambandi við
svokallað Keikó-mál. Hann er
gjörkunnugur málum þessum og
var forgöngumaður um veiðar á
háhymingum hér við land. Jón
dregur upp ýmsar hliðar þessa
máls og kemur víða við. Hann er
ómyrkur í máli og á stundum fer
hann full geyst og vandar ekki
orðbragðið.
Fróðlegasti hluti þessarar rit-
gerðar er frásögn Jóns af veiðum
á háhymingum og umstangið í
kringum þær. Þar er hann vel
heima og segir skilmerkilega frá.
Vel hefði þó farið á því að greina
meira frá hvers konar skepnur
háhyrningar era, lifnaðarháttum
þeirra og atferli.
Að öðra leyti fjallai- Jón að
mestu um fáránleika og öfgar í
sambandi við umgengni við dýr
meðal svokallaðra menningar-
þjóða í ljósi sjúkdóma og hung-
urs hjá bágstöddum þjóðum. Þar
sem margir búa við sult og marg-
víslega áþján, þykir honum lítil
sæmd að dekra við gæludýr;
sýnu verst er þó, að misvitrir
fjárplógsmenn og áróðursmeist-
arar standa hér að baki, sem
fyrst og fremst era að hugsa um
eigin hag. Þá er með eindæmum
hve auðvelt það
reynist útlending-
um að fá ýmsa ráða-
menn okkar til þess
að hlaupa upp til
handa og fóta af litlu
tilefni og hve auð-
trúa þeir era á
skjótfenginn gróða.
Eins og áður
sagði er ritgerð
þessi einkum hug-
leiðing um öfgar í
nútíma þjóðfélagi.
Sitt sýnist þar
hverjum og má
lengi deila. Um
margt er hægt að
vera sammála Jóni,
en þó hættir honum
til að einfalda málin um of með
óraunhæfum samanburði. Þau
málefni, sem Jón minnist á, eru
um margt keimlík umræðu um
umhverfismál annars staðar á
Norðurlöndum fyrir rámum ára-
tug. Af því má nokkuð marka,
hve aftarlega á merinni við erum
í þessum efnum. Það hefur held-
ur ekki tíðkast að gefa út rök-
ræðubækur um vistfræði- og
umhverfismál líðandi stundar
hérlendis; umræða hefur að
mestu farið fram á síðum dag-
blaða. Bók Jóns er virðingarverð
tilraun í þá átt.
Ágúst H. Bjarnason
Jún Kr.
Gunnarsson