Morgunblaðið - 14.11.1999, Blaðsíða 6

6 SUNNUDAGUR 14. NÓVEMBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
ERLENT
Vestur-Evrópusambandið hugsanlega innlimað í Evrópusambandið
Nýjar
horfur fyr-
ir Norður-
löndin
Varnarsamstarf Evrópusambandsins
var kannski fyrirsjáanlegt, skrifar Sig-
rún Davíðsdóttir, og telur að það hljóti
að þvinga Norðurlöndin, einkum
-------------7--------------------
Danmörku, Island og Noreg, til að
hugleiða nýjar aðstæður.
Reuters
Chinok-þyrla frá breska flughernum flýgur með Land Rover-bifreið yfir Makedóníu. í framtíðinni er hugs-
anlegt að hernaðaraðgerðir á borð við þær í Kosovo verði samræmdar á vettvangi Evrópusambandsins.
EGAR umræður stóðu
sem hæst á árunum
1992-1994 um aðild Nor-
egs, Finnlands og Sví-
þjóðar að Evrópusambandinu,
ESB, var þeim rökum gjaman
beitt að best væri að öll löndin
bættust þar við hlið Danmerkur til
að rödd Norðurlandanna og áhrif
yrðu sem sterkust í ESB. Eftir að
aðild Svía og Finna var orðin stað-
reynd heyrast ráðherrar sjaldan
hamra á norrænni samstöðu innan
ESB. í staðinn komu viðvaranir
um að slík samstaða gæti dregið
úr norrænum trúverðugleika á
evrópskum vettvangi.
Nú þegar þegar stefnir í að
Vestur-Évrópusambandið, VES,
verði innlimað í ESB og myndi
þar vamar- og öryggiskerfí ESB,
kemur glöggt í ljós hve hagir og
hagsmunir Norðurlandanna em
ólíkir á þessu sviði. Það reynir á
skilning Finna sem formennsku-
lands í garð nágranna sinna og á
það hvort norrænu ESB-löndin
þrjú em reiðubúin að beita sér í
þágu Noregs og íslands. En þessi
nýja þróun hlýtur einnig að vekja
upp spumingar í Noregi og á Is-
landi um hvemig vamar- og ör-
yggismálum landanna verði best
hagað ef þessi mál bætast við
áhrifasvið ESB, ofan á pólitíska
og efnahagslega samvinnu.
Hvert Norðurlandanna
með sínar séraðstæður
Danmörk á aðild að ESB og
NATO, en ekki VES og hefur
fengið undanþágu frá þátttöku í
hemaðarsamstarfi ESB. Finnar
og Svíar era einnig aðilar að
ESB, en hvorki að NATO né
VES og íslendingar og Norð-
menn aðilar að NATO, aukaaðilar
að VES, en ekki hluti af ESB.
í umræðum um evrópskar
vamir er afstaðan til Bandaríkj-
anna grandvallaratriði. Hér hef-
ur afstaða nomænu NATO-land-
anna líkt og Bretlands einkennst
af Atlantshafsstefnu, sem sumir
kalla fylgispekt við Bandaríkin,
aðrir raunsæi, sem byggist á því
að Bandaríkin séu ekki aðeins
megin stoðin í NATO, heldur
einnig í vömum Evrópu. Öll
varnarskipan í Evrópu hljóti því
óhjákvæmilega að taka mið af
óskum Bandaríkjanna.
Fyrram hlutlausu löndin Sví-
þjóð og Finnland, sem nú tala
ekki lengur um hlutleysi, heldur
að þau standi utan hernaðar-
bandalaga, eru hins vegar
óbundnari af því að taka tillit til
NATO og Bandaríkjanna, en það
er hins vegar sjónarmunur á af-
stöðu þeirra. Svíar virðast al-
mennt eiga erfitt með að fóta sig í
ESB, meðan Finnar era einkar
einbeittir í að skilgreina hags-
muni sína út frá því sem þeir álíta
evrópska hagsmuni.
Norrænn stjórnmálamaður
segir í samtali við Morgunblaðið
að afstaða Finna sé skiljanleg í
ljósi sögu landsins og legu. í sam-
skiptum við Finna skynji hann að
þeir hugsi sem svo að best sé að
gera ESB sem tryggilegast að
einu ríld, svo Finnland þurfí ekki
aðeins að treysta á finnsk landa-
mæri að Rússlandi, heldur hvíli
þar í skjóli ESB. Þó að þetta sé
ekki sagt beram orðum, sé auð-
velt að sjá að afstaðan sé þessi og
hún sé vel skiljanleg.
Finnar eru vanir að taka tillit
til voldugra granna. Svíar era
hins vegar óvanir að taka tillit til
annarra eftir að hafa leikið ein-
leik á alþjóðavettvangi síðan eftir
stríð. Þeir virðast almennt eiga í
erfiðleikum með að móta sér
ESB-stefnu og hafa til dæmis
ekki kunngjört nein stefnumál
fyrir formennskutíma sinn fyrri
hluta 2001 önnur en jafnréttis-
mál, sem löngum hafa verið
hjartansmál sænskra jafnaðar-
manna.
Þótt hvorki Finnar né Svíar
ljái máls á aðild að NATO hefur
Paavo Lipponen, forsætisráð-
herra Finna, sagt hvað eftir að
annað að það sé aðeins vegna
þess að engin ástæða sé til þess
skrefs. Engar hótanir liggi í loft-
inu. Finnskur blaðamaður segist í
samtali við Morgunblaðið sann-
færður um að í ljósi sögulegrar
reynslu Finna verði auðveldara
íyrir þá að sætta sig við NATO-
aðild ef þar að kæmi en það hafi
verið að sætta sig við aðild að
Efnahags- og myntbandalagi
Evrópu, EMU.
Andstaðan við hernaðarbanda-
lög er sterk í Svíþjóð, þar sem
jafnvel hægrimenn hafa ekki lagt
í að setja NATO-aðild á oddinn,
heldur talað um nauðsyn á sterk-
um sænskum vömum. Samt hef-
ur orðið lítil umræða um að ESB
sé að breytast í varnarbandalag,
auk þess að vera efnahagslegt og
pólitískt samstarf.
Sama hefur reyndar einnig ver-
ið í Danmörku, þott Atlantshafs-
stefnan eigi þar sterk ítök, ekki
síður meðal jafnaðarmanna en á
hægri vængnum. Það er eins og
Danir hafi að vissu leyti gefist upp
við að andæfa þróun ÉSB, en sætti
sig við orðinn hlut, meðan stjóm-
málaleiðtogar þeirra brjóta heil-
ann um hvemig þeir geti sloppið
úr sjálfheldu ESB-undanþága án
þess að styggja kjósendur.
Það er forvitnilegt að hugleiða
hvers vegna vamarhlutverk ESB
vekur ekki meiri umræðu og deil-
ur en raun ber vitni. Þegar farið
var að ræða um aðild Austur- og
Mið-Evrópulanda að Evrópusam-
starfinu og NATO í kjölfar upp-
lausnar Sovétríkjanna var iðu-
lega bent á að aðild að Evrópu-
samstarfinu væri þeim í raun
mikilvægari. Með því fengju þau
aðild að hinu efnahagslega og
pólitíska samstarfi, sem í raun
þýddi einnig hernaðarlegt öryggi.
Óhugsandi væri að ESB-löndin
gætu horft upp á yfirgang við
eitthvert þeirra án þess að grípa
til aðgerða.
Það má því leiða að því líkur að
lítil umræða um nýtt vamarhlut-
verk ESB stafi af því að þessi ný-
skipan sé í raun fremur form-
breyting en eðlisbreyting. Svo víð-
tækt samstarf sem það á vett-
vangi ESB felur í sér hlýtur á
endanum að taka til vamar- og ör-
yggissamstarfs, ekki aðeins
óformlega heldur einnig formlega.
Minni nauðsyn á finnskri
og sænskri NATO-aðild
Það má leiða að því líkur að
innlimun varnar- og öryggismála
í formlegt samstarf ESB hafi að
hluta til verið fyrirsjáanleg og
rökrétt frá því á síðasta áratug að
horfið var frá að þróa Evrópu-
samstarf sem hreinræktað versl-
unar- og viðskiptabandalag yfir í
pólitískt samstarf, þar sem hinn
efnahagslegi samrani undirbyggi
hinn pólitíska. En breytingin er á
engan hátt léttvæg, heldur dreg-
ur dilk á eftir sér fyrir einstök
ESB-lönd og hefur áhrif á sam-
band Evrópu og Bandaríkjanna.
Það má leiða að því líkur að
með þessum breytingum dragi
enn úr vangaveltum Finna og
Svía um NATO-aðild. Nýskipanin
virðist munu veita þeim sem
ESB-aðilum áhrif á NATO. Þeir
njóti því styrks NATO, án þess
að vera með.
Fyrir Dani, Norðmenn og Is-
lendinga horfa þessar breytingar
öðru vísi við. Danir eru í þeirri ill-
viðráðanlegu aðstöðu að vera
með í ESB en ekki í varnarsam-
starfinu, sökum undaþáganna.
Þegar þeir fengu undanþágu frá
hemaðarsamstarfinu með Edin-
borgarsamkomulaginu 1992 var
slíkt samstarf enn aðeins framtíð-
artónlist. Með breytingunum nú
verður vandamálið áþreifanlegt
og gæti tekið á sig skondnar
myndir.
Þegar þeir fara með for-
mennsku í Evrópusamstarfinu
seinni hluta árs 2002 gæti danski
forsætisráðherrann þurft að
víkja úr forsæti á fundum, þar
sem varnarmál verða rædd ef
Danir búa þá enn við undanþág-
una. Hið erfiðasta er þó að ef
Evrópuarmur NATO verður öfl-
ugastur innan ESB og áherslan
færist þangað þá era Danir
áhrifalausari í varnar- og örygg-
ismálum en áður.
Hin sálarlega spennitreyja sem
undanþágurnar era dönskum
stjórnmálamönnum herðir æ
meir að, því heima fyrir hafa leið-
togar jafnaðarmanna átt erfitt
með að viðurkenna að undanþág-
urnar þýddu í raun minni áhrif.
Það er sársaukafullt í landi, þar
sem hlutverk Dana sem NATO-
þjóðar hefur verið miðlægt í
dönskum utanríkismálum og Atl-
antshafsstefnan trúarsetning.
Ef ekki varnarsamstarf
ESB hvað þá?
Enginn efi er á að íslenskir og
norskir stjórnmála- og embættis-
menn berjast eins og ljón þessa
dagana við að gera sér grein íyrir
hvað breytingarnar feli í sér íýrir
stöðu þessara landa. Eins og
fram hefur komið hafa löndin
sem aukaaðilar að VES tillögu-
og málfrelsi á fundunum og því
vilja Islendingar og Norðmenn
halda. Norrænu ESB-forsætis-
ráðherrarnir hafa opinberlega
lýst skilningi á stöðu þeirra og
Poul Nyrap Rasmussen, forsæt-
isráðherra Dana, sagði í samtali
við Morgunblaðið að hann væri
sannfærður um að það væri skiln-
ingur á þessu meðal leiðtoga
ESB.
Þessi skilningur kom þó tæp-
lega fram í orðum Jan-Erik
Enestam, varnarmálaráðherra
Finna, í Morgunblaðinu, er hann
sagði að íslendingar og Norð-
menn gætu ekki gert sér von um
að halda réttindum sínum úr
VES og án þess að vera í ESB
gætu þeir ekki haft áhrif þar. Það
eru vísast fleiri en Enestam sem
yppta öxlum og benda á að Island
og Noregur hafi valið að vera ut-
an ESB. Hver niðurstaðan verð-
ur mun koma í ljós á leiðtoga-
fundi ESB í Helsinki í desember,
en endanlegan sáttmála, meðal
annars með endanlegri skipan
varnar- og öryggismála, á að
samþykkja í formennskutíð
Frakka í desember að ári.
Langtíma áhrif varnarsam-
starfsins eiga enn eftir að koma í
ljós. Á leiðtogafundi NATO-ríkja
í Washington í vor vora ekki talin
nein tormerki á að Evrópa þróaði
varnar- og öryggismál sín. Það er
að sjálfsögðu ákaft rætt hvort
þessar breytingar ýti undir ein-
angrunartilhneigingar Banda-
ríkjanna og leiði til minnkandi
áhuga þeirra á vörnum Evrópu
og eigin hlut þar í. Horft er til
sögunnar og spurt hvort friður og
stöðugleiki í Evrópu eftir stríð
stafi af viðvera Bandaríkjanna
þar eða samstai’fi Evrópuland-
anna.
Hver áhrifin af formlegu vam-
ar- og öryggissamstarfi ESB
verða á eftir að koma í ljós. Ef
það verður til að draga úr áhuga
Bandaríkjanna mun það ekki ger-
ast á einni nóttu.