Morgunblaðið - 14.11.1999, Blaðsíða 34

*34 SUNNUDAGUR 14. NÓVEMBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
/
I róti hugans
Kay Redfield Jamison er bandarískur háskólakennari í sálfræði
og meðal þekktustu sérfræðinga heims í geðsjúkdómum. Hún
háði harða og þrotlausa baráttu við geðhvarfasýki allt frá ung-
lingsárum. Geðveikin hélt henni í heljargreipum og hafði næstum
svipt hana lífínu. En hún barðist áfram, náði tökum á sjúkdómn-
um og öðlaðist hugrekki til þess að segja öðrum frá baráttu sinni,
þjáningum og sigrum. Um reynslu sína ritaði hún bókina
✓
An Unquiet Mind sem nú er komin út á íslensku og nefnist I
róti hugans. Þýðandi er Guðrún Finnbogadóttir en útgefandi
Mál og menning. Hér birtast þrír stuttir kaflar úr bókinni.
Það er alveg sérstök teg-
und þjáningar, upphafn-
ingar, einsemdar og
ógnar sem einkennir
þetta afbrigði af geð-
veiki. Það er stórkostlegt að vera
hátt uppi. Hugmyndir og tilfinn-
4ngar spretta fram og fuðra upp
eins og geimsteinar. Maður fylgir
þeim eftir og sleppir þeim svo þeg-
ar betri og enn skærari steinar
koma í ljós. Feimnin hverfur og allt
í einu finnur maður réttu orðin og
réttu hreyfingarnar á réttu augna-
bliki og er alltaf sannfærður um
persónutöfra sína. Maður finnur
eitthvað athyglisvert í fari hvers-
dagslegasta fólks. Allt er þrungið
nautn og þráin eftir því að tæla og
vera sjálfur tældur er- ómótstæði-
leg. Vellíðan, innileiki, vald, unað-
ur, fjárhagsleg öryggiskennd og
sæluvíma flæða um mann allan. En
allt í einu breytist þetta. Hugsana-
gangurinn verður alltof hraður og
hugsanirnar alltof margar. Skýr
hugsun hverfur og yfirþyrmandi
ruglingur kemur í stað hennar.
Minnið glatast. Gleðin og áhuginn
sem áður mátti greina í svip vin-
anna breytast í kvíða og áhyggjur.
Allt sem áður var auðvelt verður
nú bamingur. Maður verður upp-
stökkur, kvíðinn, kjarklaus, missir
stjórn á sér og tapar svo áttunum í
dimmustu afkimum hugans sem
maður hafði ekki hugmynd um að
væru tíl. Þetta tekur aldrei enda
vegna þess að geðveikin skapar
•*sinn eigin veruleika.
Þetta heldur áfram og áfram og
loks er ekki annað eftir en minn-
ingar annarra um skrýtna, ofsa-
fengna, óviðeigandi hegðun manns,
vegna þess að með geðhæðinni er
sem betur fer lögð sú líkn að minn-
ið hverfur að nokkm leyti. Hvað
verður þá eftir lyfjameðferðina,
geðlækninn, örvæntinguna, þung-
lyndið og ofskammtinn? Allar ótrú-
legu tOfinningarnar sem maður
verður að greiða úr. Hver er of
kurteis til þess að segja hvað?
Hver veit hvað? Hvað gerði ég?
Hvers vegna? Og svo spurningin
sem kvelur mann mest af öllu:
Hvenær gerist það aftur? Þar við
bætast óþolandi áminningar um að
nú eigi að taka lyf sem maður vill
ekki taka en tekur þó að lokum.
Svo gleymist aftur að taka það,
maður neitar því aftur en lætur svo
alltaf undan. Lokað er á greiðslu-
kortin, innistæðulausar ávísanir
þarf að greiða, gefa útskýringar á
vinnustað, afsökunarbeiðnir, minn-
ingahrafl (hvað gerði ég eigin-
lega?), vinátta sem hefur bmnnið
upp eða horfið, eyðilagt hjónaband.
Og svo alltaf aftur og aftur sama
spurningin. Hvenær gerist þetta
aftur? Hverjar af tilfinningum mín-
um eru sannar? Hvað er mitt
sanna ÉG?
Til starfa í háskóla
Ég vaknaði ekki upp einn góðan
veðurdag við það að ég væri orðin
geðveik. Svo einfalt er lífið ekki.
Ég vaknaði smám saman til vitund-
ar um það að ég væri að missa
stjóm á lífi mínu og huga. Fyrsta
sumarið mitt í háskólakennslunni
fór allt úr böndunum svo úr varð
algjör, stjómlaus glundroði. En
umbreytingin frá hugarflugi til al-
gjörrar upplausnar var hæg og átti
-sína sérstöku töfra. í fyrstu virtist
allt vera fullkomlega eðlilegt. Ég
hóf kennslu við geðlækningadeild
Kalifomíuháskóla í Los Angeles
(UCLA) í júlí 1974, eftir að ég lauk
doktorsprófi og var ætlað að starfa
við eina af sjúkradeildunum fyrir
fullorðna sjúklinga, bæði sem að-
stoðarkennari og sálfræðingur.
Það var gert ráð fyrir því að ég
leiðbeindi læknum í sérnámi í geð-
lækningum og nemum í klínískri
sálarfræði. Ég átti að kenna þeim
sjúkdómsgreiningartækni, sál-
-jfræðilegar prófanii- og sállækning-
ar og vegna þess að ég hafði stund-
að nám í geðlyfjafræði tók ég líka
til meðferðar ýmislegt sem snerti
eiturlyfjaprófanir og lyfjagjöf. Ég
var líka, fyrir hönd háskóladeildar-
innar, tengiliður á milli geðdeildar-
innar og svæfíngadeildarinnar en
þar stundaði ég bæði ráðgjöf og
kennslu og kom á laggimar rann-
sókn sem snerti sálfræðilegar og
læknisfræðilegar hliðar sársauka.
Mínar eigin rannsóknir voru aðal-
lega fólgnar í því að koma á blað
rannsóknum á eiturlyfjaneyslu
sem ég hafði gert í framhaldsnám-
inu. Ég hafði engan sérstakan
áhuga á klínískri vinnu né heldur
rannsóknum sem snertu geðsveifl-
ur og þar sem ég hafði verið svo til
alveg laus við þær í meira en ár,'
gerði ég ráð fyrir því að þessi
vandamál tilheyrðu fortíðinni. Þeg-
ar manni finnst maður vera heil-
brigður í nokkuð langan tíma gefur
það manni vonir sem reynast næst-
um því alltaf vera tálvonir.
Ég hóf nýja stapfíð mjög bjart-
sýn og full orku. Ég hafði ánægju
af kennslunni og þótt mér þætti í
fyrstu vera dálítið einkennilegt að
hafa eftirlit með klínískri vinnu
annarra, fannst mér það líka
ánægjulegt. Mér fannst alls ekki
jafn erfitt og ég hafði haldið að fara
úr sæti nemanda í kennarastólinn
og umskiptin vora að sjálfsögðu
auðveldari vegna þess hve launa-
hækkunin var upplífgandi. Ég
fékk tiltölulega mikið frelsi til að
geta sinnt mínum eigin vísinda-
legu áhugamálum og það var
vímukennt. Ég vann mjög mikið
og ég held að ég hafi sofið lítið.
Styttri svefn er bæði einkenni og
orsök geðbrigðasýkinnar en það
vissi ég ekki þá og líklega hefði
það ekki breytt miklu þótt ég
hefði vitað það. Ég hafði oft sofið
skemur á sumrin og verið hærra
stemmd en þetta sumar komst ég
enn hærra og náði geðveikin sjúk-
legri hæð og fór yfir hættumörk.
Sumarið, svefnleysið, óhófleg
vinna og sérlega viðkvæm gen
sendu mig að lokum langt út yfir
mörk eldmóðsins sem var mér eðl-
islægur og inn á litskrúðugar
lendur geðveikinnar.
Óheftur eldur
Einu sinni á ári hélt háskólarekt-
or gai’ðveislu til þess að bjóða nýja
kennara velkomna til starfa. Ég
veit ekki hvaða tilviljun réð því að
maðurinn, sem síðar átti eftir að
verða geðlæknirinn minn, var líka í
garðveislunni en hann hafði þá ný-
verið tekið við stöðu við læknadeild
háskólans. Þetta varð áhugavert
dæmi um hyldýpisgjána sem stað-
fest var á milli sjálfsskynjunar
minnar og kaldari, yfirvegaðri at-
hugunar reynds geðlæknis á hegð-
un fyrrverandi nemanda síns, sem
hann hafði haft eftirlit með árinu
áður þegar hann var aldursforseti
aðstoðarlækna. Nú sá hann mig
æða um með trylling í augum. Þeg-
ar ég rifjaði þetta boð upp fannst
mér ég hafa verið dálítið æst en
það sem ég minntist fyrst og
fremst var allt fólkið sem ég talaði
við, allir drykkirnir sem ég inn-
byrti, hvernig ég þaut frá einu
hlaðborðinu til annars og fannst ég
vera ómótstæðilega töfrandi. Ég
talaði lengi við rektorinn. Hann
hafði auðvitað enga hugmynd um
hver ég var en hvort sem það var
af einstakri kurteisi eða til þess að
sanna hjartaknúsaraorðið sem af
honum fór, þá talaði hann lengi við
mig. Burtséð frá því hver var hin
raunverulega ástæða, þá var ég
viss um að honum þætti ég óendan-
lega heillandi.
Ég átti líka langar og ansi
skrýtnar samræður við deildarfor-
setann. Mér fannst þær alveg stór-
kostlegar. Hann var sjálfur ekki
laus við að vera léttur í máli og
hann hafði ímyndunarafl sem ekki
var rígbundið við beitilönd hreinn-
ar læknisfræði. Hann var frægur
fyrir það meðal geðlyflækna að
hafa í ógáti drepið leigðan sirkusfíl
með LSD. Þetta var flókið, dálítið
ævintýralegt mál þar sem við sögu
komu stór jarðarspendýr um fengi-
tímann, kirtlar tengdir heilanum,
áhrif of- skynjunarlyfja á ofbeldis-
hegðun og misreiknað rúmmál og
yfirborð. Við helltum okkur út í
langt samtal sem teygði anga sína
vítt og breitt en kjami þess voru
áætlanir um rannsóknir á fílum og
klettagreifingjum. Klettagreifíngj-
ar eða stökkhérar eru smádýr í Af-
ríku sem líkjast fílum ekki neitt en
era samt talin vera nánustu lifandi
ættingjar þeirra. Sú fullyrðing
byggist á athugunum á tann-
mynstri þeirra. Ég man ekki helm-
inginn af öllum þeim flóknu rökum
og sameiginlegu áhugamálum sem
voru grundvöllur þessara einkenni-
legu og ákaflega fjöragu samræðna
en ég man samt vel að ég bauðst til
þess af mikilli rausn að hafa uppi á
öllum greinum, sem birst hefðu í
vísindalegum tímaritum um kletta-
greifingja, en þær skiptu hundruð-
um. Ég bauðst líka til þess að gera
athuganir á atferli dýra í dýragarð-
inum í Los Angeles og verða að-
stoðarkennari á námskeiði í atferl-
isfræði og öðru í lyfja- og atferlis-
fræði.
I endurminningunni var garð-
veislan stórkostlega skemmtileg og
ég hafði verið sprellfjörug, töfrandi
og örugg með mig. En þegar geð-
læknirinn minn talaði við mig
löngu síðar, sagðist hann eiga aðr-
ar minningar frá þessu boði. Hann
sagði til dæmis að ég hefði verið
áberandi glannalega klædd, allt
öðruvísi en þegar hann hafði
kynnst mér árinu áður þegar ég
var fremur íhaldssöm í klæðaburði.
Ég var miklu meira máluð en
venjulega og honum virtist ég vera
æst og upprifín og fram úr hófi
málglöð.
„Það er engu líkara en Kay sé
geðhvarfasjúklingur," sagðist hann
hafa hugsað með sér. Mér hafði
aftur á móti fundist ég vera alveg
ómótstæðileg.
Fram í dagsljósið
í bók sinni rekur Kay Redfield
Jamison ítarlega harða baráttu
sína við geðhvarfasýkina, allt þar
til hún náði tökum á henni með því
að taka inn litíum. Og hún gekk feti
lengra, hún öðlaðist smám saman
hugrekki til að segja öðrum frá
baráttu sinni:
Það lágu margar ástæður til
þess að ég var treg til að tala opin-
skátt um geðveikina. Sumar voru
persónulegar, aðrar tengdust
starfinu. Persónulegu ástæðurnar
voru að miklu leyti tengdar frið-
helgi einkalífsins, einkum vegna
þess að geðveikin sem um ræðir er
ættgeng og þar á ofan finnst mér
almennt séð að einkamál manns
ættu ekki að vera á allra vitorði.
Ég hef líka haft áhyggjur af því, og
þær kannski of miklar, að vit-
neskjan um það að ég hafí þjáðst af
geðhvarfasýki kynni að hafa áhrif á
afstöðu fólks gagnvart mér og
starfi mínu. Það eru hárfín mörk á
milli þess sem er talið vera svolítið
skrítið og þess sem stimplað er
með orðinu „óviðeigandi" sem er í
sjálfu sér meinlaust orð en felur í
sér afdráttarlausan dóm. Þegar
einhver fær orð fyrir að vera svolít-
ið æstur og duttlungafullur líður
ekki á löngu þar til hann er stimpl-
aður sem truflaður á geðsmunum
og látið þar við sitja. Það er ef til
vill hégómlegt en mig hryllti við
því að litið væri á sjálfmorðstilraun
mína og þunglyndi sem merki um
veikleika eða taugabilun. Þótt und-
arlegt kunni að virðast finnst mér
skárra að vera álitin geðveik með
köflum en vera stimpluð sem veik-
lynd og taugaveikluð. Síðast en
ekki síst óttast ég að opinber ræðu-
höld eða skrif um hluti sem snerta
einkalíf mitt svo náið láti þá dofna í
minningunni og glata merkingu
sinni bæði vitsmuna- og tilfinninga-
lega. Ef ég kemst of oft í þá að-
stöðu að verða að tala án þess að
draga neitt undan gæti mín eigin
reynsla að lokum orðið sjálfri mér
fjarlæg og óhöndlanleg og horfið í
fjarskann langt að baki mér. Ég
óttast að reynsla mín hætti að til-
heyra mér einni.
En aðaláhyggjur mínar í sam-
bandi við umræður um sjúkdóminn
era þó tengdar starfínu. I upphafi
starfsferilsins óttaðist ég að lækna-
ráð Kaliforníu veitti mér ekki
starfsleyfi ef vitað væri að ég hefði
verið haldin geðhvarfasýki. Nú
orðið er ég ekki lengur jafnhrædd
við slíkar skráveifur frá hendi
skrifstofubáknsins en það er fyrst
og fremst vegna þess að ég hef
komið mér upp flóknu kerfi
varnagla á deildinni. Ég trúði nán-
ustu samstarfsmönnum mínum
fyrir þessu og ræddi við geðlækn-
inn minn fram og aftur í það óend-
anlega um allt sem hugsanlega
gæti komið upp og hvernig best
væri að takast á við það. Ég kveið
því æ meira að „faglegu hlutleysi"
mínu væri hætta búin hvað varðaði
kennsluna og rannsóknirnar. Við
UCLA til dæmis stjórnaði ég
göngudeild þar sem ég kenndi sér-
fræðinemum í geðlækningum og
sálfræðinemum og hafði eftirlit
með vinnu þeirra. Við Johns Hopk-
ins-háskólann kenni ég aðstoðar-
læknum og læknastúdentum á