Morgunblaðið - 21.11.1999, Blaðsíða 33

32 SUNNUDAGUR 21. NÓVEMBER 1999
MORGUNBLAÐIÐ
+
MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 21. NÓVEMBER 1999 33

STOFNAÐ 1913
UTGEFANDI
FRAMKVÆMDASTJÓRI
RITSTJÓRAR
Árvakur hf., Reykjavík.
Hallgrímur B. Geirsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
LYÐRÆÐISLEG
MÁLSMEÐFERÐ
FYRSTU umræðu um þings-
ályktunartillögu ríkisstjórn-
arinnar vegna Fljótsdalsvirkjun-
ar er lokið og málið komið til
þingnefndar. Ekki verður annað
sagt en að fyrri umræðan um
málið hafi verið málefnaleg og
mikil þátttaka alþingismanna í
umræðunum er lofsverð og sýnir
að þeim er ljóst að sterkar tilfinn-
ingar eru á báða bóga varðandi
byggingu þessarar virkjunar.
Það er mikilvægt í þessum um-
ræðum, að fólki sé ljóst að lögin
um mat á umhverfisáhrifum snú-
ast ekki eingöngu um það að
safna saman upplýsingum um
áhrif viðkomandi framkvæmda á
umhverfi þeirra í víðum skilningi
heldur og ekki síður að tryggja
ákveðna lýðræðislega meðferð
mála af þessu tagi. Lögin byggj-
ast í raun og veru jafnmikið á því
að tryggja lýðræðislegan rétt
borgaranna til þess að gera at-
hugasemdir og að þær athuga-
semdir fái efnislega meðferð.
Þetta er annar meginþáttur lag-
anna um mat á umhverfisáhrif-
um.
Nú segja menn sem svo: Er
ekki Alþingi alveg jafn vel fært
um að tryggja þessa lýðræðislegu
málsmeðferð eins og embættis-
mannakerfið? Það er alveg hægt
að færa rök að því. Alþingi er
vettvangur kjörinna fulltrúa þjóð-
arinnar. Þar er löggjafarvaldið.
Þess vegna má meira að segja
halda því fram að enginn vett-
vangur sé betri en einmitt þingið
sjálft til þess að fjalla um svo
veigamikil mál. En til þess að það
sjónarmið sé trúverðugt þarf
tvennt að gerast.
I fyrsta lagi þarf Alþingi að
breyta lögunum um mat á um-
hverfisáhrifum á þann veg að
þingið tryggi sjálft þá lýðræðis-
legu málsmeðferð, sem lögin
byggjast á í öllum málum, sem
falla undir þessi lög en ekki bara
eitt þeirra mála, þ.e. Fljótsdals-
virkjun. Það er erfítt að halda því
fram að þingið sé bezt til þess
fallið að fjalla um þessa einu
virkjun en síðan eigi embættis-
menn að fjalla um aðrar virkjan-
ir. Þess vegna leiðir röksemda-
færsla þeirra alþingismanna, sem
tala á þennan veg, til þess, að
þingið breyti lögunum um mat á
umhverfisáhrifum frá 1993 á
þann veg að allar framkvæmdir,
sem á annað borð verða að gang-
ast undir mat á umhverfisáhrif-
um, falli undir verksvið þingsins
en ekki bara þessi eina fram-
kvæmd. Verði það gert getur
enginn gert athugasemdir við að
þingið fjalli um umhverfisáhrif
Fljótsdalsvirkjunar.
í öðru lagi er ljóst að til þess
að vinna Alþingis við slíkt mat á
umhverfisáhrifum nái þeim til-
gangi, sem að er stefnt með lög-
unum, er nauðsynlegt að þingið
eða öllu heldur þær þingnefndir,
sem um slík mál fjalla, taki upp
ný vinnubrögð. Kannski eru
starfshættir þingsins smátt og
smátt að þróast í þann farveg.
Það er alkunna að þingnefndir
hafa frumkvæði að því að kalla
fyrir sig ýmsa aðila, sem geta
gefið upplýsingar um þau mál-
efni, sem þingnefndir fjalla um
hverju sinni. Þessir fundir fara
hins vegar fram fyrir luktum dyr-
um.
I Bandaríkjunum er slíkt starf
þingnefnda orðið mjög háþróað
og fer fram fyi'ir opnum tjöldum.
Ef sú þingnefnd, sem fjallar um
þingsályktunartillögu ríkisstj órn-
arinnar, gerði hvoru tveggja í
senn að kalla til sín sérfræðinga á
þessu sviði og gefa jafnvel þeim
almennu borgurum, sem hug hafa
á, kost á því, þó með einhverjum
takmörkunum, að flytja mál sitt
fyrir þingnefndum fyrir opnum
tjöldum, sem t.d. væri sjónvarpað
um land allt, fengi fyrirhuguð
málsmeðferð í þinginu á sig allt
aðra mynd.
Þá gætu þingmenn með sanni
sagt að hin lýðræðislega máls-
meðferð viðkvæmra umhverfis-
mála hefði verið þróuð til hins
ítrasta. Þá ætti hinn almenni
borgari kost á því að fylgjast með
framburði eða málflutningi sér-
fróðra manna fyrir þingnefndinni
og þá jafnframt spurningum
þingmanna. Þá væri lýðræðisleg
málsmeðferð umhverfísmála
komin á enn hærra plan, en gert
er ráð fyrir í lögunum frá 1993.
Ekki verður séð að neitt banni
þeirri þingnefnd, sem nú fær mál-
ið til umfjöllunar, að taka upp
þessa starfshætti. Þingnefndin í
samráði við forsætisnefnd þings-
ins hlýtur að geta tekið slíka
ákvörðun og opnað fundi sína
með þessum hætti. Slíkt skref
mundi eiga mikinn þátt í að sætta
meirihluta þjóðarinnar við þá
málsmeðferð, sem stjórnarflokk-
arnir hafa komið sér saman um.
Þess vegna ættu forystumenn
viðkomandi þingnefndar að kanna
gaumgæfilega hvort ekki sé fram-
kvæmanlegt að brjóta blað í lýð-
ræðislegri málsmeðferð á Alþingi
Islendinga. Ekki er hægt að sjá
hverra hagsmunir það væru að
fara ekki þessa leið. Það er yfir-
lýst stefna þeirra, sem hafa farið
með málið inn í þingið, að þeir
vilji tryggja ítrustu lýðræðislegu
og efnislegu umfjöllun, sem unnt
er. Lengra verður ekki komizt en
með þeim hætti, sem hér hefur
verið lýst.
OG GUNNLAUGUR
Scheving heldur áfram
frásögn sinni af föður-
bróður sínum, Þor-
steini Gíslasyni, rit-
stjóra.
Ég held að Þor-
steinn hafi á sínum tíma reynzt
mörgum ungum skáldum og lista-
mönnum álíka vel og Ragnar Jóns-
son í Smára síðar, en hann er
manna bezt kunnur högum og
reynslu íslenzkra listamanna, bæði
eldri og yngri og hefur sagt mér að
mörg skáld og listamenn frá þess-
um tímum hafí getið Þorsteins með
miklum hlýhug fyrir hjálpsemi
hans og áhuga á velgengni skálda
og listamanna.
Þorsteinn er mér einkar minnis-
stæður. Áhugi hans beindist ekki
eingöngu að listum og bókmennt-
um, heldur líka að listamönnum og
skáldum. Hann gladdist yfír því,
sem gott var í fari manna, en
gleymdi hinu, sem miður fór. Hann
leitaði eftir kostum fólks, en ekki
göllum. Ég man eftir hvað hann
hafði gaman af að spyrja skáld og
listamenn um ýmislegt það, sem
snerti stai-f þeirra, og hann eignað-
ist á þann hátt margvíslega vit-
neskju um listir og bókmenntir,
sem mörgum öðrum sást yfir. Ég
sá oft á heimili hans skáld og lista-
menn og einnig fólk, sem áhuga
hafði á listum. Á seinni árum hef
ég hitt fyrir listafólk, sem hefur
sagt mér, að Þorsteinn hafi á
margan hátt greitt götu lista-
manna. Næmur skilningur hans á
mönnum sannaði honum, að lista-
menn eru hvorki englar né ófreskj-
ur, heldur yfirleitt
nokkuð venjulegt
fólk með göllum og
kostum eins og
gengur, en stundum
einangraðir vegna
listgáfunnar, sem oft
er að vísu misskilin, ýmist af ásetn-
ingi eða óviljandi, það skiptir ekki
máli.
Bíómyndir og samvizkukláði
M: En hvemig leizt þér svo á þig
í Reykjavík, þegar þú komst þang-
að?
G: Það var gaman íyrir sautján
ára pilt utan af landi að koma til
Reykjavíkur á þessum árum. Mig
dreymdi um þá stóru list, og þó hún
væri kannski ekki áþreifanleg í
þessum skemmtilega bæ, fannst
manni hún lægi einhvem veginn í
loftinu og það var fyrir mestu.
Austur á Seyðisfirði hafði ég einu
sinni hitt frægan listamann, sem
sagði mér að litla list væri að sjá í
Reykjavík, og engin vemleg
menntun stæði þar ungum lista-
manni til boða. Þetta var auðvitað
alveg rétt af hans sjónarhóli séð,
því hann var nýkominn utan úr
heimi og hafði, ef svo mætti að orði
komast, séð heimslistina í eigin
persónu á listasöfnum stórþjóð-
anna. En mér fannst þetta horfa
öðm vísi við, enda var minn bak-
hjall ekki sá sterkasti, sem lista-
maður getur haft, glansmyndir á
veggjum fólks eða litlar ljósmyndir
af málverkum í bókum. Reykjavík
reyndist mér því töluverð akadem-
ía, þegar ég fyrst kom þangað. Mál-
verkasafn var í Alþingishúsinu,
mikið var af fallegum verkum eftir
íslenzka málara, þar sem ég kom í
hús. Á Landsbókasafninu gróf ég
upp töluvert af bókum um mynd-
list; það vora haldnar ágætar mál-
verkasýningar öðra hverju í bæn-
um; loks gat maður verið svo hepp-
inn að sjá allt í einu einhvern meist-
arann á götu í eigin persónu. Nær-
vera þeirra gaf þægilega öryggis-
kennd, manni fannst heimurinn
stærri og betri, þegar þeir sýndu
sig ágötunni. -
Ég hafði lítinn áhuga á að
skemmta mér og þráði engin ævin-
týr, nema þau sem listin hafði upp á
að bjóða. Ég fór stundum út á Sel-
tjamarnes að teikna fjöll og sjó eða
niður að höfn að teikna báta eða
skútur. Stundum fór ég inn fyrir
bæ til að skoða fjöllin í suðri og
austri, sem mér þóttu falleg. Ég
eignaðist liti og fór að mála, það
gekk illa, ég hafði ekki haldið, að
það væri svona erfitt. Ég hafði
mikla ánægju af að ganga um bæ-
inn, mér var nýnæmi að sjá svo
margt fólk, stundum fór ég í bíó
með einhverjum kunningjanum, ég
hafði alltaf einhvem samvizkukláða
í sambandi við þessar bíóferðir,
þær kostuðu peninga. Sælgæti
bragðaði ég varla, tóbak og vín var
mér nokkurn veginn sama og að
ungur maður legðist í kör. En það
var rómans í loftinu og stundum
gat maður séð Ásgrím Jónsson fara
snemma að morgni niður á Hótel
ísland að drekka kaffi. Þá vissi
maður að heimurinn var allur á
réttri leið og framtíðin bar gæfu í
skauti sínu.
M.
HELGI
spjall
REYKJAVÍKURBREF
Laugardagur 20. Nóvember
Fyrir nokkrum dögum
kom út annað bindi ævisögu
Steingríms Hermannssonar,
fyrram forsætisráðherra og for-
manns Framsóknarflokksins,
sem Dagur B. Eggertsson skrif-
ar. í þessu bindi ævisögu Stein-
gríms er m.a. fjallað um stjórn-
armyndun dr. Gunnars heitins Thoroddsens í byrjun
febrúar árið 1980, sem olli miklum og djúpstæðum
deilum á þeim tíma. Þótt fátt nýtt komi fram í ævi-
sögu Steingríms um aðdraganda þeirrar stjórnar-
myndunar er þar þó að finna forvitnileg atriði, sem
ástæða er til að skoða nánar í ljósi þess sem sagt var
á þeim tíma.
I ævisögu sinni lýsir Steingrímur Hermannsson
atburðum þriðjudagsins 29. janúar 1980 m.a. á
þennan veg: „Þennan sama þriðjudag bar fundum
okkar Gunnars Thoroddsens saman á bílastæði Al-
þingis. Fundur var í sameinuðu þingi. Á dagskrá
voru fyrirspurnir, sem ég hafði lítinn áhuga á og að
þeim loknum umræður um landbúnaðarmál, sem ég
sá ekki ástæðu til að skipta mér af. Ég fór því
snemma af þingi. Þegar ég var á leiðinni að bifreið
minni kom Gunnar Thoroddsen aðvífandi af skrif-
stofu sinni í Þórshamri. Við skiptumst á kveðjum og
tókum tal saman.
Gunnar sagðist telja, að ekki væri fullreynt með
stjómarmyndun og sagðist ætla að gott væri fyrir
okkur að ræðast við. Ég játti því. Hann spurði hvort
ég hefði tíma til að ganga með sér upp á skrifstofu
sína. Ég kvaðst fús til þess. Gunnar kom beint að
efninu, þegar dyrnar höfðu lokast að baki okkar og
sagðist telja, að vel gæti gengið saman með Fram-
sóknarflokki og Alþýðubandalagi og hluta Sjálf-
stæðisflokks. Ég kvaðst hafa verið honum sammála
en greindi frá þeim svörum, sem Geir Hallgrímsson
hafði gefið mér tveimur dögum áður. Gunnar hafði
fá orð um þá afstöðu en sagðist sjálfur geta aflað
stuðnings nægilega margra sjálfstæðisþingmanna
við slíka stjórn. Ég varð undrandi á þessum orðum
varaformanns Sjálfstæðisflokksins og spurði hvað
hann ætti við. Gunnar sagði að enda þótt þingflokk-
ur Sjálfstæðisflokksins sem heild styddi ekki slíka
stjórn gæti hann tryggt stuðning sex til sjö þing-
manna. Algert skilyrði væri hins vegar að hann yrði
forsætisráðherra. Ég sagði ekki mikið fyrst um sinn
en var hugsi því eðlilegra hefði líklega verið talið að
ég færi með forsætið, hvort sem litið væri til kosn-
ingaúrslitanna eða þingstyrks Framsóknarflokks-
ins. Mér skildist hins vegar fljótt á Gunnari, að hann
teldi forsætisráðherrastóiinn vera forsendu þess, að
hann gæti tryggt sér þann stuðning sem til þyrfti.
Hann var aftur á móti ófáanlegur til að nefna nöfn
væntanlegra stuðningsmanna sinna. Sagði Gunnar
að ég yrði einfaldlega að treysta honum fyrir þess-
um þætti málsins."
Þetta er dálítið ólíkt frásögn þeirri, sem fram
kemur hjá Gunnari sjálfum í viðtalsbók, sem Ólafur
Ragnarsson, aðaleigandi Vöku-Helgafells, skrifaði
við Gunnar og út kom 1981. Þar segir: „Hvenær var
fyrst talað um að þú gengir til stjórnarmyndunar
með framsóknarmönnum og alþýðubandalagsmönn-
um Gunnar?
Það var þriðjudaginn 29. janúar 1980. Þann dag
fór ég að vanda niður í Áiþingishús laust fyrh'
klukkan tvö til þingfundar. Rétt eftir að ég kom inn
úr dyrunum kom Tómas Árnason til mín og bað mig
ræða við sig einslega. Hann skýrði mér frá því, að
framsóknarmenn hefðu verið að ræða hverjir mögu-
leikar kynnu enn að vera til myndunar meirihluta-
stjórnar eftir að formenn flokkanna hefðu reynt í
tvo mánuði án árangurs. Tómas kvað framsóknar-
menn telja þörf á að kanna til hlítar, hvort hugsan-
legt væri að Framsóknarflokkurinn, Alþýðubanda-
lagið og Sjálfstæðisflokkurinn gætu náð saman til
stjórnarmyndunar. Sá möguleiki hefði í rauninni
ekki verið fullkannaður ennþá... Litlu síðar ræddi
annar þingmaður Framsóknarflokksins, Guðmund-
ur G. Þórarinsson, við mig í þinginu um sama mál og
óskaði eftir að ég kannaði þennan möguleika gaum-
gæfilega... Höfðu fleiri orð á þessum nýja mögu-
leika við þig en þeir Tómas og Guðmundur?
Að kvöldi þriðjudags hringdi Steingrímur Her-
mannsson, formaður Framsóknarflokksins, til mín í
samráði við þingmennina tvo, sem rætt höfðu við
mig í þinginu fyrr um daginn. Okkur Steingn'mi
kom saman um að við skyldum hittast morguninn
eftir.“
Þegar frásagnir þeirra Steingríms og dr. Gunnars
heitins Thoroddsens era bornar saman um atburði
þessa umrædda þriðjudags kemur í ljós að grund-
vallarmunur er á þeim. Gunnar getur í engu um það
að hann hafi sjálfur haft frumkvæði að því að ræða
við Steingrím, boðið fram stuðning nokkurra þing-
manna Sjálfstæðisflokksins og sagt að forsenda þess
væri sú, að hann sjálfur yrði forsætisráðherra.
Um annað atriði ber heldur ekki saman viðtals-
bókinni við Gunnai- og ævisögu Steingríms en það
varðar þátt Tómasar Amasonar, fyrrverandi fjár-
málaráðherra. Eins og fram kemur hér að ofan lýsir
Gunnar því að Tómas hafi þennan þriðjudag komið
að máli við sig um samstjórn Sjálfstæðisflokks,
Framsóknarflokks og Alþýðubandalags.
I ævisögu Steingríms Hermannssonar segir:“í
viðtali við Tómas, sem tekið var vegna þessarar bók-
ar komst hann þannig að orði: „Ég talaði nokkrum
sinnum við Gunnai', þegar þetta var að gerast. Þá
var talað um að Alþýðuflokkurinn yrði með ásamt
Gunnarsmönnum og Framsóknarflokknum. Alþýðu-
bandalagið kom inn í myndina síðar og án þess að ég
vissi."
Hvernig kemur það heim og saman, að Tómas
Amason hafi fyrstur manna rætt þennan möguleika
við Gunnar Thoroddsen, þriðjudaginn 29. janúar ár-
ið 1980, eins og Gunnar segir sjálfur í viðtalsbókinni
við Olaf Ragnarsson en Tómas segir nú, að Alþýðu-
bandalagið hafi komið inn í myndina án þess að hann
hafi um það vitað?
Það styður enn þá skoðun, að hér hafi ekki allt
verið sagt, að Steingrímur Hermannsson lýsir af-
stöðu Tómasar í umræðum innan Framsóknar-
flokksins á þennan veg: „Tómas Árnason var meðal
efasemdarmannanna. Þegar hann hafði skilið við
Gunnar síðast höfðu þeir enn verið að ræða samstarf
við Alþýðuflokkinn en ekki Alþýðubandalagið.
Tómas galt iðulega varhug við stjórnarþátttöku
þess. Hann lagði ríka áherzlu á, að formaður Sjálf-
stæðisflokksins yrði látinn vita af gangi mála.“
Hvernig kemur þessi lýsing á viðhorfi Tómasar
Árnasonar heim og saman við frásögn Gunnars
sjálfs? Getur það verið að Tómas hafi rætt við Gunn-
ar þriðjudaginn 29. janúar 1980 um nauðsyn þess að
kanna betur möguleika á samstarfi Sjálfstæðis-
flokks, Framsóknarflokks og Alþýðubandalags, þeg-
ar í ljós kemur skv. frásögn Steingríms, að hann var
andvígur þátttöku Alþýðubandalagsins í ríkisstjórn
og „þegar hann hafði skilið við Gunnar síðast höfðu
þeir enn verið að ræða samstarf við Alþýðuflokkinn
ekki Alþýðubandalagið“ skv. því, sem Steingrímur
segir?
En það eru fleiri spumingar sem vakna við lestur
ævisögu Steingríms Hermannssonar um hlut höfuð-
persóna í þessum leik, þegar frásögn Steingríms er
borin saman við ummæli þeirra sjálfra þá daga, sem
stjórnarmyndun dr. Gunnars Thoroddsens stóð yfir.
Steimgrímur segir: „Á fundi miðstjómar Framsókn-
arflokksins sem haldinn var sunnudaginn 3. febrúar
leitaði ég eftir stuðningi við stjórnarmyndun undir
forsæti Gunnars. Ég kvaðst ekki geta kynnt mál-
efnasamninginn þar sem hann lægi ekki fyrir og í
raun væru aðeins þeir Gunnar og Eggert Haukdal
fastir í hendi í stuðningsmannaliði hans. Um aðra
væri lítið hægt að segja á þessu stigi... Stjórnar-
myndunarviðræðurnar stóðu nánast yfir á sama
tíma og miðstjórnarfundurinn var haldinn. Inn á
hann barst meðal annars yfirlýsing Gunnars þess
efnis, að hann mundi útvega það fylgi sem til þyrfti á
þingi og kynntar vora málefnanefndir, sem settar
höfðu verið á fót í fimm málaflokkum: iðnaðar- og
orkumálum, landbúnaðarmálum, samgöngumálum,
ríkisfjármálum og kjaramálum. Fært var til bókar
hverjir áttu sæti í þessum nefndum. Þar voram við
fjórmenningarnir, sem valizt höfðu til viðræðnanna
fyrir hönd Framsóknarflokksins og Svavar Gests-
son, Ragnar Arnalds og Hjörleifur Guttormsson fyr-
ir Alþýðubandalagið. Fyrir Gunnar sat Pálmi Jóns-
son í nefnd um landbúnaðarmál, Friðjón Þórðarson í
samgöngunefndinni...“
Mikilvægt er að menn átti sig á því að skv. frá-
sögn Steingríms er fært til bókar á miðstjómarfundi
Framsóknarflokksins sunnudaginn 3. febrúar, að
tveir þingmanna Sjálfstæðisflokksins, Pálmi Jóns-
son og Friðjón Þórðarson ættu sæti í tveimur mál-
efnanefndum fyrir hönd Gunnars í stjórnarmyndun-
arviðræðunum. En hvað sögðu þeir sjálfir opinber-
lega á þessum tíma?
I samtali við Morgunblaðið 5. febrúar árið 1980
sagði Pálmi Jónsson m.a.: „Ég lýsti því yfir á þing-
flokksfundinum, að ég gæti ekki tekið afstöðu til
þessarar stjórnarmyndunar Gunnars Thoroddsens
fyrr en ég hefði séð málefnagrundvöll stjórnarinnar.
Ég býst nú við að ég fari og kynni mér þann mál-
efnasamning, sem er í smíðum og er það gert með
fullri vitund þingflokksins og auðvitað án allra
skuldbindinga."
Hvemig er hægt að skilja þessi orð Pálma Jóns-
sonar í ljósi frásagnar Steingríms Hermannssonar
þess efnis, að tveimur dögum áður hefði verið fært
til bókar á miðstjórnarfundi Framsóknarflokksins,
að Pálmi ætti sæti í málefnanefnd fyrir hönd Gunn-
ars og væri þar með einn af höfundum málefna-
samningsins, sem hann tveimur dögum síðar segist
ekki hafa séð eða kynnt sér?
í viðtali við Morgunblaðið 5. febrúar 1980 segir
Friðjón Þórðarson: „Ég hef hvorki séð neinn mál-
efnagrundvöll né mér verið kynnt neitt úr þessum
stjórnarmyndunarviðræðum." Hvernig getur Frið-
jón sagt þetta ef það er rétt sem Steingrímur segir
að hafi verið fært til bókar hjá Framsóknarmönnum
tveimur dögum áður, að Friðjón ætti sæti í málefna-
nefnd á vegum Gunnars Thoroddsens og þar með
verið einn af höfundum málefnasamnings ríkis-
stjórnar hans?
Ef frásögn Steingríms Hermannssonar er rétt, er
alveg ljóst, að þátttaka þessara þriggja þingmanna
Sjálfstæðisflokksins á þeim tíma í ríkisstjórn með
Framsóknarflokki og Alþýðubandalagi hefur verið
byggð á ósannindum, sem sett era fram á opinber-
um vettvangi. Ef frásögn Steingríms Hermannsson-
ar er röng er ævisaga hans ekki merkileg heimild,
alla vega ekki um þessa tilteknu stjórnarmyndun.
Það fer hins vegar ekki á milli mála, að það er nauð-
synlegt eftir útkomu ævisögu Steingríms Her-
mannssonar, að þeir Pálmi Jónsson og Friðjón
Þórðarson, sem að lokum náðu sáttum við sinn
gamla flokk, geri grein fyrir því sem gerðist þessa
daga frá þeirra bæjardyrum séð. Þeir geta ekki látið
frásögn Steingríms standa án þess annaðhvort að
staðfesta hana eða hrekja.
Þótt ekkert annað kæmi til er ljóst, að þegar rit-
stjóri Morgunblaðsins í grein hér í blaðinu kallaði
veturinn 1980 „Býsnavetur í íslenzkri pólitík" var
það réttnefni.
A BLAÐAMANNAFUNDI,
„Með huffann sem Geir heitinn Hallgi'íms-
~ i * * * * 6 son, þáverandi formaður
VIO aöra Sjáífstæðisflokksms, efndi til
stjórnar- mánudaginn 14. janúai' 1980
mvtirliinar- tU Þess að &era íírein firrir
J niðurstöðum stjómarmynd-
m0guleika“ unarviðræðna, sem hann
hafði þá staðið fyrir í rúman
hálfan mánuð og höfðu ekki sízt beinzt að könnun á
myndun þjóðstjórnar, sagði hann m.a.: „Ég held, að
flokkarnir hafi gjai-nan verið með hugann við aðra
stjórnarmyndunarmöguleika áður en árangurs væri
að vænta af þeirra hálfu varðandi þjóðstjórn.“ Þetta
hafa verið orð að sönnu miðað við það, sem fram
kemur í ævisögu Steingríms.
Daginn áður hafði birzt frétt á baksíðu Morgun-
blaðsins þar sem m.a. sagði: „Síðustu dagana, með-
an Geir Hallgrímsson hefur kannað möguleika á
þjóðstjórn, hafa aðrar óformlegar stjórnarmyndun-
arviðræður átt sér stað um minnihlutastjóm Al-
þýðuflokks og Framsóknarflokks. Forystumenn þar
um era Tómas Árnason og Sighvatur Björgvinsson."
Þriðjudaginn 15. janúar birtist svofelld frétt í
Morgunblaðinu: „Tómas Árnason, fyrrverandi fjár-
málaráðherra, hafði samband við Morgunblaðið í
gær og kvaðst vilja taka fram, að sú frétt, sem birt-
ist í Morgunblaðinu sl. sunnudag um að meðan Geir
Hallgrímsson hefði kannað möguleika á þjóðstjórn
hafi aðrar óformlegar stjórnarmyndunarviðræður
átt sér stað um myndun minnihlutastjórnar Alþýðu-
flokks og Framsóknarflokks og forystumenn þar um
hafi verið Tómas Ámason og Sighvatur, væri röng.“
Með þessari frétt birtist svohljóðandi athugasemd
ritstjóra Morgunblaðsins: „Vegna athugasemdai'
Tómasar Árnasonar vill Morgunblaðið taka fram að
það stendur við frétt sína og hefur fyrir henni
traustar heimildir."
Um þetta segir Steingrímur Hermannsson í ævi-
sögu sinni: „Tómas bar fréttina til baka, bæði í at-
hugasemd í blaðinu og á fundi í þingflokknum. I
Tímanum var meira að segja eftir honum haft að
hann „gæti ekki tekið vægar til orða en að þetta
væri hrein „Moggalygi" af versta tagi.“ Sighvatur
bar fréttina jafnframt til baka í fréttum Ríkisút-
varpsins."
Síðan segir Steingrímur Hermannsson orðrétt:
„Viðræður þeirra Tómasar og Sighvats áttu sér
stað. Hvorgum þeirra var hins vegar fært að halda
þeim áfram eða gangast við þeim eftir að út spurð-
ist. Innan Framsóknarflokksins mátti vart á milli
sjá, hvoram var verr við þessar hugmyndir, Ólafi Jó-
hannessyni eða landbúnaðarforystunni, sem hafði
jafnmikla skömm á Alþýðuflokknum og Ólafur Jó-
hannesson ... Það sem enn færri vissu var, að Gunn-
ar Thoroddsen, varaformaður Sjálfstæðisflokksins,
hitti Tómas nokkrum sinnum að máli meðan á þess-
um viðræðum stóð. I þeim viðtölum ræddu þeir
möguleikana á því, að Gunnar og nokkur hópur
þingmanna úr Sjálfstæðisflokknum veitti minni-
hlutastjórn Framsóknarflokks og Alþýðuflokks
stuðning eða gengi jafnvel til liðs við hana. Tómas
segir viðræðurnar hafa snúizt um stjómarþátttöku
Gunnarsmanna og að til viðræðnanna hafi verið
stofnað til að kanna möguleika á meirihlutastjórn
með því sniði. Segist hann jafnframt hafa fengið
sterkt á tilfinninguna, að því hafi ekki farið
fjarri, að Gunnar hafi hugsað sér forystu í
slíkri stjórn, þótt slíkt hafi aldrei verið nefnt á
nafn þeirra á milli. Gunnar Thoroddsen neitaði
hvoru tveggju ítrekað á sínum tíma, þegar deil-
urnar í Sjálfstæðisflokknum stóðu sem hæst...
Engar fréttir spurðust út um þann hluta við-
ræðnanna sem að Gunnari sneri.“
Morgunblaðið upplýsti um viðræður þeirra
Tómasar og Sighvats sunnudaginn 13. janúar. Þá
hafa þær bersýnilega verið búnar að standa í ein-
hverja daga. Nú er staðfest að á sama tíma áttu þeir
í viðræðum, Tómas Árnason og Gunnar Thoroddsen,
um myndun ríkisstjórnar með Framsóknarflokki og
Alþýðuflokki, sem einhver hópur þingmanna úr
Sjálfstæðisflokknum undir forystu Gunnars tæki
þátt í. Geir Hallgrímsspn fékk umboð til stjórnar-
myndunar frá forseta Islands 28. desember 1979.
Þær viðræður voru því varla komnai' af stað, þegar
áhrifamönnum innan bæði Framsóknarflokks og Al-
þýðuflokks var orðið ljóst, að möguleiki væri á að
kljúfa Sjálfstæðisflokkinn með tilstyrk varafor-
manns hans.
Þegar þetta liggur nú fyrir staðfest af hálfu þá-
verandi formanns Framsóknarflokksins verður ljóst
að helzta röksemd Gunnars Thoroddsens mánuði
seinna, að hann yrði að bjarga heiðri Alþingis með
því að mynda ríkisstjórn, fellur um sjálfa sig. Með
viðtölum sínum við Tómas Árnason í byrjun janúar,
mánuði áður en hann myndaði ríkisstjórn sína, gerði
hann Sjálfstæðisflokknum gersamlega ókleift að
mynda nokkra ríkisstjórn. Þeim mun merkilegra er
að sá stjórnmálamaður, Steingrímur Hermannsson,
sem upplýsir um þennan ótrúlega hráskinnaleik,
skuli í sömu andrá halda uppi þeirri gagnrýni á til-
raunir Geirs Hallgrímssonar til stjórnarmyndunar,
sem fram kemur í bók hans.
Frásögn Steingríms sýnir, að forystumenn allra
flokka tóku þátt í að sitja á svikráðum gagnvart for-
ystu Sjálfstæðisflokksins á þessum tíma og það
breytir engu í þeim efnum, þótt Steingrímur Her-
mannsson að áeggjan Tómasar Ámasonar hafi sagt
Geir Hallgrímssyni frá því.
Matthías Bjarnason, fyrrverandi ráðherra, lýsti
stöðu málsins í hnotskurn í samtali við Morgunblað-
ið 7. febrúar 1980. Hann sagði:“Hvaða þingmaður
sem er í Sjálfstæðisflokknum hefði getað boðið hin-
um flokkunum liðveizlu. Þetta var ekkert afrek hjá
Gunnari eins og sumir virðast halda. Þeir hefðu tek-
ið hverjum sem var til að kljúfa Sjálfstæðisflokk-
i ævisögu sinni fjallar
Steingrímur Hermannsson
Uyl töluvert um skrif Morgun-
IVlOrgim- blaðsins á þessum tíma og
blaðsins? telur að þau hafi einkennzt
af „heift“. Morgunblaðið
gagnrýndi Gunnar Thoroddsen harðlega meðan á
þessum atburðum stóð og jafnan síðan. En „heift“
blaðsins var nú ekki meiri en svo, að á þessum vett-
vangi sunnudaginn 28. desember árið 1980, tæpu ári
eftir að dr. Gunnar Thoroddsen myndaði ríkisstjórn
sína og í tilefni af sjötugsafmæli hans, sagði í
Reykjavíkurbréfi Morgunblaðsins: „... í stjórnmál-
um geyma menn ekki sverð sín í annarra slíðrum.
Margir telja nú, að mál sé að linni. Þjóðin þarf á
samhentri forystu í Sjálfstæðisflokknum að halda ef
hún á að komast út úr að því er virðist óyfirstígan-
legum ógöngum. Megi forysta Sjálfstæðisflokksins
bera gæfu til að slást við þá, sem hún er kjörin til, en
setja niður þær illvígu deilur, sem veikt hafa annars
öflugan og rúmgóðan flokk.
Ritstjórar Morgunblaðsins teldu sér sóma að því
að taka fremur þátt í slíkri friðarsókn en leiftursókn
á hendur þeim pólitísku andstæðingum, sem blaðið
telur sér skylt að sækja að svo að Island megi blómg-
ast og lýðræðið megi sækja kraft sinn í sjálfa undir-
stöðu þess, einstaklinginn, frjálsan og óháðan. Ef það
gæti orðið færi aftur vorkliður um íslenzkt þjóðlíf.
Með þessum orðum sendum við dr. Gunnari
Thoroddsen hamingjuóskir á sjötugsafmælinu og
óskum honum og fjölskyldu hans farsældar á
ókomnum árum, um leið og við þökkum honum
margvíslegt og oftast ágætt samstarf á liðnum ár-
um. Á merkisdegi í lífi hans hugsum við ekki sízt til
sæmdarhjónanna, foreldra hans, konu hans, frú
Völu Thoroddsen, tengdaforeldra hans, forsetahjón-
anna, sem tengdust blaðinu því meir, sem á leið ævi
þeirra. Samstarf Ásgeirs Ásgeirssonar og Ólafs
Thors við myndun Viðreisnarstjórnarinnar leiddi til
svo heillaríks blómaskeiðs í heilan áratug að við er
brugðið, enda er oftast vísað til viðreisnaráranna,
þegar reynt er að sannfæra menn um það, að íslend-
ingar hafi til að bera þó nokkum pólitískan þroska,
þrátt fyrir allt.“
Varla lýsa þessi ummæli Morgunblaðsins mikilli
„heift“ í garð Gunnars Thoroddsens u.þ.b. tíu mán-
uðum eftir að hann myndaði ríkisstjórn sína. Þegar
ritstjórar Morgunblaðsins og framkvæmdastjóri
blaðsins heimsóttu Gunnar Thoroddsen á afmælis-
degi hans, þakkaði hann fyrir Reykjavíkurbréfið og
bætti brosandi við, „ég á við fyrri hlutann" en seinni
hluti þess var hörð gagnrýni á ríkisstjórn hans á
málefnalegum forsendum.
Staðan í stjórnarmyndunarviðræðum eftir kosn-
ingarnar í byrjun desember 1979 var afar sérstök.
Það var til meirihluti á Alþingi fyrir myndun svo-
nefndrar Viðreisnarstjórnar. Slíkur meirihluti var
líka til eftir kosningarnar 1978. Þá bauð Sjálfstæðis-
flokkurinn Alþýðuflokknum upp á slíkt samstarf
undh- forystu Benedikts Gröndals, formanns Al-
þýðuflokksins. Því var hafnað.
Steingrímur Hermannsson lýsir stöðunni varð-
andi viðreisnarsamstarf eftir kosningar 1979 á þenn-
an veg: „Viðreisnarflokkarnir gátu því myndað
starfhæfan meirihluta á þingi, bæði í efri og neðri
deild... Til að afstýra þessu tóku framsóknarmenn
upp náið samstarf við Alþýðubandalagið við kosn-
ingar til efri deildar. Þai' með tryggðu flokkarnir sér
helming efrideildarmanna, sem nægði til að fella
mál á jöfnu fyrir hugsanlegri viðreisnarstjórn. Ég
lagði á ráðin um blokkarmyndunina ásamt þeim
Svavari Gestssyni, Ragnari Ámalds og Ólafi Ragn-
ari Grímssyni... Meðan á þessu stóð þóttu viðreisn-
arflokkarnir leika af sér ... Við undirbúning þessarai'
bókar hef ég sannfrétt að formaður Alþýðuflokks-
ins, Benedikt Gröndal, hafi viljandi komið í veg fyr-
ir, að samstarf yrði milli Sjálfstæðisflokks og Al-
þýðuflokks í deildakosningunum. Benedikt var mót-
fallinn viðreisnarstjórn en óttaðist jafnframt að stór
hluti þingflokksins væri á öndverðum meiði. Þar
fóru fremstir þeir, sem staðið höfðu að stjórnarslit-
unum í fjarvera Benedikts um haustið. Með aðgerð-
arleysi sínu í deildakosningunum sló Benedikt því
tvær flugur í einu höggi. Hann kom í veg fyrir við-
reisn og náði fram hefndum vegna stjórnarslitanna."
Á blaðamannafundi 14. janúar 1980 var Geir Hall-
grímsson spurður um þetta mál. Hann svaraði: „At-
hygli Alþýðuflokksins var vakin á stöðu þessara
mála, svo ekki sé meira sagt.“
Af þessari frásögn er ljóst, að Steingrímur Her-
mannsson telur sig hafa öraggar heimildir fyrir því,
að þáverandi formaður Alþýðuflokksins hafi beinlín-
is og af ráðnum hug komið í veg fyrir að mögulegt
yrði að mynda ríkisstjórn Sjálfstæðisflokks og Al-
þýðuflokks.
Sjálfur segir Steingrímur Hermannsson í ævisögu
sinni um fyrstu viðræður hans og Geirs Hallgn'ms-
sonar eftir að Geir fékk umboð til stjómarmyndunar
28. desember 1979: „Hann kallaði mig á stuttan fund
á heimili sínu sama dag. Þar staðfesti ég við hann,
það sem ég hafði áður lýst yfir í fjölmiðlum. Ég taldi
enn að samstarf við Sjálfstæðisflokkinn væri ólík-
legt. Aðspurður sagði ég þjóðstjórn ekki útilokaða,
ef aðrir kostir væra ekki fyrir hendi.“
Hverju hafði Steingrímur lýst yfir í fjölmiðlum?
Jú, í viðtali við Vísi snemma í desember 1979 sagði
formaður Framsóknarflokksins: „Ég hef alla tíð ver-
ið efins um samstarf við Sjálfstæðisflokkinn. Það er
ef til vill arfur frá föður mínum, en hann fór aldrei í
stjórn undir forystu sjálfstæðismanna. Það er mjög
ríkt í mörgum framsóknarmönnum, að Framsóknar-
flokkurinn eigi að vera andstæðingur Sjálfstæðis-
flokksins. Tryggvi heitinn Þórhallsson sagði: „Allt
er betra en íhaldið“ og ég tek undir það.“
I desember 1979 var Steingrímur Hermannsson á
móti stjórnarsamstarfi við Sjálfstæðisflokkinn
vegna þess, að faðir hans, Hermann Jónasson, hafði
verið það fyrir og um miðja öldina og Tryggvi Þór-
hallsson snemma á öldinni! Þessa afstöðu staðfesti
hann svo að eigin sögn í samtali við Geir Hallgríms-
son 28. desember 1979.
Staðan í stjómarmyndunarviðræðunum fyrir 20
árum var því þessi, þegar smátt og smátt er að koma
í ljós, hvað raunveralega gerðist: Benedikt Gröndal,
þáverandi formaður Alþýðuflokksins vann markvisst
að því að koma í veg fyrir myndun ríkisstjórnar með
Sjálfstæðisflokki til þess m.a. að ná fram hefndum
gagnvart yngri forystumönnum Alþýðuflokksins,
sem höfðu sprengt í loft upp ríkisstjóm Ólafs Jó-
hannessonar þá um haustið og þar með utanríkisráð-
herrastólinn undan Benedikt. Og hugsanlega hefur
hann heldur ekki verið búinn að gleyma átökunum á
milli hans og Eggerts G. Þorsteinssonar um ráð-
herrastól í hinni upphaflegu Viðreisnarstjóm á sín-
um tíma.
Steingrímur Hermannsson, formaður Framsókn-
arflokksins, var andvígur stjórnarsamstarfi við
Sjálfstæðisflokkinn á sögulegum forsendum Her-
manns Jónassonar og Tryggva Þórhallssonar.
Forystumenn Alþýðubandalagsins, sem áttu kost
á að taka upp stjórnarsamstarf við Sjálfstæðisflokk-
inn, þótt ekki hafi verið fjallað um það að þessu sinni,
höfðu ekki kjark til að stíga það sögulega skref.
Gunnar Thoroddsen, varaformaður Sjálfstæðis-
flokksins, fór á bak við samstarfsmenn sína í forystu-
sveit Sjálfstæðisflokksins og eyðilagði þar með fyrir-
fram alla möguleika flokksins á stjórnannyndun.
Ævisaga Steingríms Hermannssonar varpar
skugga á trúverðugleika opinberra yfírlýsinga
tveggja annai-ra þingmanna Sjálfstæðisflokksins á
þessum tíma.
Menn dæmi svo hver fyrir sig.
T1