Morgunblaðið - 07.05.2000, Side 20

20 SUNNUDAGUR 7. MAÍ 2000
MORGUNBLAÐIÐ
ERLENT
Arfleifð alræðiskerfís Austur-Þýzkalands veldur sameinuðu
Þýzkalandi nútímans margvíslegum vanda
Uppgjörinu
við fortíð-
ina hvergi
nærri lokið
Persónunjósnaupplýsingar um fleiri en sex
milljónir manna er að fínna í skjalasafni
Stasi, austur-þýzku leyniþjónustunnar.
Miriam Tang lýsir hér þeim vanda
sem arfleifð austur-þýzku kommúnista-
stjórnarinnar veldur þýzku þjóðlífi eftir
sameiningu landsins.
Reuters
Herbert Ziehm, starfsmaður Gauck-stofnunarinnar í Berlín, flettir Stasi-skjölum, sem þar eru varðveitt.
[ í m « l {77 SBí1 í M : f. W: ' p
| V' , f! 1 ; 1 i I ;i j|
AÐ eru til tvær leiðir til
að umgangast æxli: að
skera það burt eða láta
það þorna upp.“ Þetta
segir eitt hinna ótal
fórnarlamba austur-þýzku leyni-
þjónustunnar fyrrverandi, Stasi.
Maðurinn er einn fölmargra Þjóð-
verja, sem hafa litið í skjalamöpp-
una, sem öryggismálaráðuneyti
Austur-Þýzkalands, MfS, tók sam-
an um þá. Hann valdi uppskurðar-
aðferðina, þ.e. að fjarlægja óviss-
una með þekkingu til þess að
lækna sár DDR fortíðarinnar.
Fyrir Þýzkaland í heild er það
ekki gerlegt að skera snyrtilega á
drauga Alþýðulýðveldisfortíðarinn-
ar. Frá falli Berlínarmúrsins og
sameiningu landsins 1989-1990
vekja sífellt nýjar fréttir af því að
flett hafi verið ofan af einum Stasi-
uppljóstraranum enn almenning til
meðvitundar um þennan vanda.
Um þessar mundir er heit umræða
í gangi um það hvort nota megi
hlerunarskýrslur Stasi í tengslum
við rannsókn fjármálahneykslis
Kristilega demókrataflokksins
(CDU) og hlutverk Kohls í því.
A síðustu tíu árum hefur það
komið æ betur í ljós hve þéttriðið
persónunjósnanet Stasi var, sem
náði til Þýzkalands alls, austurs
sem vesturs. Það er fjarri því að
búið sé að ljúka uppgjörinu við
Stasi- fortíðina; 3.100 starfsmenn
hinnar svokölluðu „Gauck-stofnun-
ar“ hafa í umsjá sinni meira en 35
milljónir spjaldskrárspjalda og
hundruð þúsunda ljósmynda og
hljóðupptakna, sem fylla meira en
180 kílómetra hillupláss í húsnæði
stofnunarinnar í Berlín.
Vilji einhver vita hvort hans eig-
ið nafn sé að finna í persónu-
njósnaskrá Stasi, sem nær til yfir
sex milljóna manna, leggur hann
inn umsókn þarað lútandi hjá
Gauck-stofnuninni. Sé orðið við
beiðninni getur viðkomandi litið
sjálfur í Stasi-skjölin: Hver njósn-
aði um mig?
Var bezti vinur minn uppljóstr-
ari? Hvað fundu snuðrararnir í
skúffunum hjá mér, undir rúminu,
í dagbókinni?
Hátt í 200.000 uppljóstrarar
En það verða ekki til fórnarlömb
án gerenda. Samkvæmt könnun
Gauck-stofnunarinnar njósnuðu
um 170.000 Austur-Þjóðverjar um
samborgara sína - nágranna, vini,
vinnufélaga eða jafnvel maka.
Jámtjaldið var jafnvel engin
hindrun fyrir Stasi - um 20-30.000
Vestur-Þjóðverjar njósnuðu fyrir
„fyrirtækið“ (die Firma), eins og
innanbúðarmenn Stasi tíðkuðu að
kalla MfS. Uppljóstraraskarinn
var miklu fjölmennari en austur-
þýzki herinn. Öryggismálaráðherr-
ann Erich Mielke vildi „vita allt
um alla“. Útsendarar Mielkes
komu sér á hinum 40 tilvistarárum
MfS þægilega fyrir úti um allt.
Nokkur dæmi: í ríkisprentsmiðju
V-Þýzkalands, samkeppnisstofnun
V-Þýzkalands, vestur-þýzka heil-
brigðismálaráðuneytinu, í höfuð-
stöðvum vestur-þýzka verkalýðs-
sambandsins, hjá Rias-útvarps-
stöðinni í V-Berlín, og hjá v-
þýzkum stórfyrirtækjum á borð
við Siemens, AEG og Schering.
Stjórnsýslan í Berlín sagði eftir
sameininguna um 2.400 starfs-
mönnum upp vegna Stasi-fortíðar
þeirra. Yfir 1.500 yfirmenn úr
austur-þýzka hernum, sem höfðu
verið teknir inn í her sameinaðs
Þýzkalands, voru látnir víkja úr
honum. Tveir blaðamenn „Bild-
Zeitung>‘, þess dagblaðs í Þýzka-
landi sem prentað er í stærstu
upplagi, urðu að hætta í fyrra af
sömu ástæðu.
Jafnvel fólk sem annars hafði at-
vinnu af háði eins og Gisela
Oechelhauser, fyrrverandi leikhús-
stjóri hins þekkta kabarettleikhúss
„Distel“ í Austur-Berlín, lét sig
hafa það að njósna um samstarfs-
fólk sitt fyrir Stasi. Hún fullyrðir,
eins og flestir aðrir fyrrverandi
Stasi-uppljóstrarar sem flett hefur
verið ofan af, að hú hafi ekki ljóstr-
að neinu misjöfnu upp um neinn.
Embættismenn Stasi áttu enn-
fremur í samstarfi við vestur-
þýzku innanríkisleyniþjónustuna
„Verfassungsschutz“. í síðasta
mánuði komst upp um þriðja yfir-
manninn úr röðum Stasi, sem vest-
ur-þýzka „stjórnarskrárverndin"
átti sannanlega í samstarfi við.
Stjórnmálamenn í eldlínu
Stasi-ásakana
Fyrst og fremst voru það stjórn-
málamenn, sem eftir sameininguna
urðu að láta sér lynda að þeir væru
bendlaðir við samstarf við Stasi.
Sérstök lög voru sett um meðferð
skjala MfS árið 1991, sem kváðu á
um aðheimilt væri að kanna hvort í
Stasi-skjölunum fyndust vísbend-
ingar um Stasi-samstarf ráðherra
og þingmanna, án þess að sam-
þykkis þeirra þyrfti við til slíkra
rannsókna. Kjörnir fulltrúar hins
sameinaða þýzka lýðveldis áttu
ekki að komast upp með að hafa
verið hjálparhellur alræðiskerfis-
ins í austurhluta landsins, að
minnsta kosti ekki án þess að kjós-
endur væru upplýstir um slíka for-
tíð þeirra. Einn af fyrstu stjórn-
málamönnunum, sem gamlar
syndir af þessu tagi urðu að falli,
var Wolfgang Schnur, en hann var
meðal þekktustu frammámanna
umbótahreyfingar Austur-Þýzka-
lands, meðstofnandi austur-þýzka
„Borgararéttindaflokksins" og
virtur lögmaður. Þegar kosið var í
fyrsta sinn til austur-þýzka þings-
ins (Volkskammer) eftir fall
Berlínarmúrsins árið 1990 þótti
hann koma til greina sem leiðtogi
fyrstu lýðræðislega kjörnu ríkis-
stjórnar Austur-Þýzkalands. Fallið
var því hátt, þegar upp komst að
hann hafði verið mikilvægur upp-
ljóstrari Stasi. Hann var meira að
segja sviptur lögmannsréttindum
árið 1993 á þeirri forsendu að með
gerðum sínum í þágu Stasi hefði
hann fyrirgert þessum réttindum.
Enn í dag er óljóst hvaða hlut-
verki Manfred Stolpe, forsætisráð-
herra sambandslandsins Branden-
burg, lék á áttunda áratugnum. Þá
var hann háttsettur fulltrúi lút-
ersku kirkjunnar í Austur-Þýzka-
landi og tvennum sögum fer af því
hvernig það kom til að austur-
þýzka ríkið sæmdi hann heiðurs-
orðu. Stolpe, sem er í Jafnaðar-
mannaflokknum (SPD), segir að
hann hafi þegið orðuna úr hendi
Hans Steigewasser, sem var æðsti
fulltrúi austur-þýzku kommúnista-
stjórnarinnar í kirkjumálum en er
nú látinn. Hins vegar heldur fyrr-
verandi Stasi-liðsmaðurinn Klaus
Rossberg því fram að Stolpe hafið
þegið orðuna úr sinni hendi í ein-
býlishúsi í eigu Stasi. Ríkissak-
sóknaraembættið í Potsdam lét
rannsókn málsins niður falla í
fyrra; orð standi á móti orði.
Stolpe, sem nýtur persónulega
mikilla vinsælda „í sinni sveit“ seg-
ir sjálfur að hann hafi í krafti
embættis síns verið í 20 ár í sam-
bandi við Stasi, hann hafi hins veg-
ar aldrei gert neitt sem skaðað
hefðu hagsmuni kirkjunnar.
Fyrst og fremst eru það stjórn-
málamenn PDS, arftaka austur-
þýzka kommúnistaflokksins, sem
hafa þurft að verjast ásökunum um
Stasi-tengsl. Einn helzti frammá-
maður PDS, Gregor Gysi, fór með
þær ásakanir af þessu tagi sem
bornar höfðu verið fram á hendur
honum alla leið fyrir hæstarétt
Þýzkalands - án þess þó að fá sig
hreinsaðan af áburðinum. Gysi er
lögmaður og var verjandi margra
Austur-Þjóðverja sem færðir voru
fyrir rétt í Austur-Þýzkalandi fyrir
gagnrýni á stjórnvöld.
I nýrri rannsóknarskýrslu sem
unnin var á vegum Sambands-
þingsins kemur fram að PDS-þing-
maðurinn Klaus Grehn, sem auk
þingmennskunnar er formaður
samtaka atvinnulausra í Þýzka-
landi, var mjög virkur uppljóstrari
Stasi á árabilinu 1970-1974.
Flokkssystir þeirra Gysis og
Grehns, Almuth Beck, var fyrsti
kjörni fulltrúi PDS sem var svipt
embætti vegna Stasi-samstarfs.
Meirihluti þings austur-þýzka
sambandslandsins Þyringjalands
(Thúringen) ákvað að hún væri
þess ekki verðug að eiga sæti á
þinginu.
Háskólafólk í vestri í
þjónustu Stasi
Háskólar í Vestur-Þýzkalandi
voru vinsælt „skotmark" Stasi.
Austur-þýzku leyniþjónustumenn-
irnir gerðu sér vonir um að finna
viljuga nýliða meðal vestur-þýzkra
námsmanna. Frá þessu segir í bók
sagnfræðingsins Hubertus Knabe
um starfsemi Stasi í Vestur-
Þýzkalandi („Die unterwanderte
Republik - Stasi im Westen"). Á
námsárunum áttu nýliðanjósnar-
arnir að fá þjálfun í „faginu“ og
koma síðan Stasi að fullum notum
þegar þeir væru komnir í mikil-
vægar stöður að námi loknu. „Þeir
sem með þessum hætti voru fengn-
ir til samstarfs við Stasi gegndu
oft því hlutverki að miðla Stasi
ábendingum um eitt og annað, skil-
uðu meðal annars reglulega mati á
einstaklingum úr umhverfi sínu,
persónulegu, stjórnmálalegu og
innan háskólanna. Þeir komu líka
með uppástungur um nýliða,"
skrifar Knabe.
Mjög svæsið dæmi um mann
sem lék tveimur skjöldum með
þessum hætti er Ludwig Bress,
fyrrverandi prófessor í viðskipta-
fræði við háskóla í Kassel. Hann
snuðraði fyrir Stasi í 30 ár, fyrst
innan félagsskapar kaþólskra stú-
denta í Berlín, þá um hið virta
kaþólska bókaforlag Herder í
Freiburg, og loks um háskólalífið í
Vestur-Þýzkalandi. Samstarfið
gekk sem smurt alveg frá upphafi.
Nýliðanjósnarinn var iðinn: Gögnin
sem Stasi safnaði frá Bress á
njósnaraferli hans frá 1957 til 1987
fylla tæpar 4000 síður. Um félags-
skap kaþólskra stúdenta, Unitas,
handskrifaði hann 29 síðna skýrslu
fyrir Stasi og þáði 300 mörk að
launum. Fyrir þetta fé keypti hann
sér svört jakkaföt til að geta farið
á árshátíð Unitas.
Bress lærði að skrifa með ósýni-
legu bleki og að dulkóða skeyti.
Jafnvel ástarlífi sínu hagaði hann
þannig að það hentaði Stasi - hann
trúlofaðist vinkonu sinni í Berlín
til að hafa trúverðuga ástæðu til að
eiga oft erindi til hinnar skiptu
borgar, annað en að hitta vini sína
í austur-þýzka öryggismálaráðu-
neytinu.
Úr ritstjórnarskrifstofu Herder-
forlagsins stal hann höfundaspjald-
skránni svo að hægt væri að afrita
hana í Austur-Berlín.
Hann ljóstraði upp um bóka-
sendingar, sem smyglað var til
prestaskóla í Erfurt; hann reyndi
að komast á spor fólks sem hjálp-
aði Austur-Þjóðverjum að flýja
land og snuðraði um austur-þýzka
konu sem starfaði hjá Herder-
forlaginu, en hún hafði áður verið
virk körfuknattleikskona í Aust-
ur-Þýzkalandi unz hún flúði vest-
ur.
Fleiri ófögur lífshlaup
bíða dagsljóssins
Fleiri lífshlaup á borð við þetta
grunar starfsmenn Gauck-stofnun-
arinnar að sé að finna í þeim
15.000 sekkjum, sem allir eru fullir
af óflokkuðum Stasi-skjölum. Stór
hluti skjala þessara fór í gegnum
pappírstætara áður en sameining
Þýzkalands komst til fram-
kvæmda. Eftir að Berlínarmúrinn
féll undan þrýstingi austur-þýzkra
borgara sem kröfðust frelsis gerði
æstur múgur umsátur um höfuð-
stöðvar hins hataða Stasi-ráðu-
neytis í Austur-Berlín. Viðbrögð
starfsmanna Stasi voru að senda
eins mikið af skjölum og þeir gátu
í gegnum 100 pappírstætara áður
en múgnum tækist að ráðast til
inngöngu. Þegar tætararnir biluðu
undan álaginu rifu Stasi-mennirnir
afurðir verka sinna með höndun-
um.
Inni á milli gagnanna í Gauck-
stofnuninni sem bera vitni um
svikráð og persónulega harmleiki
er þó, þrátt fyrir allt, smáglætu að
finna: Þrír af hverjum fjórum, sem
Stasi hafði fengið til að liðsinna
sér, neituðu á lokaskeiði tilvistar
austur-þýzka alþýðulýðveldisins að
eiga nokkurt samstarf við stofnun-
ina.
Höfundur er þýzkur blaðamaður.