Morgunblaðið - 19.08.2000, Síða 46

46 LAUGARDAGUR 19. ÁGÚST 2000
MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
í FYRRI grein
minni um bók Björns
Lomborgs fjallaði ég
nokkuð um umdeilda
aðferðafræði hans. Ég
varaði við því að menn
taki niðurstöðum hans
sem heilögum sannleik
og noti þær til að rétt-
læta kæruleysi í um-
hverfismálum. Pað
skal endurtekið hér.
Skoðum svo nokkur
dæmi um efnistök
Lomborgs:
1. í kafla um fólks-
fjölgun og matvæla-
framleiðslu gerir
Lomborg sig strax
sekan um afar ódýr efnistök. Helst
er á honum að skilja, að af því
fólksfjöldasprengingin stafi af
auknu langlífi en ekki aukinni fæð-
ingatíðni sé það ekki vandamál að
mannfjöldinn á jörðinni, sem var
vel undir 2 milljörðum um síðustu
aldamót, stefni úr þeim 6, sem við
erum núna, í nálægt 10 kringum
2050.
Vissulega stafar aukið langlífi af
samspili þess að matvælafram-
leiðsla hefur aukist, heilbrigðis-
þjónusta komið til þar sem hún
fannst ekki áður, tekist hefur að
hefta ýmsar farsóttir, alþjóðlegt
hjálparstarf kemur fólki til bjargar
þar sem neyðarástand ríkir, o.s.frv.
Það er hins vegar tæpast hægt að
kalla það annað en barnalegt að
láta að því liggja að þar með sé
sannað að helstu vandamál samfara
því að brauðfæða 6 milljarða
manna á líðandi stund, hvað þá 10
eftir 50 ár, séu leyst.
Fyrir það fyrsta metur Alþjóða-
heilbrigðismálastofnunin, WHO,
það svo að 1,2 millj-
arðar manna séu í dag
vannærðir. Það jafn-
gildir með öðrum orð-
um því að sambærileg-
ur mannfjöldi og bjó á
jörðinni allri um 1850
sveltur þar í dag. Auk-
in matvælaframleiðsla
hefur ekki komið til án
fóma, heldur veldur
þvert á móti stór-
auknu álagi á um-
hverfið. Gríðarleg
notkun tilbúins áburð-
ar, skordýraeiturs,
hormóna og lyfja, til-
heyrandi mengun
jarðvegs og lyfjaó-
næmi, stórauknar áveitur sem aft-
ur valda vatnsskorti og seltumeng-
un jarðvegs, skógareyðing í þágu
akuryrkju, gríðarleg orkunotkun í
vélvæddum landbúnaði, erfðabreyt-
ingar o.fl. o.fl. eru frádráttarliðir á
kostnaðarhliðinni.
Síðast en ekki síst hefur fram-
leiðslan aukist með stóraukinni sér-
hæfingu eða einhæfni (monocult-
ure) í landbúnaði. Svæði, jafnvel
stórir heimshlutar, sem áður voru
sjálfum sér næg um flestar helstu
tegundir matvæla framleiða nú að-
eins eina eða tvær tegundir og em
alfarið háð útflutningi á þeim og
innflutningi á öðrum matvælum til
eigin nota.
2. Vandamálum sem tengjast ís-
kyggilegri þróun í vatnsbúskap
stórra svæða á hnettinum reynir
Lomborg að eyða með einfaldri
tölfræði um að það rigni meira en
nóg ef tekið er meðaltal yfir jörðina
í heild. Sjá bls. 137 - 138.
Staðreyndin er hins vegar sú að
á stómm svæðum er áveitubúskap-
Umhverfismál
Lomborg lætur hjá líða,
segir Steingrímur J.
Sigfússon í síðari grein
sinni, að fjalla svo heitið
geti um ýmis umhverfís-
vandamál sem á síðustu
árum hafa valdið vax-
andi áhyggjum.
ur byggður á því að ganga á foma
neðanjarðarvatnsgeyma (aquifers).
Gmnnvatnsstaðan og þar með
vatnsborðið í bmnnum og bólum á
flatlendi Indlands og Kína lækkar
nú að meðaltali um 1 til 2 metra á
ári og þannig mætti áfram telja.
Meira að segja í hinum auðugu suð-
vesturríkjum Bandaríkjanna veldur
vatnsskortur vaxandi erfiðleikum
ár frá ári. Hafa þó Bandaríkjamenn
lítt skeytt um nágranna sína í suðri
og oftar en ekki tæmt fljót, ár og
læki með öllu þannig að nú blasa
við þurrir farvegir þar sem áður
streymdi vatn suður yfir landa-
mærin.
Það sem Lomborg virðist ekki
taka með í reikninginn er að vatn
sem bundið er í Grænlandsjökli eða
streymir út í hafið um ósa Amazon-
fljótsins er íbúum Saudi-Arabíu,
Líbíu, Arizona eða Punjab lítil
huggun.
3. Umfjöllun Lomborgs um gróð-
urhúsaáhrif og loftslagsbreytingar
vegna losunar gróðurhúsaloftteg-
unda er af svipuðu tagi og áður er
nefnt. Fyrst er reynt að gera lítið
úr málinu með því að taka dæmi
um ónákvæmni í spám og skort á
sönnunum. Nema hvað; erfiðleik-
arnir samfara því að spá nákvæm-
lega fyrir um viðbrögð lofthjúpsins
sökum hins geysiflókna samspils
margra þátta eru engar nýjar frétt-
ir. Ekki heldur að vegna hinnar
sveiflóttu náttúru sem dyntótt veð-
urfar, eðli málsins samkvæmt, býr
yfir er afar erfitt að sanna að til-
teknar mælingar, t.d. frá síðustu
árum/áratugum sem sýna hraða
hlýnun lofthjúpsins, séu breytingar
af völdum gróðurhúsaáhrifa en
ekki sveifla (hlýskeið). Mælingar
sem taka til lengri tíma, eins og
hitamælingar sem ná aftur til ár-
daga iðnbyltingar, og fylgni milli
hækkandi hitastigs og aukinnar
losunar gróðurhúsalofttegunda eru
sterkar vísbendingar sem erfitt er
að líta framhjá. Aukin óregla (öfg-
ar) í veðurfari síðustu áratugina
fellur einnig inn í myndina sem vís-
bending í sömu átt.
Síðan leiðir Lomborg að því líkur
að e.t.v. væri skynsamlegra að
bregðast við afleiðingunum heldur
en ráðast að rótum vandans. Með
öðrum orðum, reyna ekki að draga
úr losun gróðurhúsalofttegunda
heldur takast á við breytt loftslag.
Það er satt best að segja ótrúlegt
að maður sem ætlast til þess að
hann sé tekinn alvarlega í umræð-
um um umhverfismál skuli setja
slíkar hugleiðingar frá sér í ljósi
þess hversu hrikalegar afleiðingar
þessara breytinga eru taldar geta
orðið (hækkun sjávarborðs, breyt-
ingar á Golfstraumnum o.s.frv.).
Sú spurning vaknar einnig hvort
allt starf Sameinuðu þjóðanna og
Río-Kyoto-ferlið sé þá vitleysa og
hvort forustumenn þeirra yfir 130
ríkja sem hafa þegar undirritað
Kyoto-sáttmálann hafi allir verið
plataðir uppúr skónum? Hvort
Björn Lomborg einn viti betur?
4. Þá kafla bókarinnar sem fjalla
um skiptingu jarðargæða og þar
sem reynt er að hrekja þá viðteknu
skoðun að misskiptingin fari vax-
andi læt ég væntanlegum lesendum
eftir að dæma. Þeir sem hafa áttað
sig á stærðargráðu auðæfa Bills
Gates annars vegar og heildarþjóð-
artekna margra fjölmennra Afríku-
ríkja hins vegar vita svarið.
5. Fáir félagsfræðingar, mann-
fræðingar eða landfræðingar eða
einfaldlega hverjir þeir sem þekkja
til í fátækrahverfum risaborganna
hygg ég að muni afgreiða sam-
þjöppun fólks og vandamál því
tengd jafn léttúðlega og Lomborg
gerir í bókinni, sbr. bls. 46 - 47.
Upplausn fjölskyldna og rótgróinna
samfélaga, stórfelldir fólksflutning-
ar og vöxtur fátækrahverfa, sér-
staklega í risaborgum þróunarland-
anna, eru einmitt eitt hrikalegasta
birtingarform fátæktar og mann-
legra hörmunga á okkar tímum.
Kofaþyrpingar utaní ruslahaugum
eða nær væri að segja ruslafjöllum
Manilla-borgar, sem heimsbyggðin
fékk að sjá myndir af á dögunum
þegar tugir grófust undir haugun-
um og fórust, voru lítið sýnishorn.
6. Loks má nefna að Lomborg
lætur hjá líða að fjalla svo heitið
geti um ýmis umhverfisvandamál
sem á síðustu árum hafa valdið
vaxandi áhyggjum. Má þar sem
dæmi nefna uppsöfnun þrávirkra
lífrænna efna, sem við á norður-
slóðum höfum ærna ástæðu til að
hafa áhyggjur af.
Hér hefur aðeins verið stiklað á
stóru um bók Björns Lomborgs.
Vel kemur til greina að auka þar
nokkru við þó síðar verði, einkum
ef svo illa tækist til að einhverjir
færu að taka bókina sem nýjan
stórasannleik í þessum efnum.
Höfundur er alþingismaður,
formaður Vinstrihreyfingarinnar-
græns framboðs.
Hvert er hið raunverulega
ástand heimsins?
Steingrímur
J. Sigfússon
Grunnskólinn
in og ábyrgð
Á undanförnum ár-
um hafa orðið tölu-
verðar framfarir í mál-
efnum grunnskólans,
þó svo að fjárhagsleg
geta margra sveitarfé-
laga hafi sett þeim
skorður og geri það að
verkum að staða skól-
ans er mismunandi
eftir sveitarfélögum.
Stærsta framfara-
skrefið er vafalítið ein-
setning grunnskólans
sem hefur þó ekki enn
tekist að uppfylla í
stærstu sveitarfélög-
unum aðallega hér á
höfuðborgarsvæðinu
vegna mikils byggingarkostnaðar
við fjölgun kennslustofa. Einnig
hefur orðið lenging skóladagsins.
Þrátt fyrir að þessum markmiðum
væri náð eigum við enn langt í land
með að leggja jafnmikið til skóla-
mála og aðrar menningarþjóðir
gera. Enginn mælir því gegn að
besta fjárfestingin er menntun upp-
rennandi kynslóðar og enginn get-
ur firrt sig ábyrgð hvorki foreldrar,
sveitarfélög né ríkisvaldið þó svo að
rekstur grunnskólans heyri nú und-
ir sveitarfélögin.
En það er ríkið sem setur skólan-
um lög og það er einnig ríkið sem
ákvarðar það fjármagn sem sveitar-
félögunum er ætlað til reksturs
skólanna. I ljós hefur komið að nær
öll sveitarfélög eyða mun meira
fjármagni til skólanna í dag en
þeim var upphaflega ætlað til
verksins.
Þegar undirbúningur að flutningi
grunnskólans stóð sem hæst vakti
ég ítrekað athygli á
því á fjármálaráðstefn-
um sveitarfélaga að
rekstur grunnskólans
yrði mun kostnaðar-
samari en áætlanir
gerðu ráð fyrir. I því
sambandi benti ég á
þætti eins og blöndun
nemenda með sérþarf-
ir í hinn almenna
grunnskóla eins og
lögin gerðu ráð fyrir.
Sá kostnaður yrði vax-
andi bæði hvað varðaði
aukinn launakostnað
og aukið skólahúsnæði
en við yrðum að hafa
þann metnað að
standa vel að þjónustunni. Lenging
skóladagsins, einsetningin og aukn-
ar kröfur foreldra á hendur skólun-
um ykju kostnaðinn. Það sem fæst-
ir vildu horfast í augu við var, að
allur þessi málaflokkur í heild sinni,
grunnskólinn, var í miklu fjársvelti
í höndum ríkisins. Það var ástæðan
fyrir því að margir sem voru í sömu
stöðu og ég að vinna að skólamálum
og vera jafnframt í sveitarstjórn
studdu eindregið yfirfærsluna í
þeirri von að það mætti bæta hag
grunnskólans.
Annað stórmál sem var óleyst við
yfirfærsluna voru launakjör kenn-
ara og þeirra stétta sem starfa í
grunnskólunum. Hvað kennara
varðar breyttist mikið við einsetn-
inguna, en þeir höfðu gegnum árin
bjargast með óhóflegri yfirvinnu en
nú er ekki lengur hægt að kenna
einum bekk fyrir hádegi og öðrum
eftir hádegi. Reyndar var þetta fyr-
irkomulag þjóðinni til háborinnar
Sigrún
Gísladóttir
, sveitarfélög-
ríkisvaldsins
skammar því að enginn kennari
nær að sinna kennslu, nauðsynleg-
um undirbúningi og góðu samstarfi
við nemendur og foreldra með slíku
álagi. Þannig að einsetningin kem-
ur í veg fyrir mikla yfirvinnu og er
það vel, en þá er eftir að leysa
launamálin í heild sinni. Þetta voru
aðalrökin í málflutningi mínum fyr-
ir því að sveitarfélögin þyrftu meira
fjármagn við yfirfærsluna.
Frá því að yfirfærslan átti sér
stað hafa aðrir kostnaðarþættir
bæst við eða orðið mun umfangs-
meiri. Það eru hlutir eins og tölvu-
væðingin og nýjar kennslugreinar
eins og upplýsinga- og tæknimennt
og kröfur um „heilsdagsskóla" eða
gæslu og námskeiðahald fyrir
Skólamál
Vandinn er einungis sá,
segir Sigrún Gísladótt-
ir, að peninga vantar til
að standa undir rekstr-
inum... þá verðum við
að forgangsraða rétt.
yngstu börnin. Svo að ekki sé talað
um háværar kröfur foreldra um
það að börnin fái niðurgreiddan
mat í skólanum, sem mörg sveitar-
félög sinna að einhverju leyti nú
þegar. Foreldrum, sem flestir vinna
fullan vinnudag utan heimilis,
finnst þetta ekki óréttmætar kröf-
ur. En vandinn er einungis sá að
peningana vantar til þess að standa
undir rekstrinum. Meðan skólahús-
næðið er enn ófullkomið, skóladag-
urinn of stuttur, kennslugögn vant-
ar, aðallega tölvur og tölvustofur,
og ekki fæst starfsfólk vegna lágra
launa til þess að vinna í skólanum
þá verðum við að hafa það hugfast
að forgangsraða rétt.
Næsta skólaár er svo sannarlega
fyrirkvíðanlegt vegna skorts á
kennurum. Skólastjórar hafa
auglýst kennarastöður frá því
snemma í vor án nokkurs árangurs.
Bara í Reykjavík einni vantaði í
maí hvorki meira né minna en 90
kennara. Þetta er mun alvarlegri
staða en við skólastjórar á höfuð-
borgarsvæðinu höfum upplifað.
í ljós hefur komið af fæstir
þeirra sem luku kennaraprófi í vor
hafa hug á kennslustörfum og allur
sá fjöldi kennaramenntaðs fólks
sem er í öðrum störfum fæst ekki
til þess að snúa sér að kennslu. Það
er einnig alvarlegt umhugsunarefi
með ungu kennarana sem hafa látið
eftir löngunn sinni að taka því
starfi sem þeir höfðu menntað sig
til, en hafa síðan eftir nokkur ár í
kennslu gefist upp og horfið til ann-
arra betur launaðra starfa eða
menntað sig burt frá skólunum. Al-
varlégast við þetta er að kennar-
arnir sem við missum á þennan
hátt munu aldrei skila sér aftur til
starfa út í skólana.
Kennarastarfið er krefjandi og
margslungið starf í eðli sínu en um
leið heillandi og gefandi fyrir þá
sem hafa til að bera hæfni og þá
persónulegu eiginleika sem gera þá
að farsælum kennurum. Það er
þess vegna engan veginn á færi
allra að verða góður kennari þó svo
að menntunin sé fyrir hendi. Þess
vegna er líka svo mikilvægt að eft-
irspurnin eftir kennslustörfum sé
meiri en framboðið. Það er því alls
ekki bjart framundan í augum okk-
ar sem berum ábyrgð á rekstri
skólanna. Ekki nóg með að ekki
takist að fá kennara fyrir skóla-
byrjun í haust, en svo vitum við af
reynslu að við þetta munu bætast
ófyrirséðar ráðningar kennara
vegna forfalla eins og veikinda og
barnsburðarleyfa.
Staða flestra sveitarfélaga í dag
er viðkvæm. Skuldirnar aukast
þrátt fyrir góðan ásetning um hið
gagnstæða og þeim reynist erfitt að
ná skuldunum niður. Stærsti og út-
gjaldamesti málaflokkurinn í
rekstri sveitarfélaga í dag er
grunnskólinn. Sveitarstjórnarmenn
hafa sýnt eindreginn vilja og metn-
að til þess að standa vel að rekstri
grunnskólans og að uppfylla lögin
sem ríkið leggur þeim á herðar.
Ráðamenn þjóðarinnar tala gjaman
um gildi menntunar fyrir framtíð
íslands sem efnahagslega sjálf-
stæðrar þjóðar. Um réttmæti þessa
getum við öll verið sammála og þá
verða allir að taka höndum saman
við að gera sveitarstjórnunum þetta
mögulegt og eitt af því er ekki síst
að gera þeim kleift að bæta launa-
kjör kennara og gera þau sam-
keppnishæf við hinn frjálsa vinnu-
markað.
Nú er starfandi nefnd á vegum
ríkisins við að fara ofan í rekstrar-
kostnað grunnskólans og endur-
skoða samninginn sem gerður var
við yfirfærsluna. Bind ég miklar
vonir við þessa endurskoðun svo að
tryggja megi fjárhag sveitarfélag-
anna og þá um leið gera þeim fært
að uppfylla lögin og reka grunn-
skóla sem stendur undir nafni og
hefur möguleika á að ná þeim
markmiðum sem grunnskólalögin
og nýjar aðalnámsskrár kveða á
um.
Höfundur er skólastjóri
Flataskóla í Garðabæ.