Morgunblaðið - 23.11.2000, Blaðsíða 34

34 FIMMTUDAGUR 23. NÓVEMBER 2000
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
Nýjar bækur
• ÚTerkomin
bókin Undir
bárujárnsboga —
Braggalífí
Reykjavík 1940-
1970 eftir Eggert,
Þór Bernharðs-
son.
A kápubaki
segir: Síðari
heimsstyrjöldin
og fyrstu ára-
tugimir eftir stríð voru viðburðaríkt
tímabil í Islandssögunni. Samfélagið
tók stórstígum breytingum og þjóðin
þurfti að takast á við nýjar aðstæður.
Reykjavík fór ekki varhluta af þess-
um umbrotum og þar fjölgaði fólki
ört. Skortur á skaplegu húsnæði
neyddi þúsundir Reykvíkinga til að
sætta sig við bráðabirgðahúsnæði af
ýmsu tagi.
Hér er sagt frá braggabyggðinni í
Reykjavík allt frá því að bygging
bragganna hófst og fyrstu eriendu
hermennimir fluttust í þá síðsumars
1940 þar til meginþorri reykvískra
braggabúa hafði yfirgefið þá undir
1970. Braggamir settu sterkan svip
á höfuðstaðinn og mannlífið þar. Hér
er fjallað um umfang braggabyggð-
arinnar í tímans rás og hvernig
henni var loks útrýmt. Þá er hugað
að íbúunum: Hveijir fluttust helst í
bragga og hvers vegna? Hvemig var
að búa í bragga og hvemig vom lífs-
skilyrði fólksins sem þar bjó? Hvaða
augum litu aðrir Reykvíkingar íbúa
gömlu herskálanna og hver vom við-
horf braggabúa sjálfra til umhverfis-
ins?
Bókin er prýdd fjölda ljósmynda.
Eggert Þór Bemharðsson er
cand. mag. í sagnfræði og hefur ver-
ið stundakennari við Háskóla ís-
lands. Hann er m.a. höfundur
tveggja binda ritverks um sögu
Reykjavíkur 1940-1990 sem tilnefnt
var til íslensku bókmenntaverðlaun-
anna 1998.
Útgefandi erJPVforlag. Bókin er
288 bls. ístóru broti. Hönnun bókar
ogkápu varíhöndum Búa Kristjáns-
sonar. Myndvinnslu annaðist Is-
lenska myndasafnið og Christopher
Lund sá um samsetningu mynda. í
bókarlok er að finna tilvísanir, heim-
ildaskrá, myndaskrá ognafnaskrá.
Leiðbeinandi verð: 4.980 krónur.
Eggert
Bernharðsson
Rambað á barmi upp-
gjafar strax í upphafi
EINN á ísnum - gangan
á norðurpólinn nefnist
ferðabók pólfarans Har-
alds Arnar Ólafssonar
sem kemur út hjá Máli
og menningu. Bók Har-
alds greinir frá 60 daga
ferðalagi hans á
heimskautaísnum í vor,
sem lauk á norðurpóln-
um 10. maí eins og þekkt
er orðið. Norður-
pólsleiðangurinn tók
óvænta stefnu þegar fé-
lagi Haralds, Ingþór
Bjarnason, neyddist til
að snúa við kalinn á
fingrum eftir 17 daga
úthald í grimmdarfrosti.
Haraldur hélt þá einn áfram förinni
og lauk henni á tilsett um tíma eftir
átakamikinn endasprett sem óhætt
er að segja að 811 þjóðin hafi fylgst
með í gegnum fjölmiðla. Bókina
byggir höfundur á dagbókum sínum
úr ferðinni og samtölum við bak-
varðasveit sína.
„Þessi bók er um fyrsta íslenska
norðurpólsleiðangurinn, en í upp-
hafi hennar fer ég yfir fyrri ferðir
mínar til að setja norðurpólsleiðang-
urinn í samhengi við bakgrunn minn
f fjallamennskunni, sem ég hef
stundað frá 13 ára aldri og segi frá
viðamiklum undirbúningi að Ieið-
angrinum,“ segir Haraldur. „I fyrsta
lagi þurfti að afla búnaðar og matar,
í öðru lagi að koma sér í gott líkam-
legt form og í þriðja lagi að afla fjár
til fararinnar. Við lögðum síðan af
stað frá íslandi hinn 1. mars og í
framhaldinu segi ég frá dvöl okkar í
Kanada, fyrst í Iqaluit og síðan f
Resolute, þaðan sem við flugum út á
sjálfan ísinn. Strax í byrjun lentum
við í mun «410814 aðstæðum en við
bjuggumst við, til dæmis áttum við
ekki von á að frostið færi óhikað nið-
ur í 50 stig þótt við værum viðbúnir
miklum kulda. Ekki var sfður erfitt
að skrönglast yfir ótrúlega úfinn ís-
inn með 130 kg sleða í eftirdragi. Of-
an á þetta bættist kafdjúpur snjór
sem var feiknaerfiður
yfirferðar. Allir þess-
ir byijunarörðugleik-
ar komu okkur í opna
skjöldu og urðu þess
valdandi að manni
féllust hendur nánast
strax í upphafi
leiðangursins, enda
gátum við ekki mjak-
að okkur áfram nema
um örfáa km á dag.“
- Varstu ákveðinn í
að skrifa bók um leið-
angurinn áður en þið
Ingþór lögðuð af
stað?
„Nei, það var ekki
fyrr en ég kom heim
aftur að ég ákvað að skrifa bókina.
Ég varð fljótt var við mikinn áhuga
fólks á því að heyra alla söguna og
var oft spurður hvort ekki væri von
á bók um leiðangurinn. Ég hófst þvf
fljótlega handa við skriftirnar en
gekk ekki vel í byijun, e.t.v. vegna
þessa að ég var ekki búinn að hvfla
mig nógu vel eftir sjálfa ferðina.
Þegar frá leið hrökk ég í gang og
mér gekk ágætlega að koma efninu
frá mér. Ég ákvað að taka á efninu
með þeim hætti að byggja á dagbók-
um mfnum og samtölum mfnum við
bakvarðasveitina. Bókin er þó ekki í
dagbókarstíl, heldur brýt ég upp
formið og ræði hvaða aðferðum ég
beitti til að gera mér dvölina bæri-
lega og hvemig tilfinningar bærast
með manni þegar maður er skyndi-
lega orðinn einn á ísnum. Að auki
bæti ég við ýmsum áhugaverðum
staðreyndum, jafnt um þessa ferð
sem fyrri ferðir á norðurpólinn."
- Myndimar í bókinni em 200
talsins, hvemig gekk að eiga við
myndavél við þessar aðstæður?
„Ég var með litla vasamyndavél
sem er í raun venjuleg heimilis-
myndavél. Hana geymdi ég í vasa
framan á buxunum mínum og gat
gripið til hennar með lítilli fyrir-
höfti. Það kom mér á óvart hvað
gekk vel að beita henni og hvað út-
koman varð góð. Myndir úr leið-
angrinum hef ég síðan sýnt opinber-
lega annað veifið frá því í sumar og
haft ánægju af.“
Sólin var ekki enn komin upp
en roði í suðri sýndi að dagur
var í nánd. Dimmbláar ís-
borgimar umkringdu okk-
ur, það var eins og þær ætluðu að sjá
til þess að við slyppum ekki úr klóm
þeirra. Ég klöngraðist upp á háan ís-
hrygg og skimaði til norðurs. Frostið
var nístandi, nærri 50 stig, og vindur-
inn jók enn á kuldann. Ég var móður
af erfiðinu og fann hvemig ískalt loft-
ið nísti öndunarfærin í hvert sinn sem
ég andaði að mér. Skeggið var ísað og
fingumir kaldir. Ég hafði klifrað upp
á illúðlegan hrygginn til þess að
skyggnast fram á veginn í von um að
geta fært Ingþóri þær fréttir að eitt-
hvað betra tæki nú við, en nú féll mér
allur ketill í eld. Framundan var úfn-
asti ís sem ég hafði augum litið til
þessa. Hann lá eins og hráviði hvert
sem litið var, stórar og hvassar ís-
blokkir, og engu líkara en þeim hefði
verið sturtað af himnum ofan. Það var
óhugsandi að við næðum nokkum
tíma á norðurpólinn með þessu
áframhaldi. Baráttan virtist töpuð og
mig langaði helst til að setjast niður
og játa mig sigraðan. Ég hugsaði um
alla vinnuna sem við höfðum lagt í
undirbúning leiðangursins og allt erf-
iði síðustu daga. Var allt okkar strit til
einskis? Mér var orðið kalt þar sem
ég stóð uppi á hryggnum. Ég mátti
ekki fyrir nokkum mun láta Ingþór
finna hvemig mér var innanbrjósts,
jafnvel þótt honum liði eflaust eins og
mér. Það var þegjandi samkomulag
okkar á milli að sýna aldrei uppgjaf-
armerki, þá væri allt glatað og þess
skammt að bíða að við misstum móð-
inn. Svo ég harkaði af mér. Þótt bar-
áttan virtist vonlaus skyldi ég berjast
áfram. Nú skipti öllu máli að missa
ekki sjónar á markmiðinu.
Úr Einn á ísnum - gangan á
norðurpólinn.
Haraldur Öm
Ólafsson
Heimspeki brýnir menn
BÆKUR
H e i m s p e k i
ÓGÖNGUR
eftir Gilbert Ryle.
Lærdómsrit Bókmenntafélagsins.
326 bls. Garðar Á. Árnason þýddi
og ritaði inngang.
AÐ LESA Gilbert Ryle er líkt og
að stinga blýanti í yddara. Eins og
blýantsoddurinn, verður hugsunin
skörp. Ryle er í texta sínum líkur
flugvélavirkja sem yfirfer vélina/hug-
ann áður en haldið er af stað upp í víð-
áttur himinsins. Og þegar hann er
flugstjóri hugans þá lendir hann í
hverju landi til að kanna kringum-
stæður og tækið sitt.
Gilbert Ryle er breskur heimspek-
ingur, fæddur fyrir hundrað árum,
látinn fyrir 24. Hann var einn helsti
talsmaður oxfordheimspekinnar eða
þess að leggja áherslu á að beita hug-
takagreiningu á almenna málnotkun
til að öðlast skýrari skilning á heim-
spekilegum vandamálum. Merkasta
framlag hans er rannsókn á sambandi
Ukama og sálar í The Concept ofMind
(1949), þar sem hann uppnefndi tví-
hyggjuna „kredduna um drauginn í
vélinni.“ Núna hefur HÍB gefið Tam-
er-fyrirlestra hans frá árinu 1953 út
sem Lærdómsrit undir nafninu
Ógöngur. Dilemmas heitir verkið á
ensku.
Ég las Dilemmas í blábyijun heim-
spekináms míns, 1983, við Háskóla ís-
lands, og hef ávallt munað dæmi úr
verkinu þótt ég hafi ekld farið þessa
engilsaxnesku málgreiningar-leið.
Núna þegar ég les
bókina alla aftur
sé ég að textinn
hefur haft dýpri
áhrif en ég gerði
mér grein fyrir.
Flestallar hugsan-
ir mínar um for-
lagahyggju festu
rætur í þessum
texta Ryle: „Hin
margfræga stað-
reynd, að of seint er að byrgja brunn-
inn þegar bamið er dottið í hann,
veldur okkur engu hugarangri.
Stundum veldur sú hugmynd okkur
hugarangri að þar sem bamið muni
annaðhvort detta í bmnninn eða ekki
þá sé annaðhvort tilgangslaust eða
ónauðsynlegt að byrgja hann.“ (bls
83)
Gilbert Ryle etur saman hugtökum
í bókinm og skoðar ógöngurnar sem
þau lenda í. Hann bókstaflega kennir
lesendum (hlustendum) sínum aðferð
til að; gera skýran greinarmun, forð-
ast að flytja hugtök og rök á milli
hólfa eða heima, greina muninn á stigi
og eðli. Hann segir að til að skilja verk
skapandi heimspekings sé nauðsyn-
legt að spyija: „í hvaða hugtakalegu
klípu var hann? Hvaða ógöngur komu
honum í klípu?“ (272)
Ryle rótar í „heimspekilegu mnna-
þykkni" vegna „landamæradeiina" á
milli kénninga og skoðana. Hann
brýtur, það sem oft er sagt en á sér
svo enga stoð í raunveruleikanum, til
mergjar. Og hann sýnir að menn láta
oft undan freistingunni að þrýsta
hugtökum af ákveðnum flokki í þess
konar för sem hæfa hugtökum úr öðr-
um flokki. Almennt gildi verksins
felst því í að hvetja fólk til; að forðast
kvía-villur (category) f máli sfnu og
texta, rannsaka notkun hugtaka.
Jafnan heldur textinn lesandanum
fongnum m.a. vegna þess að höfund-
urinn er sérfræðingur í dæmum og
líkingum. „Þá er ljóst að svo framar-
lega sem húsmóðurinni er hlýtt þá
verður alltaf eitthvað eftir af kökunni,
sama hversu marga hringi hún fer um
borðið." (115). Ailir í þessu ímyndaða
afmæli urðu að skilja eitthvað eftir af
kökunni! En vissulega getur höfund-
urinn orðið þreytandi í nákvæmri
greiningu sinni, enda býst hann við
því sjálfur. „Ég vona að þessi lang-
dregna líking hafi að minnsta kosti
sannfært ykkur um að raunverulegar
rökfræðilegar dyr standi okkur opn-
ar.“ (190).
Ég spái að þessi bók hafi og geti
orðið mörgum einstaklingum holl
lesning, t.d. þeim sem vilja efla sig í
röklegum umræðum, og áhugamönn-
um um orðin í tungumálinu. Það hefur
örugglega verið gefandi að rökræða
við Gilbert Ryle, en nemandi hans,
Þorsteinn Gylfason prófessor, getur
eflaust vitnað um það (sjá bókina
Réttlæti og ranglæti, eftir ÞG). Þor-
steinn tekur undir eftirmæli Davids
Hamlyn í tímaritinu Mind um Ryle:
„Hann var mikill heimspekingur og
mikil manneskja.“
Ég var búinn að strika undir marg-
ar snjallar setningar í bókinni til að
vitna í hér, en ramminn minn í blaðinu
gæti brotnað við birtingu þeirra, setn-
ingar eins og: „Hér á eftir mun ég
ræða um kóngulóarvef rökfræðilegra
vandræða sem er ekki að finna úti í
horni heldur í herberginu miðju.“
(167) „Hefur óvarkámi taflmaðurinn
sem ýtir óvart með skyrtuerminni
drottningunni sinni á reit þar sem
hún mátar kóng andstæðingsins, unn-
ið andstæðing sinn?“ (235) „Dauðsfóll
sem komið er í veg fyrir eru ekki
dauðsfóll." (90) „Óhugsandi er að
finna skrá yfir orrustur sem ekki voru
háðar.“ (91) „í dag er mánudagur en á
morgun er ekki þriðjudagur." (87) Ég
stenst samt ekki mátið að vitna í
uppáhaldskaflann minn í Ógöngum:
Vellíðan (Pleasure).
Oft er sagt að ósjálfrátt gangi lífið
út á það að sækjast eftir ánægju (eða
vellíðan) og að forðast sársauka.
Anægja og sársauki virðast vera and-
stæður. En hér er annað ógleyman-
legt atriði sem greip mig við fyrri
kynni mín af þessum texta Ryle:
Ánægja og sársauki eru ekki and-
stæður. Þau eru hugtök og fyrirbæri
af ólíkum toga. „í stuttu máli sagt,
velh'ðan er alls ekki skynjun, og þess
vegna ekki skynjun sem má mæla
með sama mælikvarða og verk eða
sting.“ (150). „Við getum sagt að hug-
tökin að njóta og að mislíka hafi rang-
lega verið sett í sömu kví og að finna
til sársauka." (165). Einnig vakti þessi
kafli mig til umhugsunar um ósér-
plægni og ástríkt fólk.
Ég bar saman nokkra staði vegna
þýðingarinnar og mér finnst Garðari
hafa heppnast verkið vel. Hann hefui-
áður þýtt textann „Goðsögn Descart-
es“ eftir Ryle (Heimspeki á tuttug-
ustu öld, MM 1994). Einnig er í
Ógöngum þýdd áhugaverð sjálfs-
ævisöguleg grein eftir Gilbert Ryle.
Ógöngur í útgáfu HÍB hefst á grein-
argóðum inngangi þýðanda um Ryle
og samferðamenn hans í heimspek-
inni. Bókinni lýkur svo á eftirmála
VUhjálms Ámasonar ritstjóra Lær-
dómsritanna þar sem m.a. kemur
fram að Þorsteinn Gylfason átti frum-
kvæði að því að Garðar þýddi þessa
ágætu bók.
Gunnar Hersveinn
Nýjar bækur
• ÚTerkomin
skáldsagan Odda-
fluge ftir Guð-
rúnu Helgadótt-
ur.
í fréttatUkynn-
ingu segir: „Guð-
rún er einn
þekktasti rithöf-
undur þjóðarinn-
ar en þetta er í
fyrsta sinn sem
hún skrifar skáldsögu fyrir fuUorðna.
Áður hefur hún sent frá sér nær tvo
tugi bamabóka og skrifað tvö leikrit.
Guðrún hefur hlotið margvíslegar
viðurkenningar fyrir bækur sínar,
sem ávaUt hafa notið mikillar hylli
yngri sem eldri lesenda.
Oddaflug er mögnuð fjölskyldu-
saga sem nær yfir öldina alla. Þetta
er saga Katrínar KetUsdóttur, sem
vex upp við góð efni á fyrri hluta ald-
arinnar, og mannsins sem hún kýs
sér, Sæmundar, sem hefur alist upp
við basl og fátækt. En þetta er einnig
saga dætra þeirra fjögurra, nútíma-
kvenna sem velja hver sína leið í líf-
inu, - og sonarins sem þau misstu
ungan. Tilvera fjölskyldunnar virðist
í föstum skorðum en ekki er allt sem
sýnist og undir lygnu yfirborðinu
liggja óuppgerð, sársaukafull mál. í
Oddaflugi fléttast sögur ólíkra ein-
stakhnga saman í heildstæða frásögn
um ást og söknuð, gleði og sorg, svik
og vonbrigði - líf og dauða.“
Útgefandi er Vaka-Helgafell. Bók-
in er239 bls. Loftur Ólafur Leifsson
hannaði bókarkápu, Oddi hf. prent-
aði bókina. Leiðbeinandi verð: 4.280
krónur.
• IJT er komin bókin Nærmynd af
Nóbelsskáldi. Halldór KHjan Lax-
ness íaugum samtímamanna.
í fréttatilkynningu segir: „Þetta
er mikil bók, ríflega 400 síður að
stærð þar sem fjölmargir einstakl-
ingar rifja upp kynni sín af Halldóri
og em allir á persónulegum nótum.
Þrjú af fjórum börnum Halldórs
taka til máls. Elsta dóttir hans,
María, segir frá stóm ástinni og
þeirri einu í lífi móður sinnar og
harmsaga Maríu sjálfrar lætur eng-
an ósnortinn. Einar Laxness, sonur
Halldórs og Ingu, skrifar afar at-
hyglisverða grein um foreldra sína
og vinafólk og Sigríður, eldri dóttir
Nóbelsskáldsins og Auðar, sver sig
í ættina með bráðskemmtilegum
þætti um samskipti dóttur og föður.
Af öðmm sögumönnum má nefna
fyrrverandi tengdason Halldórs,
Jón Gunnar Ottósson, Magnús
Magnússon, Árna Bergmann,
Svein Einarsson,Matthi'as Johann-
essen, Jón á Reykjum og Gunnar
Eyjólfsson.
Þættirnir era ýmist frumsamdir
af sögumönnum sjálfum eða skrif-
aðir sem viðtöl og stýrðu þar
penna; rithöfundarnir Guðrún Guð-
laugsdóttir og Valgeir Sigurðsson,
sagnfræðingarnir Inga Huld Há-
konardóttir og Vilborg Auður ís-
leifsdóttir, blaðamennirnir Sigurð-
ur Á. Friðþjófsson og Kristján
Guðlaugsson og síðast, en ekki
sísta, skal nefna Auði Jónsdóttur,
barnabarn Nóbelskáldsins og rit-
höfund.
Jón Hjaltason sagnfræðingur rit-
stýrði.“
Útgefandi er Bókaútgáfan Hólar.
Bókin er prentuð í Prentsmiðjunni
Odda hf. Leiðbeinandi verð: 4.980
krónur.
-------------------
Einar Már á
Súfistanum
DAGSKRÁ helguð Einari Má Guð-
mundssyni verður á Súfistanum,
bókakaffi í verslun Máls og menn-
ingar, Laugavegi, í kvöld, fimmtu-
dagskvöld, kl. 20.
Þar les Einar Már úr nýútkominni
skáldsögu sinni, Draumar á jörðu, og
Guðni Elísson ræðir um skáldið.
Einnig flytja þeir Tómas R. Einars-
son og Einar Már efni af geisladiski
sínum, í Draumum var þetta helst,
sem kom út í haust.
Ókeypis aðgangur.
Guðrún
Helgadóttir