Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1980, Side 105

USLARÉTTIR
109
Reykjavík 1965, bls. 1406: Um lagainnsetning á fénaði og usla. Jóns-
bókarákvæðin voru loks numin úr gildi með lögum um afréttarmálefni, fjall-
skil o.fl., nr. 42 12. maí 1969, en þar er þó enn mælt fyrir um hvernig með
skuli fara ágangspening og gert ráð fyrir að heimilt sé að setja hann inn til þess
að knýja fram lögmæt uslagjöld, en þó skal þess gætt að fénaðurinn sé ekki í
svelti og ábyrgjast skal sá er inn setur ef fénaðurinn ferst eða verður fyrir slysi.
(Lagasafn, íslenzk lög 1. október 1973, Reykjavík 1974, dálkur 1606).
Athyglisvert er að eina tilvikið í öllum lögunum þar sem gert er ráð l'yrir að
reist sé sérstakt aðhald fyrir uslafénað er þegar um er að ræða afréttarfé, lík-
lega vegna þess að fram við afrétti voru ekki hús eða réttir sem nota mætti i
þessu skyni. Telja verður mjög ólíklegt að bændur hafi byggt sérstakar réttir
eða hús til þessa brúks. Uslaréttirnar geta varla haft nafn sitt af því að þær hafi
verið eingöngu ætlaðar fyrir uslafénað, en hverskonar aðhald, rétt eða hús,
mátti trúlega nota í því skyni, og hugsanlega hafa þessar réttir nafn sitt af
ágangspeningi sem inn í þær hefur verið stungið þegar með þurfti. Lítið eitt
frábrugðin skýring er þó ef til vill sennilegri.
Þorsteinn Þorsteinsson segir um aðalréttina eða girðinguna á
Ytri-Másstöðum, að helst líti út fyrir að hún muni hafa verið nátthagi.
Eftirtektarvert er að bændurnir á Ytrahvarfi, í Hofsárkoti og á Melum hafa
einnig allir ótilkvaddir gefið sömu skýringu á uslaréttunum á sínum jörðum,
þegar örnefni voru skráð, með þessum orðum: „vafalaust forn nátthagi,”
„ugglaust nátthagi,” „augsýnilega gamall nátthagi.” í Klaufabrekknakoti
var engin skýring gefin, en þó mundi varla öðru en nátthaga vera til að dreifa
einnig þar. Vert er að gefa því gaum hve tiltölulega jafnstórar uslaréttirnar eru
á öllum bæjunum.
Nátthagar voru alþekktir áður fyrr og mjög nauðsynlegir á bæjum. Þeir
voru dálitlar girðingar eða gerði nærri bæ, oft í túnjaðri, og voru mest notaðar
til að hafa kvíær í þeim yfir nóttina meðan smali svaf. Þá voru ærnar tiltækar
að mjalta þær að morgni, en stóðu þó ekki alveg í svelti um nóttina. Einnig
mátti að sjálfsögðu nota nátthagann í öðrum tilvikum, þegar hafa þurfti
skepnur í haldi yfir nótt en ekki var æskilegt að loka þær inni í húsi eða
þröngri rétt. Eitt hlutverk þeirra gat verið að varna því að fé stæði í túninu eða
gerði usla hjá sjálfum eiganda sínum. Má því hugsa sér að nátthagar hafi af
þessum sökum getað verið nefndir uslaréttir, eða að minnsta kosti að svo
kunni að hafa verið í Svarfaðardal. En hvað sem vera kann um réttmæti
þessarar skýringar er ekki annað sýnna en að allar uslaréttirnar svarfdælsku
séu venjulegir nátthagar en hitt of langsótt, að leggja til að þær muni hafa
verið sérstaklega gerðar til að hafa uslafé náungans í haldi.
En eftir er að skýra smáréttirnar á Ytri-Másstöðum. Rétt er að vekja athygli
á að ekki er víst að þær séu beinlínis hluti af aðalréttinni og kynni að vera að