Dagblaðið Vísir - DV - 14.08.1982, Qupperneq 6

6
DV. LAUGARDAGUR14. ÁGUST1982.
STEPHÆN G. STEPHAmSOlM
HVUMIDAGSHETJA
FHA OFURHEMit?
Láttu hug þinn aldrei
eldasteöahjartaö.
Vinur aftansólar sértu,
sonur morgunroðans vertu.
Svo kvað Stephan G. Stephansson,
eitt okkar beztu skálda fyrir og eftir
aldamótin síðustu.
Stephan er dæmigerður fyrir þá 19.
aldarmenn, sem rifu sig upp úr hokur-
búskap og vesöld og hófust til vegs og
virðingar. Hann fluttist búferlum
vestur um haf, sem mæltist misjafn-
lega fyrir meðal landa hans. — Þar var
honum ekki tekið fagnandi í byrjun,
síður en svo, hann lapti dauðann úr
skel en smám saman fór hagur
sveinka að vænkast og hann rétti úr
kútnum. En hvort sem menn töldu
hann aula eöa ofvita, hversdagsmann
eða ofurmenni. er því ekki að neita aö í
dagerhanneitt ikkarhöfuðskálda.
Eins og kunnugt er var vígt
minningarsafn helgað Stephani í
Markerville í Alberta í Kanada fyrir
skemmstu, en einmitt þar ól hann
mestan aldur sinn. Við rifjum upp
nokkur minningabrot úr ævi Stephans.
Af hagyrðingum
kominn
Stephan var Skagfirðingur að ætt og
uppruna. Fæddist árið 1853 á Kirkju-
bóli, hjáleigu, þar í sveit Foreldrar
hans voru Guömundur Stefánsson og
Guðbjörg Hannesdóttir. í ættum
beggja voru hagyröingar ýmsir, til
dæmis voru faðir Stephans og Benedikt
Gröndal yngri þremmenningar.
Það var óttalegt hokur á foreldrum
Stephans. Þau voru sífellt að flytja frá
einu kotinu til annars. Að lokum gáfust
þau upp og fluttu búferlum til Vestur-
heims. Það var árið 1873 er Stephan
var tvítugur aö aldri. Er svo að sjá að
Stephan hafi farið með þeim ásetningi
vestur að hverfa heim aftur eftir
nokkurár.
Að minnsta kosti segist honum svo
sjálfum frá í ræðu á Þjóðminningar-
degi Islendinga í Alberta 2. ágúst 1897.
Þar segir hann frá unglingi sem var að
kveðja Island í hópi vesturfara.
Skyggni var slæmt fyrstu dagana,
„þar til hæðir Skotlands risu, grænar,
skógi vaxnar, sólgylltar, einmitt það,
sem hann hafði óraö fyrir að lægi utan
við þokuna. Því hafði hann ætlað aö
bregða sér út snöggvast, sækja sólskin-
ið og koma svo aftur heim — en það
verður nú aldrei — ég veit svo vel um
það, því ég varþessi unglingur.”
— Hafi Stephan gert sér vonir um aö
efnast skjótlega vestra brugðust þær
vonir með öllu. Lífshlaupið var síður
en svo auðveldara þar en hér. Fyrst
vann hann fyrir sér viö ýmiss konar
daglaunavinnu í Wisconsin-fylki, síðar
fluttist hann til Norður-Dakota og enn
síðar í Alberta-f ylki í Kanada, þar sem
hann bjó til æviloka. Hann lézt árið
1927, þá hátt á áttræðisaldri. Hann
giftist Helgu nokkurri Jónsdóttur,
frændkonu sinni, og áttu þau átta böm.
Byrjaði kornungur
að yrkja
Stephan byrjaöi komungur að yrkja,
löngu áður en hann fluttist vestur. En
ekki þótti mönnum mikiö til skáld-
skapar hans koma. Hins vegar, þegar
hann var kominn vestur, og stundar-
friður fékkst, frá erli dagsins var fyrst
tekið eftir honum. Þá orti hann mörg
sinna beztu kvæöa.
„Aldrei ætlar strákurinn
úr manni!"
Eins og við var að búast var k væðum
Stephans ekki jafnvel tekið af öllum,
því víða komu fram í þeim skoöanir
sem brutu í bág við stefnur margra
samtíðarmanna hans. Kirkjufélags-
mönnum vestra þótti anda köldu frá
honum í garð klerka og kristindóms og
ýmsir Islendingar austan hafs fyrtust
við hann út af vísum hans um frum-
varp sambandslaganefndarinnar frá
1908. Einkanlega uröu þó landar í
Vesturheimi honum gramir fyrir Víg-
slóða, þar sem Stephan kemur fram
sem friðarsinni, en kvæðið f jallar um
fyrri heimsstyrjöldina. Varð út af
þeim kvæðabálki grimmileg senna í
vestanblöðunum því Stephan svaraði
hverri árás og lét hart mæta hörðu.
Stephan segir í bréfi til Jóhannesar
P. Pálssonar frá 1924:
,,Á Islendingadagsfundi í gær sagði
t.d. einn sveitungi minn um mig upp úr
þurru aö ég væri sá maöur sem hefði
orðiö þessari byggð til mestrar
skammar og bölvunar í blöðunum.” Og
tveimur árum síðar segir Stephan í
bréfi til sama manns að sem dæmi þess
hvert „eitur í sveit” hann sé, sé sami
maður, sem var einn af stólpum
byggðarinnar, farinn að spillast af sér
og orðinn sér auðveldur.
Það kom sér vel fyrir Stephan í sam-
skiptunum við suma landa hans vestra
að hann var ekki einungis alvöru-
maður og baráttumaöur heldur mikill
húmoristi., JVldrei ætlar strákurinn úr
manni! Kannske hann sé, loksins eini
dugandi verndarengillinn af þeim sem
manni var úthlutað í öndverðu,” er
einhvern tíma haft eftir honum.
Annars var Stephan hláturmildur í
æsku og næmur fyrir því sem honum
„þótti skrýtið”. Einhverju sinni lá
hann fárveikur af lungnabólgu og hafði
verið varaður við að hlæja en þá setti
að honum slíkt hiáturkast, að nærri lá
að riði honum að f ullu!
Vinnutími vanalega
þá „myrkranna milli"
Stephan sleit sér snemma, svo sem
vænta mátti um mann sem vann að
jafnaöi langt og erf itt dagsverk og unni
sér sjaldan fullrar næturhvíldar. I
Drögum að ævisögu sinni segir hann á
einumstað:
„Foreldrar mínir voru alla tið á
minum vegum meðan þau lifðu og eftir
að hingað kom (til Ameríku). Eftir
liðugt ár í Staughton fluttumst við
þaðan með nokkrum islenzkum fjöl-
skyldum og numdum land í skógi, í
Noröur-Wisconsin. Þar vann ég við
skógarhögg aö vetrum, en sveitavinnu
að sumri. Eg ferðaðist allt fótgang-
andi. Betlaði um vinnu bæ frá bæ, þar
sem ég vissi hennar von, unz hún
fékkst. Vann fyrir sama kaupi eins og
meðalverkamenn innlendir. Vinnutími
var þá vahalega „myrkranna milli”
.. . Frá Wisconsin fluttumst við
til Garða í Noröur-Dakota. Þá var
ég 25 ára. Fyrsta sumarið, sem ég var
þar „vestlingur”, vann ég við jám-
brautarverk og þreskingu. Árin á eftir
. baslaöi ég við búskap, meðan ég dvaldi
í Dakota. Hingaö (Markerville í
Alberta) fluttumst viö, þegar ég var 35
ára. Móöir mín var með mér, en faðir
minn dó í Dakota. Á fyrri árum mínum
hér vann ég nokkuð að heiman, við
járnbrautargerð og landmælingar.
Síðan hef ég hangt viö heimasnag-
ana.”
Það er ljóst af þessum orðum að
sældariíf hefur þetta ekki verið. En
þótt Stephan hafi unnið alla sína tíð svo
hörðum höndum og kennt sér ýmissa
meina entist honum þrek til bústarfa
og ritstarfa fram um sjötugsaldur.
Enginn gallagripur
á borgaralegan
mælikvarða
Um Stephan G. segir Sigurður
Nordaláeinumstað:
„Enginn getur efast um það, að sé
yfirleitt nokkur maður til þess „fædd-
ur” aö gefa sig allan að andlegum
störfum, þá hefur Stephan G.
Stephanssón verið það. Gáfurhar voru
óvenju ríkar og fjölbreyttar, þar fór
allt saman, frábært næmi, stálminni,
skarpur skilningur og skapandi hugs-
un. Það var honum allt frá æsku
ástríða að mennta sig og glíma við tor-
skilin vandamál tilverunnar, sögu og
samtíðar. Enginn fær nú getum að því
Hús skáldsins í Markervitle.
leitt, hversu vítt hann hefði farið eldi
um ríki mannlegrar þekkingar, ef
hagir hans hefðu leyft honum að sinna
slíkum efnum einum. Skáld heföi hann
þvíalltaforðið.”
En Stephan sparaði ekki líkama sinn
til stritsins og varð enginn gallagripur
á borgaralegan mælikvarða. Hann
vann „myrkranna milli” eins og hann
orðar það sjálfur og orti svo þess á
milli.
Hann segir í bréfi til vinar síns árið
1898:
„Þvi er svona varið, ég er tímalaus
maður til útúrdúra frá daglegu striti,
hefi gaman af skáldskap og því kveð
ég, hann „verður mér allt”, eins og
harpan Tegnér að lokum, vona ég. ” Og
á öðrum stað kallar hann skáldskapinn
„allt ævistarfið, það sem ég vann
best.”
Samt gerir hann sér vel grein fyrir
aö hann ætlar sér of mikið. Honum
finnst hann ekki ná nógu góðum tökum
á bóndastarfinu, eins og hann segir i
bréfieinufrá 1906:
,jVð ég er ekki ríkur, kenni ég engu
nema sjálfskaparvítum. Heföi ég beitt
því litla viti, sem ég hef, til fjárdrátt-
ar, eins í öllu, sem lög leyfa, þá trúi ég
ekki öðru en ég hefði getað staðið þar
hverjum óvönduöum meöalmaura-
þegn jafnfætis.”
Og hann veit það vel að stritið og
annríkið stendur skáldinu fyrir þrif-
um, hann hefði getað ort meira og bet-
ur ef ástæöur hefðu verið rýmri. I bréfi
frál898segirhann:
„Þegar andvökusvölumar setjast
við gluggann minn, hef ég aðeins eitt
ráð: að vinna mig sjálfan úrvinda og
tilfinningalausan, þó að það taki
marga sólarhringa.” Og bréfið endar á
þessaleið:
, JClukkan er að ganga fjögur,
bráðum birtir úti. Eg ætla að sofna
hérna ögn fram á púltið, þangaö til ég
smala kúnum.”
En Stephan lét sig hafa þetta. Hann
hafði fyrir stórri fjölskyldu að sjá og
ekki gat hann látið reka á reiðanum.
Og ekki heldur gat hann svæft skáldið í
sér.
„Ljóðagerð er
„brauðlaus list" "
Ýmsir góðvinir Stephans fóru
snemma að impra á því við hann að
hann færi aö gefa eitthvaö út en hann
sá ýmsar ambögur þar á, eins og kem-
ur fram í bréfi frá 1906:
„Ef ég lifi þaö, að hagur minn standi
svo, aö ég geti sagt upp öllum verald-
ar-áhyggjum, segjum hálft til eitt ár
(Því að hafa ofan af fyrir mér og mín-
um, og öðrum aukagetum), svo að ég
geti sagt við þær: ,Eg hefi sagt sundur
með okkur um nokkra mánuði og kem
ekki nærri ykkur” — þá skal ég vinsa
ruslið mitt. Fyrr get ég það ekki, hve
feginn sem ég vil. — Ljóðagerð er
„brauðlaus list” hjá okkur, sem von
er, og þó vonlausust vestan hafs. Eg er
af vilja gerður — en annaö kreppir að.
— Þú veist, hve ókirkjuleg kvæðin
míneru.”
„Ruddi, vesalmenni,
hrokafullur og
öfundsjúkur"
En það var fleira en „ókirkjulegheit-
in” sem stóðu vinsældum Stephans
fyrir þrifum. Sumum þótti leggjast
lágt fyrir kappann „að flýja af hólmi”
eins og það var kallaö, með vesturför-
inni. Enn öðrum þótti kvæði hans
óþjál og torskilin, eins og Káinn kvað:
Allt er hirt, og allt er birt,
ekkert hlé á leirburðe.
Kveðurmyrkt og stundumstirt
Stephan G. íKringlunne.
Sigurður Nordal segir, að auðvitað
eigi aðeins seinni partur vísunnar við
Stephan, því Káinn hafi ekki veriö svo
skyni skroppinn, að hann kynni ekki að
greinastirðan skáldskap frá óvöldum
leirburði. En óvildarmenn Stephans
héldu göllunum á formi hans freklega
á loft. Guðmundur Friðjónsson segir
frá því í Skírni áriö 1912 að „harla
mætur og ritfær menntamaður” (ef til
vill sá sami, sem seinna lýsti Stephani
svo, aö hann væri „ruddi, vesalmenni,
hrokafullur og öfundsjúkur”, ári síð-
ar) hafi skrifaö sér út af grein í sama
tímarit 1907:
„Mér þótti skömm til, þegar ég las
eftir yður skjallið um hann Ameríku-
Stephan, — þennan útilegumann, sem
er geðillur heimspekingur, en lítið
skáld, og djöflast á móðurmálinu eins
og reiðfantur ótemju.”
Stephan segir sjálfur í bréfi til vinar
áriö 1914:
„Mér hefur aldrei fundist þurfa að
þræla viti sínu nein ósköp út til að finna
lífsstefnuna í ljóöum minum. — Ég
þykist hvorki hafa verið svo orðvar né
dulur á henni. Hitt var til: Það kom sér
eitt sinn hentuglega við aldarhátt að
brýna inn í fólk, að ég væri einskismeð-
færi I að botna, ef ekki vegna bulls, þá
vegna ofvisku, hvaða munur sem á því
kann að vera. A hitt hef ég samt rekið
mig, að réttir og sléttir alþýðumenn
hafa lært utan að og skilið hárrétt vís-
ur, sem lærðir rýnendur um þá hluti
hafa kvartað um torskilning á, og ég
farið að halda, að nokkuð af nauðinu
um það væri Iygi og látalæti. En satt að
segja, ég hef miklu meira gaman en
áhyggjur út af því, hvernig um ruglið
mitt er dæmt. Veit, að ég bauð það eitt,
sem ég átti skást til.”
Stephan gerði sér grein fyrir og vissi
vel, að andstæðingar hans í skoðunum
gerðu of mikið úr tyrfni hans. Hann
var sjálfur fús til að viðurkenna gall-
ana á búningi ljóöa sinna. „Eg átti ei
snilld”, segir liann í kvæði frá árinu
1923. Hann játar, að hann sé „oft djarf-