Dagblaðið Vísir - DV - 09.11.1982, Blaðsíða 15

DV. ÞRIÐJUDAGUR 9. NOVEMBER1982
15
k/lenning
Menning
Menning
Menning
Menning
andans á bókinni aöeins yfirlýsing um
sjálfanhann.
Aðlesarétt
En Ástráður hefur þar fyrir hvorki
vald né umboö til aö banna mönnum aö
leita uppi og lesa þvílíka smekkdóma í
umsögnum um bækur. Og þaö er áreið-
anlegt mál aö margir áhugasamir les-
endur gagnrýninnar láta sér einfalda
lýsingu, auöráðinn smekkdóm gagn-
rýnandans nægja — hvort sem þeir
lesa hann hjá Jóhönnu eða Illuga, Árna
eöa Olafi, svo aö dæmi hans séu hent á
lofti. Ástráöur telur aö gagnrýnendur
temji sér nokkuð svo valdsmannslegan
rithátt, fullyrðingastíl sem honum fell-
urilla: „Umfjöllunumskáldverklíkist
oft hinum óskeikula flutningi staö-
reynda sem fréttum er ætlað aö sinna,
og hefur samskonar hlutlægnisblæ yfir
sér... Meö þessu dylja ritdómar sitt
rétta eðli, því þeir eru í raun miklu per-
sónulegri skrif en fréttaflutningur,
segir hann... Lesandi gleymir því aö
einungis er um aö ræöa álit einstakl-
ings sem dæmir verkiö f rá eigin bæjar-
dyrum.”
Þarna virðist mér að Ástráður falli í
gryf ju sem er raunar einkennilega al-
geng þegar fjallaö er um blöð og blaða-
mennsku: hann misskilur eöli miöils-
ins sem um er rætt og vanmetur í senn
vald lesandans í miðlinum. Fréttir og
greinar eru sitthvað, og þaö er venju-
legum lesanda auövitaö fullvel ljóst.
Fréttir eru höfundarlausar og birtar
sem staöreyndir á sínum stað í blað-
inu, ritdómur kemur sem grein á
öörum staö, auðkennd höfundisínumog
Dirt sem hans álit. Þetta sjá og vita
allir lesendur blaðanna. Fyrir nú utan
aö það er einföldun í meira lagi aö gera
ráö fyrir aö allir lesendur taki allar
fréttir sem „óskeikular staðreyndir”.
Ástráöur ræðir um ritdóma eins og
væm þeir „einstæöir viðburðir” hver
og einn, ef svo má segja. Nú skrifa
flestir ritdómarar að staöaldri, um
lengri tíma eða skemmri, um bækur í
blööin. Og lesendur lesa sömu blööin aö
staöaldri, þeir sem ritdóma lesa kynn-
ast brátt ritdómendunum í sínu blaði
og sjá í hendi sér hvað til þeirra er aö
sækja. Auðvitað er staöreyndin sú aö
frásögn og greining, túlkun og mat er
miklu nánar saman slungið í gagnrýni.
en Ástráöur vill vera láta. öll endur-
sögn felur í sér úrval efnisatriða og
geymir þar með vísi að túlkun og um
síðir mati á verkinu. Enginn smekk-
dómur stendur allsnakinn uppi, hlýtur
aö höföa til einhverra efnisatriöa verks
og geymir þar með aö minnsta kosti
vísi aö greiningu og túlkun þess.
Skipta þær máli?
Ritdómar eru eftir atvikum vel eöa
illa af hendi leystir, margir hverjir
sjálfsagt jafnilla og þó verr en Ástráð-
ur lýsir í grein sinni. Og létt blaða-
mennska um bækur og bókmenntir,
einfaldar efnislýsingar og smekkdóm-
ar af því tagi sem Ástráöur hefur ama
af, eiga að sönnu auövelt uppdráttar í
þeim kringumstæöum fjölmiölunar
sem blaöagagnrýnin starfar. Slikar
greinar geta veriö góöra gjalda verð-
ar, vel eða illa af hendi leystar. En þær
sinna ekki hefðbundnu hlutverki borg-
aralegrar bókmenntagagnrýni: aö
taka sjálfstæöa vitsmunalega afstöðu
til bókmenntanna eins og þær skipti í
raun og veru máli, hafi sínu ómissandi
þekkingar eöa menntahlutverki aö
gegna i samfélagi okkar lesendanna.
Og þess vegna sé gagnrýni nauðsynleg
í bókmenntalifinu, sjálf sú umræöa
sem þar fer fram í heyranda hljóöi
þáttur í framþróun bókmenntanna,
eins og Ástráöur segir í grein sinni.
Þaö er ekki víst að allir lesendur
blaöanna og bókmenntanna séu sama
sinnis. Og þó svo væri ekki þar meö
sagt að bókmenntagagnrýni blaöanna
geti í raun og veru rækt þetta hlutverk
í núverandi aöstæöum sínum. Af þeirri
einföldu ástæöu að lesendahópurinn sé
ekki til taks, bækur að mestu lesnar í
annan tíma en þær eru seldar og keypt-
ar og gefnar. Og í þann tíma er gagn-
rýnin gleymd og grafin.
Á jólamarkaöi bóka, markaði rit-
dóma í blöðunum, hafa þá bókaum-
sagnir í verkinu miklu einfaldara
kynningarhlutverki aö gegna en til er
ætlast í hefðbundinni bókmenntagagn-
rýni. Hér er aftur komiö aö menning-
arstefnu blaðanna, hlutverki þeirra
sem menningarstofnana. Og ef þau
rúma ekki lengur eiginlega gagnrýni
bókmennta — hvar á hún þá í hús að
venda?
Þær skipta máli
Þaö er aö sönnu auðvelt að samsinna
„Þykir mörgum mikið að eiga 'að losa þrjú hundruð bækur é þremur
vikum, "skrifar Ólafur Jónsson.
mörgum, kannski flestum aðfinnslum
Ástráðs Eysteinssonar aö bókmennta-
gagnrýni blaöanna eins og hún gengur
og gerist. Ég get að vísu ekki aö mér
gert: finnst hann taka skakkan pól í
hæðina þegar hann finnur aö einni eða
annarri grein eftir sjálfan mig, og
hefði þá átt að lesa betur. En aö ööru
leyti get ég vel verið sammála honum
um vammir og skammir gagnrýn-
enda. Og svomun fleirumfariö.
En gamanlaust: það er í rauninni
óvinnandi verk sem Ástráöur tekur sér
fýrir hendur, þó tilraun hans sé allrar
æru verð. Fyrir þaö fyrsta er „gagn-
rýnin” auðvitað eins misjöfn og gagn-
rýnendur eru margir, ógemingur að
alhæfa um hana af örfáum dæmum
sem veljast nánast af tilviljun. Af rit-
dómum um þrjár skáldsögur í fyrra
veröa varla dregnar ályktanir um
annað en algengar umsagnir um nýút-
komnar skáldsögur. Til aö fjalla um
bókmenntagagnrýni blaöanna í heilu
líki og gera á henni sómasamlega út-
tekt þyrfti í fyrsta lagi að fá yfirlit um
val bóka til umsagnar og tegundir um-
getinna bóka og velja til athugunar
dæmi um helstu efnisgreinar og teg-
undir ritdóma. Og til að gera hverjum
ritdómara sanngjöm skil þyrfti aö
fjalla um fleiri en eina grein eftir
hvern þeirra. Enginn kemur allur
fram í einum ritdómi. Og áhrif ritdóm-
enda, að því leyti sem ritdómar hafa
áhrif, koma fram í og af samfelldum
skrifum þeirra, samfelldum afnotum
lesendanna.
Þar fyrir er grein Ástráðs Eysteins-
sonar um bókmenntagagnrýni blaö-
anna drengilegt tilhlaup aö efninu, ný-
stárleg á meöal annars fyrir það að
hún tekur í alvöru og einlægni á því,
finnst aö gagnrýnin skipti máli og eigi
raunvemlega hlutverkiað gegna. Sé
annaö og meira en einn partur
sölutækni á bókamarkaði.
Og þetta helgast aftur af
þeirri sannfæririgu aö sjálfar séu bók-
menntirnar mikilsveröar, ef til vill aö
endingu meira verðar en margt annað
sem á góma ber í dagblöðum. I þessu
efni sem mestu skiptir hygg ég að Ást-
ráöur Eysteinsson hafi öldungis rétt
fyrir sér. Og fleiri kunna að vera á því
máli. Þrátt fyrir allt.
(Grein O.J. um leikhús og gagnrýni
birtist í DV 7. október.)
„æptu eftir nótum” voru þær hreinlega
kolbrjálaðar. Þá dugöi ekki minna en
spennitreyja. Núna töflur og raf-
lost.(Raflost er ennþá notað á íslensk-
umsjúkrahúsum).
Vísindunum og læknunum kom
aldrei til hugar að horfa á málin frá
sjónarhóli kvenna, hvað þá heldur að
þeim dytti í hug aö ef ast um normalitet
hins viöurkennda og karllega atferlis.
Ekki sálfræöingunum heldur. Mér er
ekki kunnugt um að Freud hafi talið
nokkuö óeölilegt viö takmarkalausa á-
rásargimi karla og stríösást. Ákefö
margra karla í stríð og dauða var og er
eðlileg aö mati vísindanna. Hvaö er þó
fullkomin brjálsemi ef ekki það aö
skjóta sjálfum sér og stríðstólum upp í
himingeiminn til aö slást?
Að eignast aftur
sjálfsmynd
Eg vona aö mér hafi tekist aö skýra
sæmilega þróun feðraveldis miöalda
yfir í karlaveldi nútímans og afleiöing-
ar þeirrar þróunar fyrir konur. Einnig
aö formleg réttindi og jafnrétti kynja
er ekki allt sem sýnist og gagnar lítiö
stundum. Ávinning af formlegum
réttindum ber samt ekki aö vanmeta
og hiö nýja í sögu kvenna er aö nú í
fyrsta sinn geta konur að einhverju
marki notfært sér menntun sína til aö
rannsaka eigin sögu og menningu í því
skyni að skilja betur líf sitt og for-
mæöra sinna. Þá fer einnig aö veröa
von til þess að konur geti í krafti
þekkingar sinnar farið aö safna saman
brotunum úr sinni fornu menningu og
hafist handa viö aö raða þeim saman,
vinsað úr það sem enn er nothæft og
bætt í ööru. Því fleiri konur sem skilja
samhengið í lífi sínu og tilveru kvenna
þeimmun betra. Það er fyrsta stigið til
kvenfrelsis. Ég álít einnig að skilning-
ur á kvennakúgun, orsökum hennar og
afleiðingum geti ýmist forðað konum
frá andlegum kvillum eöa læknað sum-
ar þeirra sem þegar eru illa haldnar.
Þekking getur verið áhrifaríkt læknis-
meöal ekkert síöur en pillur og raflost.
Oft miklu betri. Eg tel líka mikilvægt
fyrir kvenfrelsisbaráttuna aö konur í
sérfræðingastéttum (t.d. læknis- og
sálfræði) vinni út frá eigin reynslu og
menningu en forðist að tileinka sér um
of viöhorf og skilning karlamenning-
arinnar sem vitaskuld gegnsýrir
vísindaheiminn eins og allt annað.
Eg vil að lokum ítreka mikilvægi
þess aö karlar láti konur í friði viö að
leita að eigin sjálfsmynd og menningu.
Þeir virðast eiga erfitt með að skilja
hvílíkt djúp er staðfest milli heimanna
tveggja og sumar konur átta sig
heldur ekki á því. Þaö er skiljanlegt og
sannar enn betur hversu rækilega
hefur tekist aö fela kvennaheiminn og
rugla þar meö skilning og dómgreind
margra, bæði karla ogkvenna.
(Helstu heimildir: Mary Chamberlain, Oid
Wives Tales, 1981, B. Ehrenreich, For her
own Good, 1979, Andrea Dworkin,
Pomography, Men possessing Wpmen, 1981,
Elin Wagner, Veckarklocka, 1978 o. fl.).‘
Að gefnu tilefni vil ég taka fram
eftirfarandi:
1. Ég er ekki aö skrifa á vegum Sam-
taka um kvennaframboð.
2. Eg er ekki í neinum kyennasam-
tökum.
3. Eg er ekki flokksbundin í stjórn-
málaflokki en var um nokkurra ára
skeið flokksbundin í Alþýöubanda-
laginu.
Helga Sigurjónsdóttir
kennari.
„Þessi mynd birtist i Morgunbiaðinu fyrir skömmu. Ég var þá að vinna að
þessum greinaflokki og hugsaði með mór þegar óg leit ó myndina: „Nai,
hvað er nú þetta, er virkilega verið að gera grin að Jóhannesi Nordai". En
óg óttaði mig fljótt og sá að hór var ekkert grín á ferðum heidur aðeins
ofureðlileg mynd frá sjónarmiði stóru bræðranna. Þeir hugsa nefniiega i
beinni linu en við konur i hring og fró okkar sjónarmiði sóð er þessi mynd
hreint og beint skelfileg, "segir Helga.