Dagblaðið Vísir - DV - 17.01.1987, Blaðsíða 26

26
LAUGARDAGUR 17. JANÚAR 1987.
Islensk tunga 88.
Um hinn skelfilega siúkdóm
Nú eru skrítnir tímar. Gamlar
dyggðir falla fyrir róða og nýir sið-
ir teknir upp í staðinn. Þjóðin varð
vör við sláandi dæmi þar um ný-
lega. Á ég við það þegar formaður
Sjálfstæðisflokksins vildi ekki
setja lögbann á sjómannaverkfall.
'Ég veit ekki til þess að slíkt hafi
att sér stað fyrr í Islandssögunni.
Hugsjónir eru fyrir bí og gamlir
sósíalistar sem og aðrir liggja yfir
kennslubókum í sjálfselsku og
stofna fyrirtæki til að svíkja undan
skatti.
Og gamlir, lífshættulegir sjúk-
dómar verða bamaleikir en nýir
ryðja sér til rúms.
Eyðni eða alnæmi?
Nýlega létu nokkrir læknar þau
boð út ganga að þeir væru á móti
orðinu eyðni sem þýðingu á AIDS
en vildu heldur alnæmi. Þeir segja
að „samkvæmt málskilningi
flestra“ gefi eyðni til kynna að
batahorfur sjúklings séu engar.
Alnæmi er að þeirra mati skárra
orð og bjartara.
Þarna held ég að gægist fram
dálítill misskilningur á málskiln-
ingi manna og hræðslu við orð. Það
er ekki heiti sjúkdómsins sem skýt-
ur mönnum skelk í bringu heldur
sjúkdómurinn sjálfur. í öllum
tungumálum eru að vísu þekkt
bannorð, orð sem menn ýmissa
hluta vegna veigra sér við að nota,
einkum við vissar aðstæður. Til að
mynda eru bannorð til á íslandi í
sjómannamáli.
Orðin krabbi og krabbamein
vekja hjá mönnum ótta en einung-
is vegna þess að þau eru notuð yfir
sjúkdóm sem almenningur telur
banvænan undir öllum kringum-
stæðum.
Menn verða að hafa^í huga að
samhengið milli orðsins og merk-
ingar þess er óbeint, þ.e.a.s.
merkingin er aðeins til í huga okk-
ar og hugrenningar þær sem orð
vekur okkur á rætur sínar í áliti
okkar á eðli þess hlutar sem orðið
nær yfir.
Þannig hygg ég að engu máli
skipti hvaða orð er notað yfir þenn-
an sjúkdóm, hvert og eitt þeirra
vekur okkur skelfingu og hugrenn-
ingar um meinleg örlög og dauða.
En hér kemur meira til. Að
minnsta kosti fimm orð hafa verið
notuð yfir þennan sjúkdóm; eids
(oft stafsett aids, tökuorð úr ensku,
AIDS), áunnin ónæmisbæklun,
ónæmistæring og tvö fyrrnefnd,
eyðni og alnæmi.
Af þessum fimm orðum eru þrjú
langmest notuð, þ.e. eids, eyðni og
alnæmi. Hin tvö heyrast vart leng-
ur enda óþægilega löng og stirð.
Önnur orð sem stungið hefur verið
upp á hafa engan hljómgrunn feng-
ið.
f opinberri umræðu og í ritmáli
er langalgengast að sjá orðin eyðni
og alnæmi. I venjulegu talmáli get
ég mér þess til að orðið eids sé allt
eins algengt og jafnvel algengara.
þannig er til orðið eidsari um sjúkl-
ing sem sjúkdómurinn þjakar. Það
orð hefði ekki orðið til nema fyrir
notkun orðsins eids.
íslensk tunga
Eiríkur Brynjólfsson
Þannig tel ég að til sé bæði form-
legt eða ritmálslegt heiti sjþk-
dómsins, þ.e. eyðni og alnæmi, og
hins vegar óformlegt eða talmáls-
orð, þ.e. eids.
Þetta er mjög algengt. Má þar
nefna samheitin myndband, ritmál
og formlegt mál, og vídeó, talmál
og óformlegt.
Læknar og aðrir sem taldir eru
hafa vit á sjúkdómnum nota orðin
eyðni eða alnæmi og vel má vera
að þess vegna hafi þau orð sterkari
merkingu í hugum okkar. Það er
auðveldara að nota eids og eidsari
í hálfkæringi.
Ferli eða ástand?
f þessari umræðu hefur einnig
komið fram að orðið eyðni lýsi
fremur ferli en alnæmi ástandi.
Ferlið er eitthvað sem gerist á
löngum tíma, óstöðugt ástand sem
breytist. Ástand er á hinn bóginn
þegar óumbreytanlegu stigi er náð.
f samræmi við þetta hafa sumir
viljað nota bæði orðin en ekki í
nákvæmlega sömu merkingu.
Það er ekki heiti sjúkdómsins sem skýtur mönnum skelk í bringu heldur sjúkdómurinn sjálfur.
Eyðni er þá notað yfir sjúkdóminn
á öllum stigum hans en alnæmi
einungis um lokastigið.
í smokkabæklingi landlæknis-
embættisins er þessi kostur valinn.
Þannig segir í orðaskýringum á •
bls. 3:
Eyðni: HlV-sýking á öllum
stigum.
Alnæmi: Lokastig HlV-sýking-
ar.
Þetta er örugglega læknisfræði-
lega nákvæm orðanotkun og
uppfyllir þarfir sérfræðinga. En
þetta er of nákvæmt orðalag fyrir
daglegt mál.
í þessum bæklingi er einnig getið
orðsins ónæmistæring sem sam-
heitis fyrir alnæmi:
Og þá er ég ef til vill farinn að
nálgast niðurstöðu.
Það eru óumdeilanlega til nokk-
ur orð yfir þennan sjúkdóm og
engin leið að segja til um hvert
þeirra er útbreiddast. Sömuleiðis
sé ég enga ástæðu til þess að endi-
lega þurfi að velja eitt og hafna
hinum.
Er eitthvað sem mælir á móti því
að gera öllum orðunum jafnhátt
undir höfði? Þótt læknar kunni að
þurfa nákvæmt orðalag er engin
sérstök ástæða til að ætla að al-
menningur hafi þörf fyrir sams
konar nákvæmni í orðavali. Lækn-
ar hafa - eins og aðrir starfshópar
- sérstakt málfar.
Ég legg til að hver og einn líti í
sinn barm og velji sér það orð sem
honum finnst best henta. Þegar
öllu er á botninn hvolft er það al-
menningur sem endanlega sker úr
um það hvaða orð lifir. Þannig
hefur það alltaf verið og þannig
verður það.
Tillaga í lokin: Mér þykir tilvalið
í framhaldi af þessu að málfræðing-
ar, annaðhvort úr málíræðinga-
stóðinu uppi í háskóla, eða einhver
sem gengur laus, taki sér fyrir
hendur að kanna notkun þessara
orða og bera niðurstöður saman
við t.d. aldur og þjóðfélagsstöðu
málnotenda.
Þá held ég að ýmislegt spennandi
komi í ljós.
Ur ýmsum áttum
Af gömlum blöðum
Á stríðsárunum átti sá sem hér er
þáttastjóri heima í bakhúsi við
Grettisgötu og gerði sér það stundum
til gamans, ungur maðurinn, að
horfa á unga stúlku, sem oft stóð við
eldhúsglugga í húsinu á móti, sem
aftur á móti átti margt erindið að
spegli sem festur var á gluggapóstinn
yfir eldhúsborðinu. Þetta háttalag
hans líkaði henni ekki og sýndi þess
glögg merki. Út úr þessu varð eftir-
farandi vísa:
Skýst minn hugur skamman veg,
skyldi hún ekkert hugsa um mig?
Ó, hvað hún er yndisleg
ungfrúin, sem grettir sig.
Löngu seinna fór sami maður á
spítala og voru ungar stúlkur stund-
um að nauða í honum að búa til um
sig a.m.k. eina vísu. Svo var það á
Þorláksmessu að eftirfarandi vísa
fæddist:
og fannst mér ekkert mjög til um
hana, svaraði svona:
Dýrt er rímað
Dýrt er rímað, Drottinn minn,
drjúgt er í hæðir flogið.
En við sjálfan arnsúginn
eitthvað finnst mér bogið.
Eftirfarandi vísa er svar við
kersknivísu vinar míns, Egils
Bjarnasonar fornbóksala og söng-
ljóðaþýðara, en við höfum í áratugi
gert okkur það til gamans að yrkjast
á. Það er fyrst og fremst íþrótt og
við meinum yfirleitt hvorki illt né
gott með því og hugsum aldrei um
það stundinni lengur hvorum okkar
veitir betur í það og það skiptið.
Hann orti:
Enginn lærir atómljóð,
enginn við þau semur lag.
Enginn fengur eru þjóð
enginn mun þau kalla brag.
Vísnaþáttur
tók hann sig til og sendi mína vísu
í samkeppnina og skrifaði mitt nafn
undir. Það varð til þess að ég fékk
tilkynningu um að ég hefði hreppt
fyrstu verðlaun. Og eru það einu
bókmenntaverðlaun sem undirritað-
ur hefur hlotið um dagana, þá eru
ekki taldar aðrar viðurkenningar.
Fyrir sautján árum fór ég ásamt
fjölskyldu minni í ferð í einkabíl
langt suður í Evrópu og um Norður-
lönd. Þrír synir okkar hjóna óku
bílnum til skiptis og komumst við
lengst til Rómar. Þegar við snerum
við orti ég:
Engum páfa er ég háður,
ekkert ríki selur frið.
Trúarveikur eins og áður
yfirgef ég Rómarhlið.
Eftirfarandi kvæði hnupla ég frá
góðskáldinu vini mínum Jóhannesi
úr Kötlum. Það er úr einni af seinni
bókum hans og þykir mér sérstak-
lega vænt um það.
Hjá dvergasmiðnum
Nú geng ég að steini og drep á dyr,
- á dverginn mig langar að herja.
Ég hef svo sem oftsinnis æskt þess
fyr,
en aldrei þorað að berja.
I augsýn kemur öldungur smár
með uppbrett nef einsog þúfu,
- í golunni skelfur skeggtoppur grár
og skottið á rauðri húfu.
Ég ávarpa karl: Hér er ég á ferð,
og einstök væri þín prýði,
ef þú vildir smíða mér
sannleikssverð,
sem sigraði í þessu striði.
Slíkt sverð getur enginn útvegað þér,
því efnið fæst ekki lengur.
Bréffrá Rósu
Hér koma loks orð úr allt annarri
átt.
Þín Rósa spyr: Hvaða einkunn fær
þetta ljóð. Mig vantarviðeigandi lag.
Þú komst og þú kemur
ég veit,
þú kastar í glugga minn snjó,
ég er útsprungið blóm
og þín mey,
þú ert hjá mér sæll,
það er nóg.
Við svörum spumingunni aðeins
með því að birta vísuna. Ef sá les,
sem orðunum er beint til, skilur hann
skeytið. Stúlkan heitir kannski alls
ekki Rósa. Og þótt við nefnum
snjókallinn hennar Pétur, er það lík-
lega ekki heldur rétta nafnið. En
hvernig væri fyrir hagyrðinga, hvort
sem þeir nú vilja láta nafns síns get-
ið eða ekki, en finna hvort eð er hjá
sér köllun að senda þættinum vísu
eða vísur, að tileinka þeim Rósu og
Pétri einsog eina stöku? Hann stend-
ur úti í kuldanum, en hún á rúmið
sitt hlýja og góða rétt hjá glugganum
á annarri eða þriðju hæð, jafhvel
uppi á kvisti?
Utanáskrift: Jón úr Vör
Fannborg 7, Kópavogi
Helst þess bið ég helgan Lák
og himnaríkisvöldin,
þér að senda þybbinn strák
þitt í rúm á kvöldin.
Undirritaður er frægari fyrir annað
en rímkveðskap. Vildi kvæðalag
hans mjög fara í taugamar á mörgum
fagurkerum, einkum fyrr á árum.
Einn vel hagmæltur sendi mér vísu
Mín svarvísa var eitthvað á þessa
leið:
Ekki þarf að gylla gull,
gullið verður ætíð bjart,
alltaf verður bullið bull,
þótt búið sé í rímað skart.
Þriðji maður hlustaði á þessi við-
skipti og þá stóð einmitt svo á að
vísnasamkeppni var í útvarpinu og
AL , * * X , 1 i tiiíEl J -
Þá hvíslar dvergurinn hissa að mér:
Hvað heyri ég, góði drengur!