Dagblaðið Vísir - DV - 23.01.1988, Blaðsíða 8

LAUGARDAGUR 23. JANÚAR 1988.
Gísli Gunnarsson
-Enginntrúði
meira á markað-
innen Karlgamli
Marx.
DV-mynd GVA
Rannsókmr eru einmanalegt starf
„Að sitja ár eftir ár yfir
gömlum heimildum er ein-
manalegt starf. Þetta er eitt-
hvað það viðkvæmasta sem
hver einasti fræðimaður
stendur frammi fyrir,“ segir
Gísh Gunnarsson, sagnfræð-
ingur og lektor við Háskóla
íslands. Hann talar af reynslu
í þessum efnum því hann hef-
ur nýlokið törn sem stóð í 14
ár - með hléum þó. Afrakstur-
inn birtist í vænni bók nú
fyrri skömmu.
Bókina kallar Gísli Upp er
boöið ísaland og þar eru les-
endur leiddir á vit þeirra
forfeðra sinna sem voru uppi
á 18. öld. Þótt rannsóknin og
úrvinnslan hafi tekið 14 ár þá
telur Gísli að í allt hafi farið
6 vinnuár í bókina og þau
mörg í bókhlöðum úti við
Eyrarsund.
Gísli stóð upp frá kennslu í
Gaggó Aust árið 1972 til að
hefja leiðangurinn um það
sem menn 18. aldarinnar
skildu eftir sig af rituðu máli
og reikningum. 18. öldin virð-
ist í órafjarlægð. Gísh verður
fyrst að standa skh á því hvað
okkur 20. aldar menn varði
um svo Qarlæga tíma.
Samlíkingar?
„Það er eitt og annað sem
skiptir máh,“ segir Gísli og
hugleiðir á ný spurningu sem
hann hefur oft orðið að svara
sjálfum sér. „Víða í þessari
bók er t.d. vikið að áhættu-
hræðslu, hræðslu mannsins
við að hætta á eitthvað nýtt.
Þetta var mjög áberandi í ís;
lensku samfélagi á 18. öld. Á
þetta við 1 dag? Er mikil
hræðsla við nýjungar í ís-
lensku samfélagi í dag?
Það má taka fleiri atriði. í
bókinni sýni ég fram á að á
18. öld hafi sjávarútvegurinn
verið arðrændur 1 þágu ann-
arra atvinnuvega. Á það við
enn þann dag 1 dag? Það er
sýnt fram á í bókinni að á 18.
öldinni skipti utanríkisversl-
un miklu máli þótt íslenskt
samfélag hafi þá verið mjög
fátækt og að efling utanríkis-
verslunar hafi skipt sköpum
um hvort sjávarútvegurinn
þróaðist eða ekki. Á þaö við
ennþá? Er kannski utanríkis-
verslunin forsenda framfara
í sjávarútvegi? Það bendir
margt til að svo hafi verið ,á
18. öldinni.
Og það má deha um hvort
íslenskt samfélag hafi breyst
svo mikið frá 18. öld. Það er
ýmislegt sem hefur ekki
breyst. Við eru á verði gagn-
vart útlendingum að sumu
leyti og af eðlhegum ástæð-
um. Menn voru enn meira á
verði þá.
Það má líka spyrja hvort ís-
lenskt samfélag á 18. öld var
ekki líkt þriðja heiminum í
dag? Hungursneyð var ekki
óalgeng og nýlega var tekið
dæmi um Island á 18. öld þeg-
ar rætt var um hungur 1
þriðja heiminum.“
íslensktfé
„Vissulega á rannsókn á
sögu íslands á 18. öld rétt á
sér fyrir samtímann bæði
með hhðsjón af íslensku sam-
félagi í dag og þá ekki síður
meö hhðsjón af þriðja heimin-
um. Hitt er svo annað mál að
ég skrifa þessa bók th þess að
draga af henni lærdóm fyrir
okkar tíma. Ég skrifa hana
vegna sannleikans sjáfs. Hún
er skrifuð til að lýsa löngu
hðnu atburðaferh. Islending-
ar hafa oft spurt sig, eftir að
Hahdór Laxness skrifaði sína
frægu lýsingu í íslandsklukk-
unni, hvort Kaupmannahöfn
hafi verð byggð fyrir íslenskt
fé? Var það satt?
Leitin að svari víð þessari
spurningu er viss hluti af ís-
lenskri samfélagsumræöu
vegna þess að sagan er mjög
ríkjandi í okkur. An sögunnar
værum við ekki neitt. Án for-
tíðarinnar værum við ekki
neitt. Þess vegna er bókin
skrifuð th að greina þennan
tíma - reyna að segja frá því
sem raunverulega gerðist.
Það hefur gildi í sjálfu sér því
án sögu erum við án menn-
ingar og án menningar erum
við ékki neitt.“
Ráðandi stéttir
í bókinni kemur ráðandi
stétt mjög við sögu. Er bókin
skrifuð gegn ráðandi stéttum
yfirhöfuð og th að sýna fram
á hvaða áhrif ofurvald fá-
menns hóps hefur á samfélag-
ið?
„Nei, ég hef mikla samúð
með öhum ráðandi stéttum
að vissu marki þótt ég hafi
oftast meiri samúð með þeim
sem eru ekkú ráðandi. Ráð-
andi stéttin á íslandi á 18. öld
var að mörgu leyti merkt fyr-
irbæri. Hún samanstóð af
thtölulega vel menntuðu fólki
þrátt fyrir almenna fátækt.
Hér voru hátt í tvö hundruð
prestar, ahir latínulærðir.
Þetta var einn prestur á
hverja tvö hundruð íbúa. Það
er ekki svo lítið.
Þessir prestar geta ekki ahir
tahst th ráðandi stéttar en
þeir höfðu að miklu leyti lifi-
brauð sitt af vinnu annarra.
Sýslumennimir voru margir
vel menntaðir menn. Það hef-
ur verið sýnt fram á af
Haraldi Gustafssyni, sænsk-
um manni sem fæst við
íslandssögu 18. aldar, að
hvergi í Danaveldi hafi sýslu-
mennverið jafnvel menntaðir
og á íslandi. Þetta sást líka
vel í umræðu þessa tíma. Sem
dæmi um afturhaldssama
menn á þessum tíma má
nefna Bjarna Hahdórsson,
sýslumann á Þingeyrum, og
Olaf Stefánsson, ríkan land-
eiganda og einn helsta fuh-
trúa íhaldssömustu aflanna.
Þetta voru hálærðir menn
sem sannarlega gátu haldið
uppi mjög vitrænum umræð-
um.
Það má líka fmna sterkar
andstæður milh þessara
manna og Skúla Magnússon-
ar. Hann vhdi umfram aht
efla sjávarútveg og skrifaði
margar greinar um það í rit
Lærdómslistafélagsins til að
sýna að það væri hagur fyrir
sveitabændur að efla sjávar-
útveg en ekki skaði en þessi
skrif höfðu líth áhrif. Ólafur
Stefánsson var hins vegar
fulltrúi þeirra sem töldu sjáv-
arútveginn háskalegan fyrir
landbúnaðinn.“
Andstaða við framfarir
„Skúli Magnússon haföi á
bak við sig framfarahyggju-.