Dagblaðið Vísir - DV - 04.01.1989, Blaðsíða 15

MIÐVIKUDAGUR 4. JANÚAR 1989.
15
Velferðarkerfi Vesturlanda:
Kynjamisréttið í smáletrinu
Bandaríski heimspekingurinn
Nancy Fraser skrifaði nýlega at-
hyglisverða grein þar sem hún leið-
ir rök að því að velferðarkerfi kap-
ítalískra landa hafi breytt fyrir-
komulagi yfirráða karla yfir kon-
um þannig að í stað þess að einstak-
ir karlar ráði einstökum konum
ráði nú hvitir kapítahstar og bíró-
kratar yfir öllum konum.
Það sem meira er: konur vinna
gjarnan sem agentar í þessu kerfi,
þ.e. félagsráðgjafar eða útdeilendur
aðsioðar. Heildarmyndin er sú að
karlamir marka stefnuna en
sleppa við að þurfa að taka per-
sónulegar ákvarðanir um einstaka
skjólstæðinga kerfisins sem kunna
að vera í nauðum staddir. Þessir
karlar geta því talið sjálfum sér trú
um að þeir séu réttlátir og saklaus-
ir og látiö sér líða vel í faðmi eigin
fiölskyldu í frítímum.
Réttindi karla - beiðnir kvenna
Að auki, eins og Nancy Fraser
segir, „belgir“ velferðarkapítal-
isminn „út“ hlutverk neytandans
og takmarkar hlutverk borgara í
nútímasamfélaginu með því að
hlutverk borgara er einkum orðið
að kjósa og kaupa (og hermennska
þar sem við á). Til viðbótar með-
höndlar velferðarríkið skjólstæð-
inga sína, fólk sem faá- óviðunandi
eða engci atvinnu, í auknum mæh
eins og sjúklinga. Konur eru yfir-
gnæfandi meirihluti þeirra sem fá
slíka fyrirgreiðslu, réttara sagt
meðhöndlun, í velferðarkerfum
Vesturlanda.
í bandaríska kerfinu hafa karl-
menn gjama aUs konar réttindi en
oftar en ekki þarf að meðhöndla
beiðnir kvenna og meta hverju
sinni hvort slíkar beiðnir séu gjald-
KjaUaiinn
ingólfur Á. Jóhannesson
sagnfræðingur og nemi
í Wisconsin-háskóla
í Bandarikjunum
gengar. Oft er um að ræða fiöl-
skyldur sem hafa ekki „fyrir-
vinnu“ í líki karls sem hefur at-
vinnu eða atvinnuleysisbætur.
Þessar konur hafa þar af leiðandi
ekki þau borgararéttindi sem karl-
ar hafa en þær ganga inn í hlutverk
neytandans - í þessu tUviki neyt-
anda velferðarbóta, bóta sem þarf
að skríða, næstum því á fiórum
fótum, á skrifstefu til að fá.
Þetta kerfi er auðmýkjandi og
lykilorðin í því eru réttindi karla
og beiðnir kvenna. Fólk á elUlífeyri
og atvinnuleysisbætur en félagsleg
aðstoð til láglaunaðra einstæðra
mæðra er ölmusa, Utlu betri en að
lenda á sveitinni. Þær em núna
komnar upp á alla kalla í stað fárra.
Fátækt á Vesturlöndum er ekki
lengur verkamanna heldur
kvenna.
„Annað skýrt íslenskt dæmi er að iðn-
aðarmenn og verkfræðingar eru betur
launaðir heldur en t.d. heilbrigðisstétt-
ir og félagsráðgjafar.“
Er líka „smáletur" á íslandi?
Ekki er unnt að fara í saumana
á þessu á íslandi né hægt að full-
yrða að ástandið sé jafnslæmt og í
Bandaríkjunum. Reyndar er til-
tölulega auðvelt að staðhæfa að það
sé ekki jafhslæmt og þar og lofa guð
fyrir.
Lykilatriði smáletursins
(kannski væri betra að tala um það
sem lesa þarf á milU Una) eru þó
þau sömu á íslandi, t.d. koma
bamabætur því sem næst sjálf-
krafa, svo og eUUífeyrir. Barns-
meðlög og félagsleg aðstoð til lág-
launaðra koma ekki sjálfkrafa. Það
sem kaUað er kynþáttafyrirlitning
erlendis kemur fram í algengri Ut-
Usvirðingu gagnvart konum og
fotiuðum, lítilsvirðingu sem er
kerfisbundin miklu fremur en að
hún komi fram í yfirlýstum skoð-
unum fólks. Fatiað fólk á íslandi
þarf t.d. eilíft að sanna að það eigi
rétt, sem t.d. vel stætt aldrað fólk
þarf ekki að gera. Einstæðar mæð-
ur þurfa að sanna að þær séu ekki
„á framfæri bamsfoður“ til að fá
meðlag frá Tryggingastofnun á
meðan vel stæðir giftir foreldrar fá
sjálfkrafa skattafrádrátt.
Niðurskurður fiármuna tU fé-
lagslegra þarfa kemur verr niður á
konum en körlum. Dæmi um það
er t.d. sú breyting á reglum Lána-
sjóðs íslenskra námsmanna þegar
upphæð námsláns var lækkuð um
20% en námsfólki leyft að vinna
fyrir meiri tekjum. Misréttið felst
í þvi að karlar geta fengið hærra
launaöa atvinnu og að einhleypir
karlar geta að jafnaöi unnið lengri
vinnutíma heldur en einhleypar
konur með böm í umsjá sinni.
Smáletur vinnumarkaðarins
Kynjamisrétti, sem íslenska vel-
ferðarkerfið hefur lítil áhrif á í átt
til lagfæringar, kemur einnig fram
í því að meirihluti láglaunaðra ís-
lendinga er konur og miklu fleiri
einstæðar konur hafa börn á fram-
færi sínu en einstæðir karlar. Ann-
að skýrt íslenskt dæmi er að iðnað-
armenn og verkfræðingar em bet-
ur launaðir heldur en t.d. heU-
brigðisstéttir og félagsráðgjafar.
Verkakonum í frystihúsum er oftar
sagt upp en verkakörlum á sama
stað. Og þannig mætti lengi telja.
Þar af leiðandi lenda konur fremur
í þeirri neyðarstöðu að verða skjól-
stæðingar velferðarkerfis.
Segja má aö vinnuskipan, þ.e.
hver sé ráðinn í vinnu hvar, sé
ekki á „ábyrgð" slíkrar félagslegr-
ar aðstoðar enda er ekki aðaltil-
gangur þessarar greinar að sýna
fram á ranglæti velferðarkerfisins
heldur ranglæti heUdarkerfis, sem
dregur fólk nauðugt í dilka, og
hversu samtvinnað aUt þetta kerfi
er.
I nýársleikriti í íslenska sjón-
varpinu 1987 var eitt aðalþemað
átök skjólstæðings og félagsráö-
gjafa. Þetta er gott dæmi um það
sem ég nefndi í upphafi greinarinn-
ar: andht þessa kynjaskipta kerfis
er látið vera andUt kvenna. Slíkt
fyrirkomulag hjálpar til við að fela
að þeir sem ráða í þjóðfélaginu eru
ríkir karlar.
Ingólfur Á. Jóhannesson
„Andlit þessa kynjaskipta kerfis er latið vera andlit kvenna“, segir greinarhöf. m.a. - islenskar konur mót-
mæla árás á málfrelsi.
Að skilja módelin
i þetta skipti verður því ekki
sinnt þótt svokaUaður almenning-
ur skUji ekki það sem skrifað er.
Meðal manna er það nokkur vandi
að menn skUja aðeins með ein-
hveijum hraða að þeir hafi burðar-
getu í heUa til þess að bera skUning-
inn. Það er svo að menn fiá tilfinn-
ingar og geta miðlað þeim til ann-
arra enda þótt tungumáUð, sem
notað er, sé í raun merkingarlaust
tæknUega. Öm var yfir, undir var
sár, falUnn var nár. Þetta er merk-
ingarlaust rugl. En ef annar undir-
búningur er til þess að setja sig inn
i einhverja tilfinningalega afstöðu
verður þetta með merkingu.
Merking snertingar
Hugsum okkur mann sem fer til
Spánar í frí, mann sem er vanur
að vinna og hefur lengi gert. Hann
er með lygina um leti Suður-
landabúa í farteskinu. Þessi maður
skoðar verklag manna við að
byggja hús og sér eitt og annað, sér
að rörin eru ekki feUd í vegginn,
það er ekki pússað alveg slétt, súlur
eru í grennra lagi og svo fram-
vegis. Hvað er þessi maður að gera?
Hann er að bera saman módeUð
í heUanum á sjálfum sér og skynjun
og vegna þess að hann þoUr ekki
ströndina og barina kemur hann
KjáUaiinn
Þorsteinn Hákonarson
framkvæmdastjóri
saman við módelið í eigin heila,
sem þeim finnst öUum að sé rétta
módeUð. Þunga máUð og erfiða er
að skilja að þetta módel er ekkert
merkUegra en önnur módel. Og það
er aðeins með langri snertingu við
hið framandi sem þetta skUst.
Tökum dæmi
í kristni, íslam og gyðingdómi er
eingyðistrú. Það er þessum trúar-
brögðum sameiginlegt að halda því
fram að trúarbrögð þar sem guð-
imir eru margir séu frumstæð.
Með hvaða rökum? Auðvitað rök-
um trúarinnar. Öðru er ekki til að
dreifa. Þrátt fyrir það eru ýmsar
sérstakar persónur sem eru ekki
beint guði mjög mikUvægar í þess-
um trúarbrögðum. En módelið er
svipað fijá þessu fólki og það fylgir
sér. Um leið hafa hinir rangt fyrir
sér og um leið eru þeir ómerkari.
Og þetta er gagnkvæmt. Síðan eru
önnur trúarbrögð, A-blóðflokks-
trúarbrögð nasistanna og genatrú-
arbrögð sumra nóbelsverðlauna-
hafa þar sem greind er guð en ekki
góðir siðir.
Það sem fylgir svo öllum þessum
aðilum að hluta eru einstaklingar
og hópar sem heimta að aðeins
þeirra módel sé gilt og módel allra
annarra marklaus. Gegn þessu
hafa menn svo komið fram félags-
legri þróun þar sem fólki er tryggt
trúfrelsi og jafnrétti fyrir lögum og
trúarbrögð verði ekki látin gUda
fólki til hnjóðs.
Mannréttindaákvæði
TU þess að beijast gegn fordóm-
um, hveijir svo sem þeir eru, þá
er haldið á lofti hugmyndum um
mannréttindi sem afneita því
grundvaUaratriði að nokkur geti
haft svo rétt fyrir sér, af hvaða
ástæðum sem er, að honum heimU-
ist að kúga fólk með ofbeldi. Við
verðum að gera okkur grein fyrir
þvi að þessi mannréttindi eru þvert
gegn módeli margra hópa, trúar-
bragða um að þeir einir hafi rétt
fyrir sér og aðrir rangt. Og ef við
hyggjum betur að þá er það svo að
andleg framþróun fer Ula eða ekki
fram innan trúarbragðanna heldur
fer fram í ástundun um verndun
mannréttinda og vistkerfis. En
maðurinn er sjálfum sér hkur, það
eru einnig ofstækismenn í mann-
réttindum og vistkerfismálum sem
hafa trúarlega rétt fyrir sér, t.d.
Greenpeace sem getur ekki tekið
tölur um hvalatalningu gildar.
Erfitt mál
Það er erfitt fyrir hvem einstakl-
ing, sem á erfitt með að taka rök-
rænar samtímaákvarðanir, að
sktija hváð er verið að tala um. Það
er vegna.þess að módelið í hetia
hans er svo fast að hann getur ekki
breytt því nema með miktili orku
í skynboði.
Orsakir styrjalda eru þær að
spenna myndast milli fólks sem
byggir á mismunandi módelum í
hetia. Stríðið er ekkert annað en
útjöfnun þessarar spennu og það
verður alltaf stríð ef spennunni er
leyft að komast á nægtiega hátt stig.
Það er erfitt að sktija að módehð í
eigin hetia er alltaf vanþekkingar-
mgl ef það er notað tti dóms, án
skilnings á módeh þess sem dæmd-
ur er. En heimurinn skánar ef
menn sktija það.
Þorsteinn Hákonarson
„En módelið er svipað hjá þessu fólki
og það fylgir hverjum einstaklingi þess-
ara trúarbragða að hann hefur rétt fyr-
ir sér.“
sér fyrir og aíhugar verklag. En hverjum einstaklingi þessara trú-
þetta segir samt mikið. Allir bera arbragða og hann hefur rétt fyrir