Dagur - 21.12.1960, Síða 20

Þormóður Sveinsson:
Ógeðfelld æskuminning
ÁRIÐ 1902 átti ég heima á Þorljóts-
stöðum í Vesturdal í Skagafirði. Er hann
syðstur bœja í því héraði, og ærið af-
skekktur, þar eð löng leið er á milli hans
og hins næsta að norðan. En úr annarri
átt er engra manna von þangað, þar eð
óbyggðir og öræfi liggja þar að á þrjá
vegu. Bær þessi er nú kominn í auðn
fyrir um það bil 20 árum. En dr. Krist-
ján Eldjárn, þjóðminjavörður, hefur, á
síðustu stundu, bjargað mynd hans og
gerð frá gleymsku í bók sinni „Stakir
steinar", svo að öldum og óbornum er
hann til sýnis þar, og samanburðar á hý-
býlum manna hér, þeim sem voru, eru
og verða munu. Má segja, að þessi ein-
angraði afdalabær megi vel við þau
endalok una, eftir að hafa verið yfirgef-
inn, og hús þar ýmist fallin eða að falli
komin, að birtast þarna „sem táknmynd
eða skuggsjá þúsund ára bændabyggðar
á íslandi", eins og þar segir. En forn-
leifagröftur sem dr. Kristján fram-
kvæmdi þar leiddi í ljós, að þarna hefur
byggzt þegar í heiðni. — Og þeir, sem
einu sinni var þessi bær og staður kær,
munu fagna þessum óvæntu eftirmælum.
Ég fluttist að Þorljótsstöðum vorið
1898, með þeim hjónum Hjálmari Þor-
lákssyni og Kristínu Þorsteinsdóttur, er
þau hófu búskap þar. Þau eru nú bæði
nýlega látin í hárri elli, hann að Villinga-
dal í Eyjafirði en hún að Reykhólum
vestra. Ég var því orðinn vel hagvanur
þarna, þá er hér var komið. Og nú var
ég orðinn 13 ára.
Haustið 1902 var gæða tið fram um
vetrarnætur. En þá kom hret allskarpt.
Setti niður mikinn snjó þar í Dölum, og
fylgdi í kjölfar þess frost nokkurt. Stóð
svo, líklega hátt á aðra viku. En þá hlán-
aði vel, svo að allan snjó leysti fljótlega
af láglendi, og að miklu leyti af heiðum
uppi. Hélzt svo öndvegis tíð upp frá því,
allt til jóla. Herma skráðar heimildir frá
þeim tíma, að á jólaföstu þá hafi verið
unnið að jarðabótum bæði á Norður- og
Suöurlandi. En slíkt mun hafa verið nær
einsdæmi á þeirri tíð.
Þegar snjóhretið gerði voru lömb tek-
in til hýsingar á Þorljótsstöðum, og einn-
ig annað yngra fé, með því að það skyldi
bólusetjast gegn bráðapest, svo og nokkr
ar eldri ær sem komu heim í byrjun hríð
arinnar. Og loks voru hýstar þá, og hafði
svo verið nokkurn tíma undanfarið, fá-
Þormóður Sveinsson.
einar aðkomukindur, fóðrafé, sem skyldu
vera þar yfir veturinn, en hugðu enn á
strok, og þurfti því að gæta þeirra. Alls
mun þetta hafa verið um 60 fjár.
Með því, að tíð hafði verið svo mild
um haustið, lék grunur á, að kindur
kynnu enn að hafa leynzt í afréttum
þegar áhlaupið gerði um vetrarnæturnar,
og væri þá óvíst að þær kæmu sjálfar
þaðan til byggða. Enda reyndist svo. í
þremur leitarleiðangrum sem ég vissi til
að gerðir voru inn á afrétt eftir að góða
tíðin hófst, fundust kindur, sumar af
þeim suður við Hofsjökul.
Svo var það einn dag, nokkru eftir að
hlákuna gerði, og snjór var að mestu
horfinn úr byggð og gangfæri gott, að
húsbóndi minn lagði eldsnemma af stað
einn morgun í kindaleit inn á afrétt.
Veður var hið bezta um daginn, kyrrt
og bjart og hiti líklega nálægt frost-
marki, því héla var á jörð. Ég skyldi
gæta fjárins heima um daginn, smala því
og hýsa um kvöldið. Var ég því starfi
alvanur orðinn, þegar líkt stóð á sem nú.
Heimilisfólk á Þorljótsstöðum var þá,
auk hjónanna og mín, tvær ungar dætur
þeirra hjóna, vinnukona ein og systir
min, sjö ára gömul. Ennfremur var þar
og stödd, unglingsstúlka frá Hofi í Vest-
urdal, á aldur við mig.
Ég hafði féð um daginn í fjallshlíðinni
norðan bæjarins, því hitt, sem úti lá,
var haft fyrir sunnan, og gekk það allt
fram um svonefnda Runu, en þar er
kostaland hið bezta, sem og annars stað-
ar á Þorljótsstöðum. — Þegar mér þótti
tími til, gekk ég til fjárins, smalaði því
heim undir túnið, og laust fyrir dagsetur
fór ég svo að láta það inn. Tunglskin
var ekki, en hreinviðri og léttskýjað, svo
að stjörnubjart var af og til, og því eng-
an veginn dimmt til jarðar.
Tvenn fjárhús voru á Þorljótsstöðum,
önur í túnjaðrinum beint suður af bæn-
um, en hin upp af honum, á flötu, löngu
barði, sem liggur þar nokkru hærra en
undirtúnið. Sjást hvoru tveggja þessi
hús glögglega á ljósmynd þjóðminjavarð
ar í hinu nefnda riti. En rétt þykir mér
að nota þetta tækifæri til að leiðrétta
það, sem undir myndinni stendur, þar
sem segir að bærinn sé lengst frá, en
fjárhúsin nær. Þetta hefur af einhverj-
um ástæðum oröið öfugt. Bæjarhúsin
eru þau, sem næst manni eru og mest
ber á.
Ég rak nú féð fyrst heim að syðri
húsunum, því að í rökkrinu hafði það
haldið suður hliðina, ofan við túnið, og
lá því beinna við að hýsa fyrst þarna.
Féð var orðið svo húsvant, að það rann
sjálft viðstöðulaust inn, svo að ég stóð
við dyrnar og taldi. Þegar inn var kom-
ið hæfilega margt í húsið lét ég það
aftur, og gekk frá dyrunum sem vera
bar. Rak ég svo það sem eftir var og
munu það hafa verið um 30 kindur, af
stað í áttina til efri húsanna.
Gekk allt vel fyrst í stað. En þegar
komið var um það bil mitt á milli hús-
anna, fór að bera á nokkurri ókyrrð hjá
fénu, og líkast því sem það vildi fara
allt annað en heim að húsunum. Fór
þessi tregða og órói vaxandi eftir því
sem nær dró. Leitaði það ýmist undan
brekkunni eða í hana. Þótti mér þetta
kynlegt, og varð ég að beita allri minni
kænsku og snarræði til að koma fénu
heim í húsvarpann, og tókst það að lok-
um. Gekk ég nú að húsdyrunum, opna
þær og ætlast til að féð komi þegar
20 JOLABLAÐ DAGS