Dagur - 21.12.1991, Blaðsíða 6

6 - DAGUR - Laugardagur 21. desember 1991
Brot ÚR SÖGU BÆNDA
Atli Vigfússon
Eina nótt fengu ljósin að lifa
Jólahátíðin er að ganga í garð
og allir vilja gera sér glaðan dag
og breyta til frá hversdagsleik-
anum. Gömlu sveitajólin hafa
vikið fyrir nýtískulegri jólum,
en áður fyrr þurfti miklu minna
til þess að gleðja fátækar sálir
þessa lands og litlir voru þeir
kertalogar sem þá loguðu miðað
við alla þá Ijósadýrð sem nú
tíðkast.
Jólin voru einhver dýrðlegasta
hátíð ársins og mest allra hátíða.
Ef ekki var farið til kirkju var
jólalesturinn lesinn er allir voru
búnir að þvo sér og greiða og fara
í betri fötin.
Þegar lestri var lokið var farið
fram og borinn inn jólamaturinn
þ.e. magáll, sperðill og ýmislegt
hnossgæti svo og einar 3-4 laufa-
kökur en lengi var það ekki venja
að skammta hangikjöt á jólanótt-
ina, að minnsta kosti sumsstaðar
norðan heiða, en eftir að kaffi
kom til var kaffi og lummur
seinna um kvöldið. Stundum var
líka hnausþykkur grjónagrautur
með sýrópi út á og þótti mesta
sælgæti.
Gömul venja mun það hafa
verið að slátra kind rétt fyrir jólin
til þess að hafa nýtt kjöt á hátíð-
inni og var ær þessi kölluð jólaær-
in. hvaða kind sem það var.
Þessi siöur var aflagður á
Norðurlandi fyrir löngu en hélst
fram undir síðustu aldamót á
Rangárvöllum og í efri hluta Ar-
nessýslu.
Ekki mátti spila,
en Ijósin loguðu
Jólanóttin sjálf var helg stund í
augum almennings og hvorki
mátti dansa né spila þessa nótt og
því síður rífast og blóta. Kveikt
voru Ijós um allan bæinn svo að
hvergi bæri skugga á og létu sum-
ir lifa Ijós alla nóttina og auðvitað
var látið loga í baðstofunni.
Víða var líka öllu fólkinu gefið
kerti og var þá ekki lítið um dýrðir
og öllum Ijósbjarmanum brá um
húsin.
Sveinn á Þremi í Eyjafirði
(d. 1824) setti þrjú ljós í baðstof-
una þ.e. eitt kerti sem stóð upp úr
rúmslánni, lampann í rúmstafinn
og fjósakoluna á ílátsbotn einn þar
á gólfinu niðrundan. Þessi Ijós
þýddu þrenninguna.
Kvöldskatturinn
Það var siður í Eyjafjarðar- og
Þingeyjarsýslum að húsbændur
veittu hjúum sínum eitt kvöld ótil-
tekið á jólaföstunni svo mikið sæl-
gæti í mat sem þeir gátu og keppt-
ust jafnvel öreigar við að veita
hjúum sínum þennan kvöldskatt
hvað lítil sem björgin var í húsum
þeirra.
Allt fór þetta fram með mestu
leynd og þótti mest til koma ef
enginn vissi neitt fyrr en ílátin
komu inn úr baðstofudyrunum.
Var þá allri vinnu varpað frá sér í
snatri og síðan sest að snæðingi.
Ekki þótti ærlega skammtað ef
menn gátu étið upp um kvöldið
enda geymdu margir sér af kvöld-
skattinum í marga daga til þess að
fá sér bita við og við.
Þar sem margt vinnufólk var
gerði það sér og húsbændum sín-
um þann glaðning að gefa kvöld-
Jólaskemmtiferð í Skagafirði 1915
„Hinn 21. des var skólanum sagt
upp í bráð og byrjaði jólafríið.
Við máttum hafa Ijós á herbergj-
unum og úti í skólastofu. 14 voru
heima af nemendunum.
A aðfangadagskvöld var fólk-
inu safnað saman. Þar las Sigurð-
ur skólastjóri upp hugvekju úr
Kirkjublaðinu og við sungum
jólasálma. Svo vorum við í her-
bergjum okkar og lásum bréf að
heiman og röbbuðum saman.
A jóladag var messað og dans-
að úti í leikfimishúsi eftir messu.
A annan dag jóla lagði ég af stað
með Sigurði í skemmtiferð suður
í Skagafjörð. Nokkrir strákar
fylgdu okkur vestur yfir Hálsinn.
Fyrst komum við í Hofsstaði
og var þá verið að messa þar. Sá-
um við þar margt fólk úr Skaga-
firði og þekktu allir Sigurð og
fögnuðu honum. Þar þáðum við
veitingar.
Þar bjuggu þá Jóhannes
Bjömsson og Kristrún Jósepsdótt-
ir frá Hólum. Héldum við þaðan
suður alla Blönduhlíð og var gam-
an og æfintýralegt að fara þá leið í
kvöldhúminu, því veður var ágætt.
Vorum við fimm klukkust. í Víði-
veili, en þangað var ferðinni aðal-
lega heitið. Þar bjó þá um þessar
mundir Gísli Sigurðsson með
systrum sínum tveimur þeim Lilju
og Sigurlaugu og svo var móðir
þeirra þar heima líka. Þarna var
okkur ákaflega vel tekið, því þetta
var mikið kunningjafólk Sigurðar
og hafði Gísli verið á Hólum við
nám. Var þar mikið fjör og gam-
an um kvöldið og var Sigurður
hrókur alls fagnaðar og sá ég þá
fyrst hver æringi og fjörmaður
hann gat verið.
Morguninn eftir var sama góð-
viðrið. Lögðum við þá leið okkar
vestur yfir Héraðsvötn og suður
Tungusveit og fram í Brúnastaði.
Þar bjó þá gamall maður Jóhann
Pétursson (85 ára) og hafði hann
verið hreppstjóri þar í 52 ár. Var
það myndarlegur karl og hafði
Sigurður mjög gaman af að tala
við hann. Hann gaf þeim Gísla
vín og hann hellti út í súkkulaði
hjá mér, en það var í fyrsta sinn
sem ég bragðaði vín og sögðu þeir
Sigurður og Gísli að ég hefði orð-
ið fullur af því og hlógu mikið.
Þarna vorunt við um nóttina í
gömlum bæ með stofum frammi.
Daginn eftir fórum við til baka
út Tungusveit og töfðum þá á
Stapa og Steinsstöðum en þangað
komu þær á móti okkur systur
Gísla, Sigurlaug og Lilja og urð-
um svo öll samferða heim í Víði-
velli. Sagði Sigurður margt
skemmtilegt á því ferðalagi.
Næsta dag (29. des.) fórum við
frá Víðivöllum um hádegi og töfð-
um þá á Flugumýri hjá ríkum
bónda sem hét Jón. Dóttir hans
Marja var af og til á Hólum þenn-
an vetur og var mikið um hana tal-
að og ortur bragur í orðastað
hennar sem hét Hólabragur og
kom út í Skólapiltinum. Þaðan
fórum við í Frostastaði og gistum
þar hjá Magnúsi Gíslasyni hrepp-
stjóra. Þar var búskapur mikill og
hafði hann uni 100 hesta og 300
fjár. Þar var timburhús, en nýlega
byggt fjárhús og hlaða mikil úr
steinsteypu.
Daginn eftir héldum við norð-
ureftir. Töfðum þá á Hofsstöðum
og Vatnsleysu og hittum þar
Hólmjám kennara. Þaðan héld-
um við út Viðvíkursveit í Brim-
nes, en þar bjó þá Einar Jónsson
og Margrét Símonardóttir. Þar
var bæði gaman að koma, fjörugt
fólk og skemmtilegt. Myndar-
kona Margrét.
Við spiluðum vist um kvöldið
og sagði Sigurður oft „sóló" en
lapaði henni oftast nær.
Næsti dagur var gamlársdagur
og sjötti dagurinn sem við vorum
á þessu ferðalagi. Þá fórum við út
í Kolkuós. Þar var verslunarhús
sem Hartmann Asgrímsson átti.
Var verslað við hann úr Hjaltadal
og Viðvíkursveitinni og fórum við
stundum þangað sleðaferðir.
Þarna var þá komin frú Þóra kona
Sigurðar og fengum við þarna ffn-
ustu veitingar. Síðan héldutn við
öll heim að Hólum um kvöldið og
varð ég feginn að hitta félaga
mína aftur þó ferðin hefði verið
skemmtileg.
Hafði Sigurður boð inni um
kvöldið og var þar drukkið „púns"
og glaðværð mikil
- Þar með lauk árinu.
(Úrdugbók Skúla Þorslcinssonar Lillu-Rcykjuni
S-Þiiii>. skólapilis á Hóluni vclurinn 1915-1916.)
skatt líka og lögðu þá oft tveir eða
þrír saman til þess að hann gæti
orðið sem myndarlegastur og urðu
þannig margir kvöldskattarnir á
sama heimilinu en allir urðu þeir
að vera á jólaföstunni.
Mörgum þótti vænt um þennan
kvöldskatt og orti Árni Jónsson á
Stórahamri í Eyjafirði vísur sem
sýna hversu fjölbreyttur skatturinn
var.
Kvöldskutt fékk é,i>, kœr ot> þekk
kanan i’ekk wn beina:
magáls þekkja mundi ég smekk:
má því ekki leyna.
Langur þar lijá leggur var,
laukinn bar hann yϚu:
hánda skar ég bitann snar,
brátt þvífura aii sntcöa.
Riftö breitt mér var o,i> vcitt
varla sneitt afskorti:
þaö var feitt ogfleira en eitt
frá er neitt ég gorti.
Af barni rollu bringukoll
haugs lét tolla lína
á mínum bolla, mæt og Iwll
mátti ég lirolli týna.
Hákarls sniöiö litiföi kviö
linindin iöu-glansa
oft lagöi niöur á leiifatiö
lá mér viö uö stansa.
Efst lá kaka eins og þak
sem eldsins bakan lierti;
haröiö spraka meöur mak
í miinninn rak og skerti.
Slykki liér meÖ hryggjar er,
huppsneiÖ skerast miuidi,
jlot og smériö baugsól ber
blossa livera Þuntli.
Þakkir fáöu. þakiitgiáö
þornti láöin ktcra,
fyrir þáÖa þessa bráÖ
og þtcgö sem náöirftcra.
Heimatilbúið jólatré
Liðið er á jólaföstu
ot’ laufabraiiðsclagurinii rennur ttpp
Deit’ið erfiatt ot> kökurnar skornar með vasaltníf á fjöl
(Jm kvöldið er hituð tó/p
ofi steiktar laufakökurnar bíða síðan jólanna
í stöflum á kistubotni
Farið er í kaupstað kontið Iteini með jólavarniiif’
Sumt er t’eynit í gestastofu
ot> vekur forvitni okkar barnanna
jtet>ar t>efur réttfyrir jól
t>erum við okkurferð suður í hraun
veljum heinvaxna birkilirfslu
rífuni upp síyrœnan eini
oft með bláum berjum
A lu ísluna er síðan smíðaður fótur
einiviði oy> sortulynpi vafið um greinarnar
A aðfant>adaf> er luísið hreinsað skipt á rúniunum
Menn baða sit> til skiptis í jivottaliiísinu í blikkbala
Seinast er eldhúst>ólfið jiveyið
gegningum er lokið og allir sparibúast
nema mamma stendur enn við steikarpottinn
En hátíðin gengur ekki í garð
fyrr en hún er komin á upplilutinn sinn
Þá er sest kringunt raflilöðuútvarpið
og lilustað á aftansöng séra Bjarna
Nýsvertur kolaofninn snarkar
við tökum undir sönginn
finnuni livernig hátíðin fyllir húsið ot> allan Iteiminn
Sest er að jólaborðinu
Lambasteik og flauelisgrautur með berjasaft
bragðast aldrei betur
Farið er í fjós að mjólka gengiðfrá í eldhúsinu
Síðan tekur mamma fram jólagjafirnar
Nýjar flíkiir sem Itútn hefur ýmist saumað eða kevpt
Allir kaijmennirnirfá niannséttskyrtur
konurnar svuntu eða kjólefni
Iietta eru kœrkonmar gjafir
Fjölskylduvinir hafa sent okkur smágjafir ot> kort
Kortin eru nteð gylltum grenitrjám
glöðum börnum og jólasveinum á sleðum
eða Mariu ot> jesúbarninu íjötunni
Jósef ot> fjárhirðarnir í kring
og jiarna er stjarna sem vísar veg í nótt
Við göngunt kringunt jólatréð nteð lifandi kertaljósum
á /iví hanga epli og fléttaðir jólapokar
með lieimagerðu konfekti
Þá les pabbi húslestur um gleðiboðskapinn
við syngjum sálma fyrir og eftir
I lokin segja allir eins og vant er: Þökk fyrir lesturinn
Þá er drukkið miðnœturkaffi nteð kökunum góðu
sem beðið hqfa jólanna í búrinu
Seinast er liáttað í gullhreinu rúmin
Olíulampinn fœr að loga jiessa einu nótt á árinu
Þvílíkur fögnuður að sofna og vakna í Ijósi
vita að enn eru jól.
(Þóra Jónsdóuir: Línur í lófa (Ijóðubók) Fjölvaúlgáfan 1991)