Dagur - 21.12.1991, Blaðsíða 13

Dagur - 21.12.1991, Blaðsíða 13
t' Rœkjuiðnaðurinn í landinu hefur verið töluvert mikið í kastljósi fjölmiðla að und- anförnu, sem því miður hef- ur ekki komið til af góðu. Þessi mikilvœga atvinnu- grein stendur höllum fœti og nokkur rœkjuvinnslufyrirtœki berjast fyrir lífi sínu. í helgar- viðtali í dag rœðir Pétur Bjarnason, sjóvarútvegsfrœð- ingur ó Akureyri og nýróðinn framkvœmdastjóri Félags rœkju- og hörpudiskframleið- enda, um vanda rœkjuiðnaðar- ins. Hann segir líka fró sjólfum sér, skoðun sinni ó fiskveiðistefn- unni, viðhorfi til stöðu lands- byggðarinnar og mörgu öðru. En til að byrja með var Pétur spurður um í hverju vandi rœkjuiðnaðar- ins í landinu fœlist. 12 - DAGUR - Laugardagur 21. desember 1991 „Ég vísa því alfarið á bug að ég sé Reykvíkingur. Ég vil frekar telja mig Vestmanneying. Mér líkaði afskaplega vel í Eyjum og á þaðan góðar minningar. Vestmanneying- ar eru skemmtilegir og lifa fyrir líðandi stund, kunna að skemmta sér og eiga að mörgu leyti sér- stæða menningu.“ „Vandinn liggur fyrst og fremst í því aö það hefur orðið gífurlegt verðfall á afurð- um á undanförnum tæpum tveim árum og verksmiðjurnar voru illa í stakk búnar að mæta því. Þær hafa verið að byggjast upp og rækjuiðnaðurinn hefur breyst úr lítiili grein innan sjávarútvegsins í stóra úr- vinnslugrein. Til marks um það er rækja nú um 8% af útflutningsverðmæti sjávar- afurða. Forsvarsmenn rækjuiðnaðarins telja að rangt hafi verið staðið að uppbygg- ingu hans. Strax árið 1975 voru sett lög um samræmingu veiða og vinnslu þar sem rík- ið í raun tók að sér að stýra uppbyggingu iðnaðarins. Sú stýring hefur brugðist á þann máta að það eru alltof margar og smáar einingar í bæði vinnslu og veiði rækju. Annað dæmi um hvernig stjórnunin hefur brugðist er það þegar loðnuflotinn lenti í erfiðleikum vegna aflabrests, þá var honum úthlutaður rækjukvóti, smáslatti á hvert skip. Það sem kom í hlut hvers skips var svo lítið að í stað þess að fara á rækju- veiðar völdu mörg loðnuskipanna þann kost að selja rækjuvinnslustöðvum kvótann. Þannig voru þessir erfiðleikar loðnuflotans leystir á kostnað rækjuvinnsl- unnar. Það hefur líka verið bent á að hráefn- isverð hefur ekki lækkað í sama takti og afurðaverð. Ríkisvaldið hefur stuðlað að of háu verði í gegnum oddamann sinn í Verðlagsráði," segir Pétur og bætir við. „Rækjuiðnaður í landinu er miklu .stærri atvinnugrein, en menn almennt átta sig á, en hins vegar nýtur hann ekki jafn góðrar þjónustu og aðrar atvinnugreinar. Það kom til dæmis fram á ráðstefnu, sem hald- in var í síðasta mánuði um stöðu rækjuiðn- aðarins og framtíðarhorfur, að Rannsókna- stofnun fiskiðnaðarins hefur ekki snúið sér að rannsóknum í þágu rækjuiðnaðarins að neinu verulegu leyti og miklu minna en rækjuiðnaðurinn á kröfu til. Einnig kom fram að alltof litlu fé hafi verið varið til rannsókna á rækjustofnum hér við land. Til dæmis er mjög lítið vitað um rækju hér í Eyjafirði og víða fyrir austan.“ Rækjuiðnaðurinn mikilvægur fyrir þjóðarbúið Pétur segir að alltaf sé auðvelt að vera vit- ur eftir á og óhætt sé að fullyrða að of mörg leyfi til rækjuveiða og -vinnslu hafi verið gefin út. Þá segir hann að uppbygg- ingin hafi verið of hröð og of geyst farið í fjárfestingar á of stuttum tíma. „Við telj- um líka að það hafi verið afdrifarík mistök að láta kvótann fylgja skipunum. Það leiddi til meiri samkeppni milli vinnslu- stöðvanna, en æskilegt og eðlilegt gat talist, sem aftur þýddi að menn yfirbuðu hvern annan.“ Rækjuvinnslur eru víða burðarásar í atvinnulífi og gleggstu dæmin um það eru einmitt af Norðurlandi, t.d. Árver hf. á Árskógsströnd sem nú hefur verið lýst gjaldþrota, og Meleyri hf. á Hvamms- tanga. Pétur segir að vissulega sé rækju- iðnaðurinn víða mikilvægur fyrir hinar dreifðu byggðir, en hins vegar sé hann ekki talsmaður þess að hjálpa fjárhagslega illa stöddum fyrirtækjum, á þeirri forsendu einni að byggð á viðkomandi stað velti á þeim. „Ég tel að menn verði að skapa þessari atvinnugrein almenn skilyrði til þess að lifa, en ekki bara til þess að halda uppi byggð á ákveðnum stöðum. En það verður ekki framhjá því horft að langflestar rækjuvinnslur eru á stöðum sem eru mjög veikburða og í mikilli varnarstöðu. Og því má ekki gleyma að rækjuiðnaðurinn er þjóðarbúinu mikilvægur. Við þurfum á þeim krónum að halda sem hann skapar.“ Hörð samkeppni við hlýsjávarrækjuna Ómögulegt er að segja til um verðþróun á rækju á næsta ári. Menn höfðu búist við að verðið færi upp á við síðari hluta þessa árs, en þær vonir brugðust. „Það sem veldur verðfalli á rækju er annars vegar offram- boð á kaldsjávarrækju, sem við framleið- um, og hins vegar samkeppni frá hlýsjáv- ar- og eldisrækju. Til þess að sporna við þessu er rætt um að þær þjóðir, sem veiða og selja kaldsjávarrækju, geri markaðs- átak og reyni að marka henni sérstakan sess í hugum neytenda. Menn binda vonir við að hægt sé að marka kaldsjávarrækj- unni þá sérstöðu að neytendur velji hana frekar en hlýsjávarrækjuna og jafnframt dragi úr samkeppninni við hlýsjávarrækj- una.“ Norðmenn eru stærstu framleiðendur kaldsjávarrækju og þar á eftir koma Grænlendingar og íslendingar. Bretland er langstærsta markaðsland okkar fyrir rækj- una, en einnig fer töluvert á Norðurlönd- in, Þýskaland og önnur Evrópulönd. Neysla á rækju er mun minni í Evrópu, en t.d. í Japan og Bandaríkjunum og segir Pétur að menn bindi vonir við að hægt sé að auka neysluna þar, sem gæti þokað verðinu upp á við. Sölumálin eru í ólestri Skipulag sölu á rækju berst í tal og segir Pétur það vera afar slæmt, breski markað- urinn ráði rækjuverðinu í nánast allri ... Laugardagur 21. desember 1991 - DAGUR - 13 Evrópu. „Rækjukaupendur í Bretlandi eru tiltölulega fáir og stórir og því í góðri aðstöðu til þess að semja gott verð fyrir sig. Hér á landi eru að jafnaði ekki nema rétt rúmlega tvær verksmiðjur á hvert rækjuútflutningsfyrirtæki. Það fyrirkomu- lag er líka rækjukaupendum ytra til góðs. Þess vegna er mjög brýnt að sölumálin verði tekin til endurskoðunar, menn vinni betur saman til þess að skapa sér sterkari stöðu út á við.“ Pétur segir engan vafa á því að staða margra rækjuverksmiðja sé svo slæm að þeim eigi eftir að fækka enn frekar á næstu misserum. „Gjaldþrotahrinan er hafin og ef ekki verður gripið innan skamms til rót- tækra aðgerða, þá sigla fleiri verksmiðjur í strand. Það er greinilegt að embættismenn í t.d. sjávarútvegsráðuneytinu, sem ég vinn mikið með fyrir hönd Félags rækju- og hörpudiskframleiðenda, hafa opnað augun fyrir þessum vanda. Hins vegar hef- ur forsætisráðherra látið orð falla um rækjuiðnaðinn, sem benda ekki til að stjórnvöld séu mjög vinveitt þessari atvinnugrein." Fjölbreytt starf Pétur tók við starfi framkvæmdastjóra Félags rækju- og hörpudiskframleiðenda þann 1. nóvember sl. af Lárusi Jónssyni, fyrrverandi alþingismanni, sem færði sig yfir í framkvæmdastjórastól í Lánasjóði íslenskra námsmanna. Hvernig lýsir Pétur þessu nýja starfi? „Félag rækju- og hörpudiskframleið- enda er hagsmunafélag fyrir þennan iðnað og vinnur að hagsmunamálum hans gagn- vart stjórnvöldum. Það fær til umsagnar ýmis mál sem varða rækjuiðnaðinn og miðlar upplýsingum til rækjuvinnslufyrir- tækja um markaðsmál og annað. Á næst- unni má ætla að norrænt samstarf í mark- aðsmálum, sem ég hef áður nefnt, verði vaxandi þáttur í starfseminni." Telur sig Vestmanneying Pétur Bjarnason er fæddur í Reykjavík árið 1951 og ólst upp í Vesturbænum. Fimmtán ára gamall flutti hann með for- eldrum sínum, Herði Bjarnasyni og Bryndísi Bjarnadóttur, til Vestmannaeyja. Faðir hans tók við símstöðvarstjórastarf- inu af Magnúsi H. Magnússyni, sem færði sig yfir í stól bæjarstjóra í Eyjum. „Ég vísa því alfarið á bug að ég sé Reykvíkingur. Ég vil frekar telja mig Vestmanneying," hæfingin í náminu og ég valdi að fjalla um laxeldi á íslandi." Náminu lauk Pétur árið 1980 og flutti, heim það sama ár. Til að byrja með réðist hann til starfa hjá Framleiðslueftirliti sjáv- arafurða, en haustið 1980 var hann ráðinn framkvæmdastjóri Hólalax hf. í Hjaltadal. Að ári liðnu hóf hann síðan kennslu við Bændaskólann á Hólum og tók m.a. að sér að móta nám á fiskeldisbraut. Árið 1983 færði Pétur sig alveg yfir til Bændaskólans og kenndi næstu tvö árin. Á þessum árum kynntist hann eiginkonu sinni, Herdísi Gunnlaugsdóttur og eignuð- ust þau eldri dótturina á Hóla-árunum. Gott að búa á Hólum í Hjaltadal Pétur minnist fimm ára dvalar á Hólum með hlýju. „Hólar eru mjög sérstakt sam- félag og ég hygg að allir sem þar hafi verið beri hlýjan hug til staðarins. Hólar eru stemmningarstaður. Þar er mjög fallegt, einkum á veturna og sagan er við hvert fótmál. Þegar ég kom að Hólum var staðurinn á sínu lægsta þrepi í langan tíma. Skólahald hafði verið lagt af og ekki farið fram eðli- leg endurnýjun og uppbygging húsa. En fljótlega upp úr 1980 ákváðu stjórnvöld að byggja staðinn upp að nýju og síöan hefur verið mikil uppbygging á Hólum og unnið mikið og gott starf,“ segir Pétur. Á dögunum kom út bók um Hólastað, sem Gísli Pálsson, bóndi á Hofi í Vatnsdal, gefur út. I bókinni eru margar gullfaliegar myndir teknar af Jóni Frið- björnssyni og Pétur á heiðurinn af textan- um. Hvernig kom þessi bókaútgáfa til? „Jón bjó í rúm 30 ár á Hólum og tók á þeim tíma mikinn fjölda skemmtilegra mynda. Ég fékk þá hugmynd einhverntím- ann þegar ég var að skoða þær, að vert væri að gefa út einskonar myndabók um Hóla. Gísli Pálsson á Hofi, sem var m.a. stjórnarformaður Hólalax hf., hætti búskap í kjölfarið á riðuniðurskurði og snéri sér að bókaútgáfu. Ég nefndi það við Gísla fyrir um tveim árum hvort hann væri tilbúinn að gefa bókina út. Hann gleypti hugmyndina svo hressilega að stuttu seinna var ég byrjaður að skrifa bókina, en það var ekki fyrr en í sumar sem við fórum á fullt við þessa vinnu og nú er bókin loks komin út.“ Og síðan lá leiðin til Akureyrar Árið 1985 flutti Pétur með fjölskylduna til Akureyrar. Fóðurverksmiðjan Istess hf. var þá að hefja rekstur og Pétri var boðið „kratalínunni“ í stjórnun fiskveiða. „Kratalínan“ er kannski eina fullmótaða stefnan varðandi fiskveiðistjórnun," segir sjávarútvegsfræðingurinn og brosir. „Við stjórnum fiskveiðunum til þess að auka afrakstur sjávar. Mér þótti ekki óeðlilegt að taka upp svokallað skrapdaga- kerfi á sínum tíma, en það kerfi gaf ekki góða raun og var að mínu mati gjörsam- lega óviðunandi. Einnig var kvótaút- hlutunin á sínum tíma ekki óeðlilegt skref, en ég tel að einskonar veiðileyfagjald sé eina rökrétta framhaldið af núverandi kerfi og það á sér bæði efnahagslegar og siðferðilegar forsendur eins og Jóhann Antonsson útskýrði ágætlega í helgarvið- tali við Dag fyrir skömmu. Ég á erfitt með að skilja hversu fálega útgerðarmenn hafa tekið í hugmyndina um veiðileyfagjald. Þeir hafa að vísu fengið gífurleg verðmæti úthlutað ókeypis og kannski von að þeir vilji verja þá eign með kjafti og klóm, en til frambúðar er þeim miklu meira virði sá stöðugleiki og friður sem skapast gæti með réttlátu veiðileyfagjaldi, en er óhugsandi með óbreyttri stefnu. Stöðugleiki er sjávarútveginum mjög mikilvægur, en ég held að þegar menn eru með kerfi, sem er svo óréttlátt og ekki næst sátt um, þá næst ekki nauösynlegur stöðugleiki. Menn verða því að finna kerfi sem er meiri friður um og ein þeirra leiða er að mínu mati veiðileyfagjald, sem felur í sér að útgerðirnar greiði fyrir aðgang að auðlindum sjávar. Með því væri t.d. hægt að lækka virðisaukaskatt og um leið yrði öðrum útflutningsgreinum gert auðveldara að reka sig,“ segir Pétur. Hæpið að binda veiðileyfi við skip Útvegsmenn hafa bent á, og sjávarútvegs- ráðherra hefur tekið undir það, að sjávar- útvegurinn sé svo illa staddur fjárhagslega að hann hafi ekki efni á að greiða krónu í veiðileyfagjald. Pétur telur að þessi rök haldi ekki. „Tekjur sjávarútvegsins eru skammtaðar í gegnum gengið og mörg undanfarin ár hefur það verið stefnan að setja greinina á núll. Gengið er skráð þannig að greinin hafi nákvæmlega tekjur fyrir útgjöldum. Þetta er stillingaratriði. Það er stjórnvalda á hverjum tíma að ákveða hvort gengið sé fimm prósentum hærra eða lægra að þeim forsendum gefn- um að gengið haldi miðað við það sem að baki því stendur. Við gengisbreytingu er unnt að auka tekjur umfram gjöld. Sjávarútvegurinn er jafnfær um að greiða þá tekjuaukningu í veiðileyfagjald og Texti: Óskar Þór Halldórsson Mynd: Golli löngu gengin sér til húðar. Að mínu mati ber að leggja áherslu á tvær leiðir til þess að viðhalda byggð víðar en í Reykjavík. Annars vegar að bæta samgöngur og stækka atvinnusvæðin og hins vegar að færa starfsemi ríkisins í auknum mæli út um land. Menn mega ekki gleyma því að fimmta hvert starf í landinu er á vegum hins opinbera. Hingað til hefur það verið stefnan, kannski ómeðvitað, að nánast öll þessi störf eigi að vera í Reykja- vík. Þessi stefna er stórhættuleg og þarna hafa landsbyggðarþingmenn brugðist, því að þeir hafa eingöngu horft á sína heima- byggð og Reykjavík sem annan valkost. Að mínu mati eru margir landsbyggðar- þingmenn stórhættulegir landsbyggðinni. Ég tel mjög mikilvægt að menn komi sér saman um fjóra til fimm staði á landinu þar sem byggð verði upp opinber þjónusta og í framhaldi af því verði hún flutt mark- visst út á land. Þetta tel ég að eigi að gera óháð því hvað starfsmenn viðkomandi stofnana segi. Ég minnist þess að Gísli Bragi Hjartarson flutti tillögu um það í bæjarstjórn Akureyrar á sl. vetri að Ákur- eyrarbær taki frumkvæði í að samræma stefnu stærstu þéttbýlisstaða utan höfuð- borgarsvæðisins í þessu máli. Ég hef ekki orðið var við að þessari hugmynd hafi ver- ið fylgt eftir. Það tel ég miður, því að mínu mati er fullreynt að óheillaþróun í byggða- málum verður ekki snúið við í sölum Alþingis, heldur verða sveitarstjórnir að axla þær byrðar.“ Ríkið flytji stjórnsýslu í sjávarútvegi til Akureyrar „Ég hef verið talsmaður þess að ríkið flytji opinbera stjórnsýslu í sjávarútvegi til Akureyrar og hún verði í tengslum við Háskólann. Þetta mál er í umræðunni, en ég er í sjálfu sér ekkert bjartsýnn á það. Þegar sjávarútvegsdeild Háskólans á Akureyri var sett á stofn, þá vonaði ég að hún yrði miðstöð kennslu og rannsókna í sjávarútvegsfræðum. En hvað gerðist? Nokkrum vikum síðar var ákveðið að setja á stofn Sjávarútvegsstofnun Háskóla íslands. Mér hefði að sjálfsögðu þótt eðli- legast að sú starfsemi, sem fer fram í Háskóla íslands á þessu sviði, hefði verið flutt til Háskólans á Akureyri. Margir landsbyggðarþingmenn eru stórhœttulegir landsbyggðinni - segir Pétur Bjarnason, sjávarútvegsfrœöingur á Akureyri segir Pétur og hlær. „Mér líkaði afskap- lega vel í Eyjum og á þaðan góðar minningar. Vestmanneyingar eru skemmtilegir og lifa fyrir líðandi stund, kunna að skemmta sér og eiga að mörgu leyti sérstæða menningu. Mér er alltaf hlýtt til Vestmannaeyja.“ Stúdentsprófi lauk Pétur frá Mennta- skólanum í Reykjavík árið 1971 og innrit- aðist um haustið í lyfjafræði lyfsala í Háskóla íslands, en lauk aðeins einum vetri í því námi. Þá lá leiðin aftur til Eyja í vinnu hjá útibúi Rannsóknastofnunar fiskiðnaðarins. Öll menntaskóla- og háskólaárin var hann á síld og loðnu á ísleifi VE. I sjávarútvegsfræði til Noregs En þrátt fyrir góða daga í Vestmannaeyj- um vildi Pétur víkka út sjóndeildarhring- inn og horfði í því sambandi mest til Noregs. „Áhuginn beindist strax í fiskiátt, ef svo má segja, og mér kom til hugar að sækja nám í matvælatæknifræði í Þránd- heimi í Noregi. Mál æxluðust þó þannig að ég sótti um sjávarútvegsfræði í Tromsö og sé ekki eftir því. Námið byggðist á fiski- fræði, matvæla- og efnafræði, rekstrar- fræði, tæknifræði og veiðarfæra- og skipa- tækni. í raun var lokaverkefnið eina sér- þar starf. Herdísi konu hans var jafnframt boðin þýskukennsla í Menntaskólanum á Akureyri, þar sem hún kennir enn. Fyrir utan hið daglega amstur segist Pét- ur gera sitt lítið af hverju. Taflmennskan hefur lengi heillað, þó svo að hann hafi lít- ið teflt á síðustu misserum. Þá spilar hann badminton og syndir töluvert. Einnig hafa félagsstörfin tekið sinn tíma og til dæmis hefur hann setið í stjórn Útgerðarfélags Akureyringa hf. undanfarin fimm ár og var um skeið stjórnarformaður. Þá segist hann hafa varið miklum tíma í nefndar- störf vegna uppbygggingar Háskólans á Akureyri. Háskólinn er Pétri greinilega hugleikinn og hann er þess fullviss að skólinn sé einn mikilvægasti vaxtarbroddur í atvinnulífi á Akureyri í framtíðínni. Er talsmaður veiðileyfagjalds Pétur hefur lítillega haft afskipti af pólitík, þó svo að sjálfur geri hann ekki mikið úr því. Hann var á lista Alþýðuflokksins fyrir síðustu bæjarstjórnarkosningar á Akureyri og var á sínum tíma kjörinn fyrir krata í stjórn ÚA. Pétur var skipaður til setu í nefnd til að endurskoða þá fiskveiðistefnu sem fylgt hefur verið á síðustu misserum. Hann seg- ist að sumu leyti fallast á að hann fylgi önnur gjöld, en með því væri skapaður grundvöllur fyrir aðrar útflutningsgreinar. Ég tel hæpið að binda veiðileyfi við skip eins og gert er í dag. Það kerfi færir útgerðarmönnum og reyndar einnig sjó- mönnum gífurlegt vald yfir ráðstöfun afl- ans og það skapar þeim mjög sterka samn- ingsstöðu. í núgildandi kerfi er fiskvinnsl- unni í mörgum tilfellum stillt upp við vegg og landverkafólk hefur ekkert um það að segja hvernig aflanum er ráðstafað. Því finnst mér að í núgildandi kerfi sé gengið mest á hlut landverkafólksins. Ég hef ekki trú á öðru en veiðileyfagjald verði að lokum ofan á, en ég fullyrði ekk- ert um hvort menn nái saman um það í þeirri nefnd, sem vinnur að því að endur- skoða gildandi fiskveiðistefnu," segir Pétur. Stórhættuleg byggðapólitík Málefni landsbyggðarinnar eru Pétri hug- leikin og hann leggur ríka áherslu á að landsbyggðin standi fast í ístöðin gagnvart höfuðborgarsvæðinu. „Við erum í hættu- legri stöðu,“ segir hann og leggur áherslu á orð sín. „Annaðhvort tekst okkur að snúa þessari öfugþróun við núna, eða okkur tekst það alls ekki. Ég er hins vegar sam- rnála því að sú stefna að sletta fjármagni annað slagið til illra staddra fyrirtækja, er Mér liggur við að segja að eina raun- verulega byggðastefnan af hálfu hins opin- bera hafi falist í gífurlegri uppbyggingu í Reykjavík. Höfuðborgin hefur fengið langhæst framlög til byggðamála á íslandi, þótt þau hafi verið nefnd einhverjum öðr- um nöfnum.“ Akurey ri-Rey kj avík-Akurey ri... Vegna nýja starfsins er Pétur stöðugt á far- aldsfæti milli Akureyrar og Reykjavíkur. Skrifstofa Félags rækju- og hörpudisk- framleiðenda er í Reykjavík og því er Pét- ur með ríflega annan fótinn syðra. Hann er þó ekkert á því að flytja suður og segist vonast til að fá því framgengt að skrifstofa félagsins verði flutt norður á Akureyri. „Spurning um þetta kom upp á rækjuráð- stefnunni á Akureyri í nóvember sl. og því var beint til stjórnar félagsins að láta athuga kosti þess og galla að flytja skrif- stofuna út á land. Þeir sem tóku til máls um þetta atriði voru á þeirri skoðun að rétt væri að flytja skrifstofuna frá Reykjavík. Ég er því mjög bjartsýnn á að við þurfum ekki að flytja suður. Við viljum vera á Akureyri, enda kunnum við vel við okkur hér. Ef við þyrftum að flytja, myndi ég síst vilja flytja til Reykjavíkur. Ég hef verið og verð alltaf landsbyggðarmaður í mér,“ segir Pétur Bjarnason.

x

Dagur

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Dagur
https://timarit.is/publication/256

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.