Dagur - 21.12.1991, Blaðsíða 14

14 - DAGUR - Laugardagur 21. desember 1991
Grákolla tröllkona
- saga úr sagnabrunni Ásdísar Ólafsdóttur
Ásdís Ólafsdóttir frá Yallakoti í Suður-Þingeyjarsýslu var
kunnur sagnaþulur um síðustu aldamót. Hún hafði einstaka
frásagnarhæfileika og kunni ógrynni sagna og ævintýra. Því
miður hefur einungis örlítið varðveist af þeim sagnasjóði sem
Ásdís hafði yflr að ráða. Þar er að stærstum hluta um að
ræða frásagnir sem Baldvin Jónatansson, þjóðsagnasafnari á
Húsavík, skráði beint eftir Ásdísi. Sonardóttir Ásdísar,
Guðrún Reykdal, hóf fyrir alllöngu að leita sagna hennar og
ævintýra í þjóðsagnaritum og við frekari eftirgrennslan í
skjalasöfnum hafði hún svo upp á áður óbirtum sögum
Ásdísar meðal handrita á Hérðasskjalasafninu á Húsavík.
Sagnaþulurinn Ásdís Ólafsdóttir á efri árum.
Bókaútgáfan Vaka-Helgafell
hefur nú sent frá sér bók sem hef-
ur að geyma þjóðsögur, sagnir og
ævintýri úr sagnabrunni Ásdísar.
Pað er enda vel við hæfi að bókin
ber nafnið „Úr sagnabrunni“. Þ.
Ragnar Jónsson á Siglufirði og
sonardóttir Ásdísar, Guðrún
Reykdal, sem fyrr er nefnd,
bjuggu bókina til prentunar.
Hér á eftir birtir Dagur, með
leyfi útgefanda, eina sögu úr bók-
inni.
ísúlfur hét maður. Hann bjó á
Illugastöðum í Fnjóskadal í Þing-
eyjarsýslu. Kona hans hét Ása.
Þau voru auðug að fé, vel metin
og göfug hjón. Son áttu þau er
Jón hét. Hann var snemma hinn
mesti atgervismaður, háttprúður
og líktist foreldrum sínum að öll-
um mannkostum. Ása var kona
vitur og framsýn og hafði Jón
mikið ástríki af hennar hendi.
Það var siður á Norðurlandi í
þá daga að sækja sjóróðra suður í
Hafnarfjörð og á Seltjarnarnes,
eða „suður með sjó“, eins og það
hét og heitir enn. Fóru margir
ungir bændasynir slíkar ferðir á
haustin og lögðu leið sín yfir mið-
hálendi Islands, vegi er þá voru
tíðfarnir. Sumir þeirra rötuðu í
ófarnað, enda þóttu ferðir þessar
eigi fyrir liðleskjur.
fsúlfur bóndi á IUugastöðum
afréð haust eitt að senda Jón son
sinn suður til róðra. Skyldi hann
fara suður Kjöl. Bárðdælingar
tveir sem kunnugir voru fjallveg-
um áttu að verða honum sam-
ferða og mæltu þeir sér mót. Jón
var búinn heiman með einn far-
angursklár, nesti og nýja skó.
Kvaddi hann heimamenn og árn-
uðu honum allir velfarnaðar. Ása
móðir hans gaf honum að skiln-
aði stein einn forkunnarfagran.
Það var lýsigullssteinn og bar
birtu mikla af honum í myrkri.
Hún mælti: „Stein þennan skaltu
þiggja af mér, sonur sæll, og mun
hann koma þér að góðu haldi.“
Jón þakkaði gjöfina og kvaddi að
því búnu foreldra sína blíðlega.
Hann hélt nú af stað og var
brátt kominn inn fyrir alla byggð
og á svonefndan Bleiksmýrardal.
Tók þá að dimma í Iofti, en þó
hélst hægviðri fram eftir kvöld-
inu. Hann hélt inn dalinn að vest-
anverðu og er leið á kvöldið
dimmdi enn meir og fór að hríða.
Svo fór að Jón vissi ekki lengi vel
hvar hann var staddur og að lok-
um staðnæmdist hann undir
hamrabelti einu miklu. Fann
hann þar gott skjól fyrir sig og
hestinn. Voru báðir þess þurf-
andi því frost fór vaxandi, en á
var náttmyrkur og kafald. Réð
hann því af að láta þar fyrir ber-
ast um nóttina.
Alit í einu fannst honum
bregða fyrir óglöggum eldbjarma
fram undan sér. Gekk hann
þangað og fann hellisdyr víðar og
eldsglæður fyrir innan. Hann
undraðist þetta, en áræddi þó að
ganga í hellinn. Þegar inn kom sá
hann eld er logaði á skíðum.
Börn tvö, ófríð og afar stórskor-
in, ornuðu sér við logann. Jón
kallaði til þeirra, en þau urðu við I
það ákaflega hrædd og hrinu svo
að undir tók í hellinum. Þá kast-
aði Jón lýsigullssteininum til
þeirra og þá þögnuðu þau, litu til
hans hýrlega og tóku að skoða
steininn og hlæja stórkarlalega og
dimmradda. Jón talaði við þau
blíðlega og léku þau sér þá og
hlógu, svo að bergmálaði í hellin-
um engu minna en áður. Þá
heyrði hann dynki mikla og
skruðninga úti fyrir og þokaði
hann sér þá út undir hellisbergið
öðrum megin og beið þar. Brá
honum í brún því inn í hellinn
skálmaði afar stórvaxin tröllkona
og dró með sér hest Jóns á fax-
inu. Þrammaði hún inn hellisgólf-
ið og kvað fyrir munni sér:
Hér er kátt á hjalla,
hér skal strákur falla,
hækkar blóðs í bolla
- bíður ei Grákolla.
Þreif hún upp öxi mikla og
bjóst að höggva hestinn, en þá
hlupu börnin til hennar tuldrandi
og sýndu henni steininn og við
það lét hún öxina síga aftur.
Jón hafði horft á þessa ferlegu
skessu með skelfingu og búist við
hörðum leik, en varð nú huglétt-
ara, enda gekk hún til hans, tók í
hönd hans og þakkaði honum
fyrir börnin sín. Sagði hún að
fleiri en hann hefðu þangað
komið, en hann væri sá fyrsti
maður sem borið hefði gæfu til
þess að ná vináttu sinni. Bauð
hún svo Jóni að gista hjá sér um
nóttina. Tók hann því fegins
hendi, opnaði nestisbagga sinn
og gaf börnunum það sem þau
vildu, en þau hændust injög að
honum, hlógu dátt og gerðu
matnum góð skil. Skessan horfði
á og lék við hvern sinn fingur.
Seinna um kvöldið fór hún að
segja frá því að hann mundi
koma of seint suður því að allir
skiparáðendur verði þá búnir að
vista þá menn er þeir ætli sér,
nema karl einn sem engan ver-
mann vilji taka. Sé það af þeim
sökum að hann eigi dóttur
forkunnarfríða sýnum og mesta
kvennaval. „En allir þeir ver-
menn sem verið hafa hjá karli
hafa verið Norðlendingar. Hafa
karli þótt þeir áleitnir við dóttur
sína og vill hann því síst af öllu
taka vermenn úr þeim lands-
fjórðungi nema hann sé alveg til-
neyddur. Þangað skaltu nú samt
leita. Mun ég sjá svo um að karl
taki sæmilega á móti þér. Eru hér
tveir önglar sem ég vil gefa þér,
skaltu þá sjálfur nota og enga
aðra. Þú skalt róa seinna en aðrir
menn og aldrei lengra en fram að
skeri því sem þar er skammt frá
landi og muntu afla engu síður en
hinir sem lengra fara.“
Næsta morgun var heiðskírt
veður. Kvaddi Jón skessuna og
börn hennar og þakkaði vel góð-
an greiða. Hún bað hann vel fara
og hafa það til marks þegar hann
ætti að hætta sjóróðrum að tveir
brúnir hestar yrðu á vegi hans
niður við sjóinn. Skyldi hann
nota þá til heimferðarinnar. Jón
hét því og hélt áfram ferð sinni
suður. Gekk nú greiðlega, hitti
hann Bárðdælingana, ferðafélaga
sína á mæltu móti og segir ekki af
ferðum þeirra fyrr en þeir komu
suður með sjó. Höfðu þá allir
fullráðið á skip sín, nema karlinn
sem fyrr er getið. Kvaddi Jón þá
Bárðdælingana og fór að hitta
karl. Tók hann Jóni stirðlega og
bar það í vænginn að Norðlend-
ingar hefðu reynst sér uppivöðslu-
samir og kvennamenn meiri en
góðu hófi gegndi, „en slíkir menn
eru mér ekki að skapi og vil ég
engu skipta við þá. En af því að
mér virðist þú vera þeim ólíkur
þá má ég hýsa þig í tvær eða þrjár
nætur og vita hve aflasæll þú
reynist“.
Karl leiddi Jón í bæinn og sá
hann þar konur tvær mjög álitleg-
ar. Var önnur við aldur, húsfreyj-
an, en hin var dóttir þeirra hjóna,
einkar fríð stúlka. Þær tóku
kveðju Jóns fálega, en þó vel.
Jón var þar um nóttina, en fyrir
dag vakti karl hann og mælti:
„Mál er að róa, Norðlendingur,
og afla til matar sér, til þess
muntu hingað kominn."
Jón fór sér hægt að öllu, en
karl lét dæluna ganga og brígslaði
Norðlendingum um leti, mont og
annan ósóma. Jón klæddi sig
seint og silalega og héldu þeir
síðan til sjávar, ýttu frá landi og
réru fram. Þegar þeir komu út að
skerinu lagði Jón upp árar og
renndi færi.
„Hvað,“ hrópaði karl, „ertu
orðinn vitlaus maður? Heldurðu
að fiskurinn sé hér við landstein-
ana?“
Jón ansaði honum engu, en
keipaði og dró vænan fisk og inn-
byrti. Þá kom hik á karl, en Jón
renndi aftur og dró annan vænan
fisk. Karl varð steinhissa, hélt ár
og starði á Jón, sem keipaði og
dró hvern fiskinn á fætur öðrum
og eftir það hélt karl við þangað
til Jón hafði hlaðið bátinn, en
það hafði orðið á skammri
stundu. Varð karl eftir það allur
annar í viðmóti við Jón. Réru
þeir að landi og köstuðu af fiski
og var sagt að það væri tvöfaldur
afli við það sem aðrir fengu.
Næsta dag fór allt á sömu leið og
úr því lét Jón alla róa á undan
sér, fór aldrei nema að skerinu og
hlóð þar.
Nú komust aðrir sjómenn á
snoðir um það hvar Norðlending-
ur þessi dró allan sinn mikla afla
og réru nú hver um annan þveran
að skerinu og kringdu um það.
En hvernig sem þeir keipuðu og
hömuðust fengu þeir enga bröndu,
en Jón hlóð sinn bát mitt á meðal
þeirra. Sneru þeir frá sneyptir og
gramir og sögðu að Norðlending-
ur þessi mundi vera rammur
galdramaður þótt ungur væri, en
karl var hinn hreyknasti og bauð
Jóni með sér að vera vetrarlangt.
Jón varð því feginn, því ástir
höfðu lifnað milli karlsdóttur og
hans. Amaðist karl ekkert við því
þegar hann sá hvílíkur atgervis-
og aflamaður Jón var. Leið nú
veturinn og hlóð Jón hvern færan
dag.
Á sumardagsmorguninn fyrsta
sá Jón tvo brúna hesta, stóra og
eflda, á sjávarbakkanum þegar
hann bjóst til róðurs. Hann hætti
við að róa því að hann vissi
hvernig á hestunum stóð og að þá
mundi mál að slíta róðrum. Sagði
hann karli að nú yrði hann að
hraða sér heim til foreldra sinna.
Karl kvað hann sjálfráðan, enda
hefði hann aflað meira en nokkur
annar á þeirri vertíð. „Þakka ég
þér veruna hjá mér,“ sagði hann,
„og skaltu vita að séð hefi ég
samdrátt dóttur minnar og þín.
Hafið þið bæði farið vel með ástir
ykkar, svo að ég gef fúslega
jáyrði mitt til þess að þið eigist,
því að seint fær hún vænni og
efnilegri mann en þig.“
Jón varð glaður við og þakkaði
karli ummælin.
Daginn eftir bjó Jón ferð sína
og batt þriflega fiskbagga á brúnu
hestana. Voru þær klyfjar helm-
ingi þyngri en vant var að leggja á
hesta. Bjóst karlsdóttir til ferða
með Jóni og var gerð ríkmann-
lega úr garði. Þau kvöddu for-
eldra hennar og óskaði hvor öðr-
um allra heilla. Síðan héldu þau
leið sína með mikla skreiðarlest.
Gekk ferðin að óskum og þurfti
aldrei að laga á brúnu klárunum.
Þegar þau komu á Bleiksmýr-
ardal hitti Jón Grákollu vinkonu
sína. Hún var þá hnuggin mjög,
sagði að börn sín hefðu bæði dáið
þá um veturinn og að sjálf mundi
hún eiga skammt ólifað. „Mun
ég,“ mælti hún, „birtast þér í
svefni þegar ég er dauð. Skaltu
þá koma hingað og koma mér í
tjörn þá sem hér er nærri hellin-
um, því að þar hvílir karlinn
minn og börnin okkar. Skaltu
hirða það og eiga sem þú finnur
hér fémætt. Mæli ég um og legg
ég á að þig skorti aldrei fé né
gæfu héðan af, né gervileik neinn
og farðu nú vel. Verður þetta í
síðasta sinn sem við hittumst."
Að svo mæltu kvaddi Jón hana
með tárum og lét þar eftir brúnu
kárana með skreið þeirri er á
þeim var og gaf hana skessunni.
Síðan héldu þau Jón og unnusta
hans með lestina út að Illugastöð-
um og var þeim fagnað forkunn-
arvel. Þótti suðurferð Jóns hafa
gengið vonum frantar, þar sem
hann hafði á einum vetrartíma
aflað sér góðra efna og virðulegs
kvonfangs. Var bráðlega stofnað
til brúðkaups og stóð veisla sú í
hálfan mánuð. Lét þá faðir Jóns
af hendi við hann öll búsforráð.
Tókust góðar ástir með þeim
hjónum og leið nú fram á sumar-
ið.
Eina nótt, síðla sumars,
dreymdi Jón að Grákolla vin-
kona hans kæmi til hans. Bað
hún hann að bregða við fljótt og
vel og efna gamalt loforð. Þenn-
an morgun var brakandi þerrir,
en eigi lét Jón það aftra sér. Urðu
menn forviða er Jón bjóst að
heiman, en mikið hey lá undir.
Hann skeytti því engu, sagði að-
eins konu sinni frá hvert ferðinni
væri heitið og lagði þegjandi af
stað fram á Bleiksmýrardal.
Þegar hann kom í hellisdyrnar
sá hann þar Grákollu vinkonu
sína liggja dauða. Tók hann þeg-
ar til óspilltra málanna og fór að
bisa við að koma henni út, en
þótt hann væri vel að manni, gat
hann varla bifað henni. Þótti
honum stórum miður, settist nið-
ur og hvíldi sig um stund. Sá
hann þá fagran hring Íiggja á hell-
isgólfinu, smeygði honum á fing-
ur sér og fór aftur að stimpast við
að draga út skessuna. Gekk þá
mun betur en áður og þóttist
hann vita að hringur þessi væri
nokkurs konar megingjörð því að
hann fann afl sitt margfaldast.
Dró hann skessuna að tjörninni
og sökkti henni þar.
Síðan gekk hann aftur í hellinn
og litaðist um. Fann hann þar
ekkert fémætt og þótti það
undarlegt. En þegar hann kom út
aftur sá hann hvar annar brúni
hesturinn stóð undir reiðingi á
milli stórra steina, en á steinun-
um stóðu tvær kistur miklar,
bundnar rammlega og búnar
þannig að ekki þurfti nema að
smeygja silum á klakka, enda
voru þær hvor um sig einskis eins
manns klyftak. Smeygði Jón sil-
um á klakka og hélt heimleiðis.
Bar sá brúni klyfjarnar slyndru-
laust þótt þungar væru heim að
Illugastöðum. Urðu fjórir menn
að ganga að til að taka ofan kist-
urnar. Þegar Jón skoðaði í þær
reyndust þær vera fullar af gulli
og silfri og ýmiss konar dýrgrip-
um. Hafði enginn maður þar
áður séð neitt þvílíkt fé og dýr-
indismuni. Var nú Jón orðinn
allra manna auðugastur, keypti
jarðir og jók bú sitt.
Hann bjó síðan lengi að Illuga-
stöðum með konu sinni og þóttu
þau sæmdarhjón í hvívetna. Er
sagt að margt göfugra manna sé
frá þeim komið og einkanlega hin
svokallaða Illugastaðaætt.
Enn í dag er Grákolluskál
örnefni á Bleiksmýrardal. Ekki
er þess getið að hellirinn sjáist
nú, og er ekki ólíklegt að skriður
hafi byrgt fyrir munnann.
Lýkur þar sögunni um Grá-
kollu tröllkonu.