Dagur - 29.05.1993, Blaðsíða 10

10 - DAGUR - Laugardagur 29. maí 1993
DÝRARÍKI ÍSLANDS
Fuglar 24. þáttur
KRÍA
(Sterna paradisaea)
Krían er af ættbálki fjörunga
(strandfugla), en tilheyrir svo
þernuættinni, ásamt 42 öörum teg-
undum. Þemur eru náskyldar
mávum, en eru þó venjulegast
töluvert minni og spengilegri, með
langa og mjóslegna vængi, klofið
stél, veikbyggða fætur og mjótt
nef. Þá er fæðuval þernanna
einnig sérhæfðara.
Áóur fyrr var þernum reyndar
skipað í mávaætt, samkvæmt þró-
unarrökum, enda sumir litlu máv-
anna augljóslega líkir þessum
frænkum sínum, eins og t.d. hettu-
mávur, dvergmávur og þernumáv-
ur, sem allir eru með dökka hettu.
En nú á tímum eru menn yfirleitt
sammála um, að draga þemur út
úr í sjálfstæða ætt, enda skilur
þarna ýmislegt á milli.
Til forna (m.a. í lögbókum
þjóðveldisaldar) nefndist þessi litli
og knái fugl reyndar þerna, eins
og líka mörg ömefni hér á landi
gefa til kynna (sbr. Þernuvík við
Isafjaróardjúp), en sú nafngift
gleymdist einhvem tíma á 18. öld,
eða þar um bil, og upp var tekió
núverandi heiti. Trúlega er þar á
ferðinni hljóðlíking eftir gargi
fuglsins, „krí-krí.“
Þemuheitið varðveittist áfram í
hinum Norðurlandamálunum,
þ.e.a.s. færeysku, dönsku, sænsku
og norsku, auk ensku.
Krían er 33-35 sm á lengd, 80-
145 g á þyngd, og með 75-85 sm
vænghaf. Hún er dæmigerð þerna
að líkamslagi og útliti. I sumar-
búningi er hún mestan partinn
ljóssteingrá (dekkst þó á baki,
herðum og vængjum), en svört á
kolli og aftur á hnakka.
Vangar eru hvítir, og stélið
einnig. Nef Og fætur rauð.
Vetrarbúningurinn er að mestu
eins, nema það, að rauður litur
nefs og fóta verður svartur og
fremri hluti kollhettunnar víkur
fyrir hvítum lit.
Krían er hánorræn, verpir um
nyrstu strandir jarðarinnar, eins og
t.d. í Alaska, Kanada, Grænlandi,
á Svalbarða, Frans Jósefslandi og
meófram allri Síberíu. Og hún er
líka sunnar, eða við Eystrasalt,
Norðursjó, Ermarsund og á Ný-
fundnalandi og Nýja Englandi.
Auk þess hefur krían orpið í Pól-
landi, Tékkóslóvakíu, Austurríki,
Sviss, Italíu, Tyrklandi, Kýpur og
Alsír. Útbreiðslusvæðið hefur þó
dregist eitthvaö saman, noróur á
bóginn, á síðari árum.
Á Grænlandi er vitað til, að krí-
an hafi orpió aðeins 720 km frá
Norðurpólnum (á Morris Jessup-
höfða, á 83°40’N). Mun enginn
fugl annar, að tildrunni undanskil-
inni, verpa svo norðarlega.
Krían á líka annað met, því hún
er talin mesti ferðalangur dýrarík-
isins. Að meðaltali flýgur hún
næstum 40.000 km á ári, á milli
búsetusvæðanna nyrst og syðst, en
hún dvelur nefnilega á veturna á
hafsvæðinu umhverfis Suður-
heimskautslandið, og þá ýmist
Atlantshafs- eða Kyrrahafsmegin.
Er hún þannig á beinu flugi í 8 af
12 mánuðum ársins. Og ef við
gefum okkur að meðalævi kríunn-
ar sé 25 ár, sem mun ekki vera
fjarri lagi, jafngildir það flugi aó
tunglinu og heim aftur!
Með þessari árlegu ferð sinni
heimskauta á milli, nýtur krían
meiri sólarbirtu en nokkur önnur
lífvera jarðarinnar; eilíf sól er á
varpstöðvum hennar á norður-
hveli, sem og í heimkynnunum á
suðurhveli á vetuma. Það mun
samt ekki vera birtan ein, sem lað-
ar kríuna í þessar ferðir, heldur
auðugt smádýralíf eða áta heim-
skautshafanna beggja megin.
Annars er aóalfæða kríunnar
smáfiskar (homsíli, sandsíli,
loðna, og smásíld), fiskaseiði
(ufsa-, laxa-, og silungs-), ýmis
svifdýr (m.a. ljósáta), auk skor-
dýra og orma.
Krían birtist hér á landi venju-
lega um mánaðamót apríl og maí,
yfirleitt í smáhópum, og fer undir
eins að huga að varpi og maka.
Hún er mjög algengur varpfugl
um land allt. Aðalvarptíminn er
fyrri helmingur júnímánaðar, en
tíðarfar getur þó ráóið miklu í því
efni. Stærstu vörp hennar eru í
grennd við sjó, eins og t.d. í Vík í
Mýrdal, á Hellissandi, við Máná á
Tjömesi og í Hrísey á Eyjafirói.
Kríur verpa þó mun dreifðar en
aðrir sjófuglar, og oft langt frá
hafi, eins og t.d. við Mývatn og
jafnvel í Þjórsárverum við Hofs-
jökul.
Kjörlendið er einkum sjávar-
strendur, en þó kann hún einnig
við sig nærri ám og vötnum fjarri
sjó (allt að 100 km inni í landi í
Noregi). Hún verpir upp af lágum
og sendnum fjörum, í hólmum,
eða eyjum og þá ýmist í snöggu
graslendi eða mýri. Bæði kynin
eru hávær, einkum um varptím-
ann.
Varpsetrið er hringlaga skiki
umhverfis hreiðurstæðið, og ver
hún það af einurð og hörku. Sjald-
gæft þykir, að minna en 2 m séu á
milli kríuhreiðra. I stærstu vörpum
hafa talist yfir 10.000 hreiður.
Eggjunum, sem eru venjulegast
2-3, mosagræn eða ljósbrún, meó
svörtum eða brúnum dílum, er
yfirleitt orpið beint á jörðina og
sinna bæði foreldri hreiðurstörfun-
um. Útungun tekur um 3 vikur og
eru ungamir hreiðurfælnir. Þeir
verða fleygir á u.þ.b. mánuði.
Krían verpir oft í sambúð með
öðrum fuglum, eins og t.d. önd-
um, gæsum, hettumávum, lund-
um, teistum og vaðfuglum, sem þá
njóta góðs af því, hversu árásar-
gjöm hún er gagnvart óboðnum
gestum í varpi.
Kríuegg hafa löngum verið tal-
in góð til átu og hafa kríubyggðir
af þeim sökum oft farið illa og
jafnvel eyðilagst gjörsamlega
vegna stöðugrar tínslu, einkum í
grennd við þéttbýlisstaði. I lögum
eru þó ákvæði, sem heimila aðeins
töku eggja úr fyrsta varpi.
Endurheimtur á kríum, sem
merktar hafa verið á Islandi í
gegnum árin, benda til, að þær
haldi sig mest við SV-Afríku á
vetuma.
Krían getur orðið býsna gömul.
Mörg dæmi eru um 20 ára fugla
og þar um kring; í þeim hópi er
t.d. kría, sem merkt var sem ungi
á Grímsstöðum við Mývatn, og
náðist 21 ári síðar í Nígeríu, á
vesturströnd Afríku. En elsti,
merkti fugl, sem menn þekkja til,
náði því aó veröa 34 ára gamall.
Fullorðin kría
(merkt) í sumar-
búningi. (Alan
Richards: Sea-
birds of the
northern
hemispherc.
Limpsfield
1990).
Matarkrókurinn
Fiskur í öndvegi
hjá Ingu og Davíð
Það eru lnga Eydal, söng-
konan góðkunna og maður
hennar Davíð Valsson sem
leggja til uppskriftir í mat-
arkrókinn að þessu sinni.
Þau bjóða upp á 3 girnilega
rétti sem Inga sagði hafa
reynst vel á sínu heimili.
Lesendur Dags œttu því að
sannreyna hvort þeir bragð-
ist ekki einnig vel í þeirra
eldhúsi.
Inga sagöi fjölskyldu sína
vera minna gefna fyrir kjöt og
þau hefðu því sótt meira í fisk-
inn. Aðalrétturinn er saltfisk-
bollur en einnig er boðið upp á
sparisúpu með rækjtim og kókos
og vínbcrjabaka á eftir. Réttimir
eru að sögn Ingu fljótlagaðir og á
allra færi en það væri helst vín-
berjabakan sem tæki dálítinn
tíma í undirbúningi, en það væri
líka vel þess virói að bíóa eftir
því.
Inga sagðist ekki syngja mikið
við matargerðina, þó ávallt
heyrðust kvartanir frá feðgunum
þar að lútandi. „Kannski er þetta
ómeðvitaó en ég er ekki beinlínis
aó æfa mig.“ En þá eru það upp-
skriftimar.
Sparisúpa með rœkjum og kókos
(fyrir 6 sem forréttur eða
4 sem aðalréttur)
100 gr smjör
1 dl hveiti
1 dl kókosmjöl
1 tskkarrý
7-8 dl bragðmikið fisksoð (Toro)
'A / rjómi
300-400 gr afþýddar rœkjur
Skvetta afhvítvíni
Bræðið smjörið í potti og bætið
kókosmjöli og karrý útí. Látið
krauma í 1-2 mínútur og hrærið í
á meðan. Stráió hveitinu yfir og
hrærið vel. Þynnið nú smátt og
smátt með fisksoði og síðan
rjóma og hrærið vel í á milli.
Látið suðuna koma upp aftur og
sjóðið við vægan hita í 5 mín.
Bætió rækjunum í og saltið ef
þarf. Allt látió hitna vel í gegn og
að síðustu má bragöbæta með
hvítvíni ef vill. Borið fram með
heitum beyglum (bugles) og
smjöri.
Saltfiskbollur
(f 4-6)
600 gr útvatnaður saltfiskur
6 stórar kartöflur
1 laukur
4-5 geirar hvítlaukur
pipar eftir smekk
3-4 egg
olía til steikingar
Stappið soðinn og hreinsaðan
saltfiskinn vel saman við soðnar
kartöflumar. Laukurinn og hvít-
laukurinn saxaður smátt og öllu
blandað vel saman (má nota
blandara ef vill). Eggin eru þeytt
í hrærivél þar til þau eru létt og
síðan sett varlega út í deigið. Hit-
ið olíu á pönnu og setjið deigió á
pönnuna með skeið. Steikió
bollurnar þar til þær eru gylltar.
Með þessu finnst okkur besta
að bera fram soóin hrísgrjón og
hræra út í þau einni krukku af
Uncle Bens sæt-súrri sósu með
grænmeti, eða heimatilbúinni
sæt-súrri sósu ef fólk hefur tíma
til.
Vínberjabaka
(fi 4-6)
200 gr hveiti
100 gr smjör
1 egg
1 lítil krukka aprikósumarmelaði
1 klasi blá vínber og 1 klasi grœn
vínber
Krem:
1 egg, 1 eggjarauða, 1 msk syk-
ur, 1 dl rjómi og 50 gr saxaðar
möndlur.
Myljið smjörið í hveitinu. Bætió
egginu í og hnoðið. Klæðið
bökuform (26-30 cm í þvermál)
að innan með deiginu. Bakið í
ca. 10 mín við 200 C.
Takið botninn út úr ofninum
og dreifið marmelaðinu yfir
hann. Kljúfið vínberin, takið
steinana úr og raðið berjunum
þétt yfir botninn, gjaman blá og
græn til skiptis. Þeytið saman
allt sem fara á í kremið og hellió
yfir vínberin. Bakið áfram í ofni
þar til kremið er stíft. Borið fram
volgt með þeyttum rjóma.
Þá er bara að drífa sig fram í
eldhús aó prófa. Inga og Davíð
skomðu á Ásdísi Gunnlaugsdótt-
ur og mann hennar Rolf Hannén
aó draga fram úr pússi sínu upp-
skriftir handa lesendum Dags
sem birtast munu að hálfum
mánuói liðnum. HA