Dagblaðið Vísir - DV - 10.12.1994, Page 34

LAUGARDAGUR 10. DESEMBER 1994
Martröð í átján ár:
„Sonur minn
breyttist í óargadýr"
— segir Kristín Gunnarsdóttir sem fékk aldrei að vita sannleikann um sjúkdómsgreiningu sonar hennar eftir alvarlegt slys
„Þegar sonur minn var á ööru
ári féll hann út um glugga á annarri
hæö og slasaðist alvarlega á höfði.
Frá þeim tíma má segja að líf mitt
hafi verið martröð. Það er fyrst núna,
átján árum síðar, að sonur minn
kemst í meðhöndlun hjá lækni sem
segir okkur umyrðalaust hvernig allt
er í pottinn búið. Ég hef brostið í
grát í tíma og ótíma við tilhugsunina
um hvernig líf okkar hefði getað orð-
ið ef við hefðum vitað þetta strax og
drengurinn hefði fengið rétta með-
höndlun frá upphafi,“ segir Kristín
Gunnarsdóttir., móóir tvítugs pilts
sem fékk alvarlegan heilaskaða við
sjö metra fall úr glugga í febrúar
1976. Drengurínn hefur verið talinn
eitt versta dæmi af vandræðaungl-
ingi hér á landi.
Sá dagur, sem drengurinn féll úr
glugganum, mun sjálfsagt aldrei líða
móðurinni úr minni enda sakfelldi
hún sjálfa sig lengi vel vegna þess
hörmulega atburðar. Dóttir hennar,
þá nokkurra mánaða, svaf í herberg-
inu þar sem drengurinn klifraði Upp
í gluggann en móðirin var að stússa
í næsta herbergi.
Slasaðist
lífshættulega
„Viö vorum nýkomin heim úr
göngutúr. Fyrr um daginn hafði ég
veriö að hreinsa snjó úr þakrennu
út um gluggann en við bjuggum í
risíbúð. í rennunni fann ég snuð og
hringlu sem ég hafði verið að veiða
upp en sonur minn sat mjög oft í
glugganum og horfði út. Ég hafði allt-
af litla rifu á glugganum en batt hann
síðan fastan þannig að enginn mögu-
leiki var að opna hann frekar. Þegar
við komum heim úr göngutúrnum
hefur hann sjálfsagt ætlað að ná í
snuð eins og ég gerði fyrr um dag-
inn. Glugginn var kræktur aftur en
mér hafði láðst að binda hann. Ég
vissi ekki fyrr til en ég heyrði sker-
andi bamsópiö. Ég leitaði að barninu
um allt áður en ég áttaði mig hvað
gerst haföi,“ segir Kristín. „Hann
slasaðist lífshættulega, höfuðkúpu-
brotnaði og blæddi inn á heilann.
Hann lamaðist vinstra megin og
læknar sögðu mér frá aö það væru
sprungur aftan á höfuðkúpunni en
ennið var mölbrotið. Hann var til-
tölulega fljótur að jafna sig, var um
það bil mánuð á spítalanum. Reynd-
ar missti hann niður málið og lömun-
in háði honum fyrst. Þó var kraftur-
inn svo mikill að hann dró sig ein-
hvern veginn áfram á honum einum.
Hann átti erfitt með að vera kyrr.
Fékkenga
endurhæfingu
Þetta gekk ágætlega eftir að hann
kom heim. Mér var sagt á spítalanum
hvernig ég ætti að æfa hann en var
ekki boðin nein sjúkraþjálfun eða
endurhæfing. Kona, sem ég þekki og
vinnur með þroskaheftum, rak mig
talsvert áfram í þjálfuninni og
kenndi mér margt. Eg og maöurinn
minn reyndum að þjálfa hann eins
vel og við gátum og ári eftir slysið
var hann byrjaður að ganga aftur.
Fljótlega fór þó að bera á skapofsa
hjá barninu. Hann átti góða vinkonu
sem hann lék mikið við en vegna
þess hvernig hann réðst stöðugt á
hana, beit og lamdi, var ekki hægt
að hafa þau saman.
Ég fékk síöan leikskólapláss fyrir
hann til að æfa málið því hann talaði
sitt eigið mál sem enginn skildi. Það
gekk því miður ekki því hann réðst
á önnur börn og var algjörlega
hömlulaus í umgengni við þau. Eg
fór með barnið milli lækna sem
reyndu að hughreysta mig með þeim
orðum að hann 'væri bara að jafna
sig eftir slysið og þetta myndi lagast.
Annaö fall á höfuðið
Við fluttum norður í land nokkru
seinna. Þá datt hann á skautum beint
á hnakkann og var lagður inn á
Kristin bendir hér á gluggann sem
sonur hennar féll út um með skelfi-
legum afleióingum þegar hann var
á öðru ári.
barnadeildina á Akureyri með heila-
hristing og mjög líklega blæðingu en
það voru ekki til nógu góð tæki á
Akureyri til að athuga það. Á sjúkra-
húsinu varð hann alveg óður og setti
allt á annan endann. Þá vildu læknar
gefa honum róandi lyf, sögðu hann
ofvirkan. Ég vildi frekar að hann
yrði sendur í almennilega rannsókn.
Um vorið kom ég með hann til
Reykjavíkur í rannsókn og var með
skýrslur frá sjúkrahúsinu á Akur-
eyri. Læknar á Landakoti skömm-
uðu mig þá fyrir að biðja um róandi
lyf handa barninu en það hafði aldr-
ei verið minn vilji að gefa honum
þessar pillur. Út úr þeirri rannsókn
kom ekkert annað en barnið væri
ofvirkt og hann þyrfti góðan aga.
Erfiðleikarnir byrjuðu þó ekki að
neinu ráði fyrr en hann byrjar í
skóla. Þá hefst hin eiginlega martröð.
Drengurinn var náttúrlega búinn að
vera óeðlilega fyrirferðarmikill en
- ■ H"
Drengur a
öðru ári
féll út um
glugga á
2. hæð
ÞAD SLYS v.rð * K‘"*“
Revklavfk skömmu fyrir kv
SSínitw
SSÍíJ’Hwi
LxÆÆr
1 itií drentturtnn var að
sér elnn I hiúnahevbcrgit'u
... ... Tðkst honum i
Blöðin sögðu frá falli litla barnsins
út um gluggann. Enginn vissi hins
vegar þá hvað beið foreldranna.
við töldum alltaf að þetta væru bara
eftirköst eftir slysið og hann myndi
jafna sig. Fyrsti bekkurinn í grunn-
skóla gekk best, þótt hann mætti
ekki dögum saman í skóla og oft fann
ég hann í Hagkaupi eða annars stað-
ar í bænum. Eitt skiptið hafði hann
ekki mætt í viku í skólann en þá
hringdi kennarinn heim og spurði
um hann. Ég kom af fjöllum, taldi
hann vera í skólanum.
Of erfitt dæmi
fyrir kennarann
í sjö ára bekk kom hann einu sinni
heim úr skólanum og tilkynnti mér
að hann væri vangefinn og ætti ekki
að vera í þessum skóla - kennarinn
hafði sagt það. Ég reiddist þessari
framkomu við barnið og fór næsta
dag og ræddi við þennan kennara
sem sagði mér að það væri ekki hægt
Hvaðsegja
læknabækur um
sjúklinga með fram-
Skemmdir framan á höíði geta leysi á tilfinningum annarra, jafn-
valdið sérkennandi breytingum á framt því að sjúklingurinn gerir
eðlisfari og skapgerð sem flokkaö sér ekki grein fyrir eigin líðan og
er undir heitið „persónuleikabreyt- hefur engar áhyggjur af henni. Þeg-
ing“. Það sem einkennir breyting- ar sjúklingurinn kætist lítur það
una mest er hömluleysi með ein- oft út fyrir að vera innantóm og
lægumenyfirgengilegumkumpán- ástæöulaus gleðivíma fremur en
legheitum, ónærgætni, hömlulaust einlæg gleði sem smitast til þess
málæði, barnslegur spenningur sem með honum fylgist. í öðrum
(,,moria“) eða ærslafufi glettni og tilvikum eru aðalbreytingarnar
útúrsnúningar (,,Witzelsucht“). skortur á frumkvæði ásamt því að
(Orðabókarþýtt merkir það nánast geðslagið hægist verulega, aðallega
fyndnissýki.) Félagslegar og sið- þegar um er að ræða æxli við fVam-
fræðilegar hömlur kunna að heila. Þetta kann að leiða til stigs
miruika ásamt því að viðkomandi sem best er lýst sem sljóleika á
hættir að láta sig framtíðina varða, hæsta stigi.
svo og afleiðingar gerða sinna. Einbeitíng, athygii og.getan til að
Kynferðislegt fyrirhyggjuleysi gera eitthvað sem búið er að áætla
kann að gera vart við sig og einnig veikist viö þessar breytingar en
lítils háttar afbrotahneigð ásamt frammistaðan í hefðbundnum
alvarlegum dómgreindarbresti greindarprófum er oft furðulega
vegna fjárhagslegra og gagn- góð, það er að segja þegar búið er
kvæmra persónulegra málefni. að tryggja að viðkomandi sé sam-
Stundum kemur í ljós áberandi starfsfús.. .
tómlæti, jafnvel kuldalegt áhuga-

^’scinctive c,
term ‘change of P ra™ent subsumed ui
disinhibition, with exp" M°St charactl
.... wun expanstve over-famiiia„;
TS' ChÍ,diSh ““
»ucht'). Sodal and (<V
ished, with.Jaclc.of concem may be c
i&LConsequence of.actions P
.[*"y ^isdemeanours may'occur n
/udscment with regard to Lanciai Zf03" **
mt,crs- Sometimes there is ™ 300 mterP*
tvcn callous unconcem f marked In^ffcr
«yiackofS~^^ofot
u «fen seen, Z tT' E‘'Vati°a of "
phoria rather than as a true 800 fatuous
ncaces itseif ,0 „e obsetver roriCh
prmcipal changes are lack nF ■ - ^ cases
profound slowing of n mtlaUve> asPontan<
licuíarly 1
to a state of lumours. This may px
ímount virtually to stupor. aSP°ntaneíty w^ch
að hafa hann í bekknum. Drengurinn
gæti ekki setið kyrr, fylgdist ekki
með náminu og hefði truflandi áhrif.
Hún lét hann sitja úti í horni við
borð sem á stóð kvikmyndatökuvél,
hann fór svo í taugarnar á henni. Ég
spurði kennarann hvort ekki væri
hægt að fá sérkennslu fyrir hann því
hann þyrfti á henni að halda. Kenn-
arinn æsti sig upp við mig og sagði
að þessi drengur ætti bara heima í
skóla fyrir vangefna. Ég var alls ekki
tilbúin að samþykkja að hann væri
þroskaheftur og varð bæði sár og
reið. Síðan fór ég til skólastjórans
sem vísaði mér út eftir að hafa hreytt
í mig ónotum. Ég var sérstaklega lát-
in finna það að ég byggi í bæjarblokk
og stöðugt sökuð um að ala hann
ekki upp. Drengurinn kláraði sjö ára
bekkinn en hvergi var gert ráð fyrir
honum í átta ára bekk. Ef eitthvað
gerðist í skólanum á þessum tíma var
honum kennt um, hvort sem hann
hafði verið á staðnum eða ekki. Ég
reyni ekki að draga úr því að dreng-
urinn var óheyrilega erfiður á þess-
um tíma en engum datt í hug að
reyna að hjálpa mér með hann í sam-
bandi við sérkennslu eða að hann
fengi þá meðhöndlun sem hann
þurfti á að halda. Ég talaði viö alls
kyns ráðgjafa og lækna en enginn
vildi taka ábyrgð á þessum einstakl-
ingi og allir vísuðu á einhvern ann-
an. Engum datt í hug að segja mér
að drengurinn væri alvarlega heila-
skaðaður sem orsakaði algjört dóm-
greindar- og hömluleysi. Hann hafði
enga stjórn á sjálfum sér og hefur
ekki ennþá. Það er mesta mildi að
hann skuh ekki hafa framið eitthvert
voðaverk.
Byrjaði að
drekka 9 ára
Vegna þess að drengurinn var allt
öðruvísi í allri hegðun en aðrir var
honum strítt af öðrum börnum. Níu
ára gamall var hann farinn að
drekka áfengi. Þá ræddi ég við þann
eina skólasálfræðing sem boðið var
upp á í Breiðholti á þessum tíma.
Hann kom drengnum í skóla í Laug-
arneshverfi þar sem var sérdeild. Þar
gafst kennarinn líka upp á honum.
Ennþá var ég að hlaupa með dreng-
inn milh lækna og senda hann í alls
kyns skoðanir og próf. Ég var stöð-
ugt að segja læknum að það væri
ekki eðhlegt hvernig drengurinn léti.
Þeir vissu það öll þessi ár en sögðu
mér það aldrei hreint út. Þótt dreng-
urinn væri erfiður sem barn þá
versnaði það til muna eftir því sem
hann varð eldri.
Eftir að hann byrjaði að drekka
kom ofbeldið fram í honum. Hann
barði mig og systur sína og rústaði
allar okkar eigur. Þetta hafði gífurleg
áhrif á heimhislífið enda endaði
hjónabandið með skilnaöi. Drengur-
inn er búinn að vera á öllum ungl-
ingaheimilum sem til eru hér. Hann
byrjaði 9 ára gamall á Kleifarheimil-
inu, fyrst á daginn, hann kom heim
á kvöldin og um helgar. Eftir að hafa
lamiö kennara í Laugarnesskóla og
rústað skólastofuna var hann vist-
aður þar alveg. Þetta var úrskurðað
heimilisvandamál - óregla á heimili
hans. Við foreldrarnir fórum í fjöl-
skyldumeðferð en drengurinn fékk
ekki þá hjálp sem hann þurfti. Ég var
í stöðugu sambandi við lækna á
Borgarspítalanum sem skáru hann á
sínum tíma. Einnig ræddi ég við sál-
fræðinga og ráðgjafa. Ég var undir
miklu álagi vegna þessa endalausa
stríðs meö drenginn og var stöðugt í
LAUGARDAGUR 10. DESEMBER 1994
39
Kristin Gunnarsdóttir og dóttir hennar, Una Guðný. Þær hafa mátt búa við ótta i fjölda ára vegna sonar Kristínar sem hlaut alvarlegan heilaskaða i
æsku, breyttist nánast í óargadýr og hefur verið vandræðabarn og -unglingur, bæði ofbeldishneigður og hömlulaus. Fyrst núna eftir átján ára martröð
fengu þær að heyra sannleikann um hvað væri að honum. DV-myndir Gunnar V. Andrésson
vernd gagnvart honum. Þegar ég leit-
aði svara hjá öllu þessu fólki, sem
ég talaði við, var mér sagt að ástæður
þessa væru að drengurinn væri
óþekkur, illa upp alinn, ég léti hann
komast upp með agaleysi. Þetta væri
kröftugur strákur sem þyrfti mikið
aðhald. Ég var líka sökuð um skap-
ofsa og samskiptaörðugleika við
kennara. Ég var alltaf sökudólgur-
inn.
Ég reyndi að hafa fastar reglur en
matartímar hér enduðu alltaf með
slagsmálum.
Fastur gestur
á öllum vandræða-
barnaheimilum
Drengurinn var tvö ár á Kleifar-
heimilinu en kom þá aftur heim.
Hann var hér um tíma og það verður
að segjast eins og er að heimilið var
eins og helvíti. Þá fékk ég geðlækni
til að líta á hann. Hans úrskurður
var sá að það væri ekkert aö strákn-
um, óregia á heimilinu væri ástæða
þess hvernig hann iét. Maðurinn
minn smakkaði ekki vín en vegna
álags drakk ég töluvert á timabili en
það bitnaði ekki á börnunum. Við
bjuggum í bæjarblokk í Breiðholti
og ég er sannfærð um að það var lit-
ið niður' á okkur vegna þess. Ef ég
hefði verið betur stæð hefði ég fengið
aðrar móttökur.
Þegar hann var tíu ára fórum við
til enn eins læknisins. Hann sagði
mér aö hann væri með heilaskemmd
sem næði frá botni augans og aftur
að eyra. Læknirinn útskýrði þetta
og teiknaði upp fyrir mig en mér láð-
ist því miður aö taka teikningu með
mér. Ég bjóst við að læknirinn ætlaði
að gera eitthvað fyrir hann og þegar
ég fór að ganga á hann með það vildi
hann ekki viðurkenna aö hafa sagt
að drengurinn væri með heila-
skemmd.
Móöurinni kennt um
Þegar hann var orðinn unglingur
fór ég með hann í rannsókn á mis-
þroska börnum sem gerð var á
Reykjalundi. Þar fékk ég einnig að
vita að hann væri misþroska og of-
virkur og þyrfti mikinn aga og reglu.
Samt fékk ég engar upplýsingar um
hvernig ég gæti aflað mér hjálpar
með hann. Ég reyndi þó að afla mér
bóka um þetta efni og las mér til. Á
meðan allt þetta gekk yfir var dreng-
urinn ætíð á alls kyns unglingaheim-
ilum. Hann var t.d. vistaður á Sól-
heimum 7 þar sem hann varð alveg
brjálaöur og enginn réð við hann.
Það var sama hvernig ég reyndi að
lýsa hegðun hans fyrir starfsfólki
allra þessara heimila. Það var eins
og aldrei væri tekið mark á mér. Oft
fór ég grátandi út því allir álitu mig
sökudólginn.
Við mæðgurnar þurftum að þola
mikið ofbeldi frá honum. Við Ufðum
í stöðugum ótta. Hann var dýrvitlaus
þegar hann kom hingað, eins og
óargadýr. Ég vildi ekki fá hann hing-
að heim - við réðum ekkert við hann.
Hann er vel þekktur hjá lögreglunni
og hefur mörg afbrot á samviskunni.
Hann hefur margsinnis gengið í
skrokk á okkur og beinbrotið mig.
Þegar hann róast veit hann hins veg-
ar ekkert hvað hann hefur gert.
Eitt sinn fékk ég lánaðan sumarbú-
stað hjá vini mínum. Strákurinn
rústaði hann gjörsamlega svo eig-
andinn varð að selja hann upp í við-
gerðarkostnað. Hann rukkaði mig
aldrei um bætur. Ekki nóg með að
hann hefði eyðilagt bústaðinn og allt
sem í honum var heldur var ég
stórslösuð og hann líka.
Hin síðustu ár er það ekki bara
áfengi sem hann hefur prófað heldur
einnig fíkniefni. Hann hefur marg-
sinnis farið í meðferö á Vog og Tinda.
Honum finnst hann þó ekkert erindi
eiga á þessa staði og getur alls ekki
farið eftir neinum reglum sem settar
eru.
Hömlu- og dóm-
greindarlaus
Hann hefur dvalið langdvölum á
unglingaheimilum og oft hefur hann
ráðist á mig þegar ég hef heimsótt
hann. Eitt skiptið réðst hann fanta-
lega á mig á einu unglingaheimilinu
og þá horfði starfsfólkið á hvemig
ég átti fótum flör að launa að komast
út úr húsinu áður en hann gengi
endanlega frá mér. Þá held ég að
starfsfólkið hafi loksins séð að það
var ekki bara eitthvað að mér.
Á allra síðustu árum hefur hann
lent á geðdeildinni. Þar höfum við
fengið þau svör að hann væri erfiður
alkóhólisti. Fyrir þremur mánuðum
fór hann sjálfviljugur á geðdeildina
og lenti þá í höndunum á nýjum
lækni, Láru Höliu Maack. Hún
hringdi til mín og bað mig að koma
í viðtal. Lára Halla las allar hans
skýrslur og aflaði sér upplýsinga hjá
læknum. Eg sagði henni frá öllum
læknisheimsóknum á þessum átján
árum og hún sagði mér hreint út
hvað væri að honum og að það hefði
verið vitað strax þegar hann var
tveggja ára gamall. Hann er varan-
lega framheilaskaðaður sem þýðir
að hann er gjörsamlega hömlu- og
dómgreindarlaus. Hann hefur aldrei
haft neina stjórn á hegðun sinni.
Hanr. véit ekki hvaö er rétt eða rangt
og reglur skipta því engu máli.
Hömluleysið kemur fram á öllum
sviðum, m.a. í áti. Ef ég keypti vel inn
fyrir helgi var allt klárað á nokkrum
tímum. Það mátti aldrei vera neitt til.
75% öryrki
Mig langar til aö segja þessa sögu
núna vegna þess. að mér finnst rétt
að fólk viti hvernig læknar geta leynt
fólki staðreyndum. Það er eins og
enginn hafi þorað að segja mér sann-
leikann. Lára Halia hefur t.d. bent
okkur á að hann sé 75% öryrki og
hafi átt rétt á örorkubótum alla tíð.
Það hefur aldrei verið sagt við okkur
fyrr og ef við hefðum vitað það heföi
það hjálpað mikið því oft átti ég ekki
fyrir mat ofan í okkur. Það getur
enginn ímyndað sér hvað þessi
drengur þurfti margar buxur á mán-
uði eða mörg pör af skóm. Hann var
slíkur göslari að ef hann fór út á
nýjum skóm kom hann kannski inn
á yfirborðinu einu.
Úttauguð
afbaráttunni
Ef tekið hefði verið rétt á málum
hans frá fyrstu tíð, hann hefði fengið
þá þjálfun og sérkennslu sem hann
þurfti á að halda, býst ég við að líf
okkar allra hefði orðið öðruvísi. Ég
verð svo reið þegar ég hugsa um
hvað við erum búin að ganga í gegn-
um öll þessi ár. Kannski var hægt
að koma í veg fyrir allt þetta. Nú vil
ég að hann fái öruggt húsnæði, að
hann fái örorkubætur, því hann má
ekki vinna, og að við mæðgurnar
getum lifað óhræddar. Ég veit að það
er ekki hægt að lækna hann. En hann
á að geta fengið þá meðferð sem hann
þarf. Sjálf er ég orðin gjörsamlega
úttauguð á þessari baráttu. Ég hef
aldrei fengið neinn stuðning frá ein-
um eða neinum. Við höfum bara
staðið þrjú í þessu stríði. Fólk er
hrætt við hann og þorir varla að
koma nálægt okkur. Oft hef ég þurft
að loka hann úti því ef hann heíði
komist inn hefði hann gengið frá
mér. Hann var tíu ára gamall þegar
ég þurfti að láta lögregluna járna
hann á fótum og höndum í fyrsta
sinn. Ég get ekki talið þau skipti sem
ég hef sótt hann á lögreglustöðina.
Það skilur sjálfsagt enginn hvernig
líf þetta hefur verið.
í fyrsta skipti núna, eftir að Lára
Halla Maack tekur við honum, gerist
eitthvað í málum hans. Ég fékk upp-
lýsingar um hvernig einstaklingar
sem hafa oröið fyrir skaða á fram-
heila eru. Núna get ég lært um svona
sjúklinga, hvernig þeir haga sér og
hvernig á að umgangast þá. Ég á ör-
ugglega margt ólært og ég reikna
með að þettg verði barátta mín í
framtíðinni. Lára Halla er eini lækn-
irinn sem hefur komið heiðarlega
fram við mig - komið fram við mig
eins og manneskju. Hún hefur hjálp-
að syni mínum ótrúlega á þremur
mánuðum og ég finn mikinn mun á
honum. Hann verður að fá tryggt
húsnæði til framtíðar og allan þann
stuðning sem hann þarf á að halda
svo hann verði ekki sér og öðrum
hættulegur," segir Kristín.
Hafði slæm áhrif
á systurina
Una Guðný, dóttir Kristínar, fór
einnig illa út úr þessu. í viðtali við
Morgunblaðið í febrúar 1991 lýsti
hún því hvernig hún hafði þolað of-
beldi af hálfu bróður síns og flosnaö
úr námi. Hún var þá nemandi í nýrri
starfsdeild í Breiðholtsskóla sem sett
var á laggirnar fyrir unglinga sem
hafa átt við vandamál að etja. Móðir
hennar vissi ekki í langan tima að
bróðirinn beitti hana þvílíku ofbeldi.
„Ég fékk áfall þegar ég las greinina
í Morgunblaðinu - hafði ekki gert
mér grein fyrir hversu mikið hún
hafði liðið fyrir þetta allt saman. Una
hefur ekki enn þá náð sér, orðin nitj-
án ára, en er þó á góðri leið,“ segir
Kristín.
„Ég vona að þessi saga mín geti
haft einhver áhrif, ég get ekki hugsað
mér að nokkur manneskja lendi í því
sama og ég hef þurft að þola. Þótt ég
hafi sagt frá einu og öðru hér er það
bara pínulítið brot af öllu því sem
við höfum búið við. Líf okkar hefur
verið lagt í rúst.“
Þess skal getið að þegar viðtalið var
tekið var sonur Kristínar viðstaddur og
samþykkur því að saga móðurinnar
birtist. Sjálfur sagðist hann hafa fullan
hug á að by rj a nýtt líf.