Dagblaðið Vísir - DV - 25.02.1995, Blaðsíða 15

LAUGARDAGUR 25. FEBRÚAR 1995
15
Nokkrum dögum fyrir jól lögðu
formenn allra þingflokka sameig-
iniega fram frumvarp um breyting-
ar á ýmsum ákvæðum mannrétt-
indakafla stjórnarskrárinnar. Var
það í samræmi við ályktun Alþing-
is á hátíðarfundinum á Þingvöllum
á lýðveldisafmælinu í sumar sem
leið, ályktun sem nefnd var þjóð-
argjöf. í önnunum kringum jólin
fór frumvarpið ekki hátt og um það
urðu litlar sem engar umræður á
opinberum vettvangi. Það var ekki
fyrr en Alþingi kom saman á ný í
lok janúar að frmnvarpið komst í
hámæli enda höfðu þá borist um-
sagnir um það frá fjölmörgum ein-
staklingum og samtökum. f þessum
umsögnum var víða að finna harða
gagnrýni á ýmis efnisatriði frum-
varpsins. Vildu menn jafnvel
meina að formenn þingflokkanna
hefðu brugðist fyrirheitum sem
gefin hefðu verið með ályktun AI-
þingis. Á það var líka deilt að frum-
varpið hefði komið ailt of seint
fram eða hálfu ári eftir samþykkt-
ina á Þingvöllum.
í umsögnunum, sem Aiþingi bár-
ust, var að finna athugasemdir viö
nær allar greinar frumvarpsins.
Segja má að fjögur atriði hafi helst
verið í brennideph í málflutningi
gagnrýnenda. í fyrsta lagi þóttu
ýmis réttarfarsleg ákvæði, svo sem
um stöðu fanga og flóttamanna,
ófuUnægjandi. í öðru lagi þótti
verkalýðshreyfingunni félagafrelsi
gert of hátt undir höfði meðan staða
og réttur verkalýðsfélaga í frum-
varpinu væri óljós. í þriðja lagi
þóttu ákvæði um að takmarka mætti
tjáningarfrelsi með lögum gefa
stjómvöldum alltof mikið svigrúm á
kostnað grundvallarreglu stjómar-
skrárinnar. Og í fjórða lagi var að
því fundið að mikilvæg efnahagsleg
og félagsleg réttindi, svo sem rétt til
atvinnu og opinberrar framfærslu,
væri ekki að finna með nægilega af-
dráttarlausum og skýrum hætti í
frumvarpinu.
Það sjónarmið kom líka fram aö
holur hljómur væri í mannrétt-
indaboðskapnum þar sem ekkert
væri í frumvarpinu að finna um
jafnan atkvæðisrétt manna. Væri
lítið unnið við samþykkt nýs
mannréttindakafla stjómarskrár-
innar ef þar væri ekki tekið af skar-
ið um slíkt grundvallaratriði lýð-
ræðisins.
En þeir vom líka ýmsir utan Al-
þingis sem töldu þessa gagnrýni að
flestu leyti léttvæga. Frumvarpið
fæli í sér mikla réttarbót og eyddi
óvissu á mörgum sviðum. Var til
dæmis bent á ákvæði um að ekki
mætti skylda menn til að vera í félög-
um og ákvæði um réttarstöðu manna
gagnvart frelsissviptingu. Bæri að
samþykkja frumvarpið óbreytt.
í opna skjöldu?
Hin hvassa gagnrýni á stjórnar-
skrárfrumvarpið virðist hafa kom-
ið formönnum þingflokkanna, rík-
isstjóminni og þingmönnum al-
mennt mjög á óvart. Svo er að sjá
sem þeir hafi talið samstöðu þing-
flokkanna um frumvarpið trygg-
ingu fyrir því að það sigldi lygnan
sjó gegnum þingið.
Á tímabili var uppnámið slíkt að
útlit var fyrir að frumvarpið dagaði
uppi. Svo viðamiklar voru ýmsar
athugasemdir sem þinginu bárust
að menn vom famir að halda að
ógerlegt væri að halda málinu til
streitu miðað við það hve fáir dagar
voru til þingslita. Niöurstaðan varð
samt sú að reyna að finna mála-
miðlun sem tæki tillit til gagnrýn-
innar og þingflokkamir gætu orðið
sammála um. Þetta virðist hafa
tekist, því þegar þetta er skrifað
seint á föstudag er útlit fyrir að
frumvarpið verði samþykkt með
breytingartillögum formanna
þingflokkanna. Þingmenn og ríkis-
stjóm varpa væntanlega öndinni
léttar, enda hefði það verið Alþingi
til lítils álitsauka ef þjóðhátíðar-
samþykktina hefði dagað uppi.
Óneitanlega er sú hugsun þó
áleitin að skynsamlegra hefði verið
að gefa sér meiri tíma til þessa
verks og af tvennu illu, að fá gall-
aða stjómarskrá eða Alþingi að
veröa fyrir álitshnekki, hefði síðari
kosturinn verið betri.
Kristján IX. afhendir stjórnarskrána 1874. Styttan er fyrir framan Stjórnarráðshúsið við Lækjargötu.
DV-mynd GVA
Stjómarskráin
áfram bitbein
Á gömlum grunni
Stjómarskrá íslands er efnislega
í grundvallaratriðum óbreytt frá
því að hún var sett við lýðveldis-
stofnunina 1944. Mannréttinda-
kaflar hennar eru enn eldri; þeir
era nánast óbreyttir frá stjórnar-
skránni sem Kristján IX. Danakon-
ungur færði íslendingum á þjóðhá-
tíðinni 1874. Og enn má rekja sög-
una lengra aftur í tímann, því þessi
mannréttindaákvæði era nánast
tekin orðrétt upp úr grandvallar-
lögum Dana frá 1849, sem aftur era
byggð á frelsisskrám í Frakklandi,
Bandaríkjunum, Bretlandi og víðar
á 18. öld.
Mannréttindaákvæði stjórnar-
skrárinnar hvíla með öðrum orð-
um á gömlum grunni; byggja á hefð
sem löngu er orðin samofin skiln-
ingi okkar og vitund um eðli lýð-
ræðis og mannréttinda. En þjóðfé-
lagið hefur að sönnu breyst í
tímans rás og ýmislegt gerst sem
hugsuðir og brautryðjendur lýð-
ræðis og mannréttinda gátu ekki
Laugardags-
pistiUiim
Guðmundur Magnússon
fréttastjóri
séð fyrir. Þess vegna er ekki óeðli-
legt að stjómarskráin sé löguð að
hugmyndum og hagsmunum nú-
tímans. Endurskoðun mannrétt-
indakaflans var löngu orðin tíma-
bær. Aftur á móti er ekki sama
hvemig að endurskoðuninni er
staðiö vegna þess að hún snertir
sjálfan kjarnann, undirstööuna, í
stjómskipan okkar og réttindum
borgaranna.
Ónógarumræður
Þótt stjórnarskrárfrumvarpið
hafi komið fram rétt fyrir jól skap-
aðist sem fyrr segir ékíti grandvöll-
ur fyrir opinberam umræðum um
það fyrr en þegar þing kom saman
í lok janúar. Umræður um þetta
stóra mál hafa því aðeins farið fram
í einn mánuð þegar það er til lykta
leitt. Þessi tími er að mínu mati
alltof stuttur. Er í rauninni ósktij-
anlegt að formenn þingflokkanna
skuli leyfa sér að bjóða upp á þetta
þegar stjómarskráin á í hlut.
Hitt er verra að frumvarpið eins
og það htur út eftir endurskoðun-
ina síðustu daga er í ýmsum atrið-
um gatiagripur. Verst er að það
virðist ætla að bjóða upp á ágrein-
ing um grundvallaratriði í stað
þess að taka af skarið með einföldu
og ljósu orðalagi eins og verið hefur
aðalsmerki stjómarskrárinnar. Og
málfarið á hinum nýja texta er hka
sums staðar aðfinnsluvert út af fyr-
ir sig og stingur í stúf við gamla
textann.
Viðurkenna ber að ýmislegt í
stjórnarskrárfrumvarpinu er tti
mikilla bóta. Ég nefni tti dæmis
afdráttarlaus ákvæði um frelsi
manna tti aö standa utan félaga,
það að orðið „prentfrelsi“ verður
nú „tjáningarfrelsi" og ýmis rétt-
arfarsleg atriði. Ósktijanlegt er
hins vegar hvers vegna felld er nið-
ur 75. grein stjórnarskrárinnar
sem kveður á um skyldu allra
vopnfærra manna til að taka þátt
í vörnum landsins. Þá kemur nýtt
orðalag á 74 gr. stjórnarskrárinnar
ankannalega út. Þar segir eftir
breytinguna: „Rétt eiga menn á að
stofna félög í sérhveijum löglegum
ttigangi, þar með talin stjórnmála-
félög og stéttarfélög, án þess að
sækja um leyfi til þess.“ Nýmæhn
þama eru að stjórnmála- og stéttar-
félög eru sérstaklega talin upp í
skýringarskyni. Mér sktist að það
sé gert tti að friða verkalýðshreyf-
inguna. Slíkar skýringarsetningar
eiga hins vegar ekki heima í stjóm-
arskrá. Almenna reglan er sú að
textinn sé almennur, einfaldur og
knappur. Skýringar, greinargerðir,
útleggingar og túlkanir eiga heima
annars staðar.
Óþægtiegast af öllu við stjórnar-
skrárbreytinguna nú er þó að upp
skuli kominn alvarlegur ágreining-
ur um túlkun sumra ákvæða frum-
varpsins mtili Geirs H. Haarde,
formanns þingflokks Sjálfstæðis-
flokksins, sem ber höfuðábyrgð á
stjórnarskrármálinu í hetid, og
Ragnars Aðalsteinssonar, for-
manns Lögmannafélagsins, sem
verið hefur helsti talsmaður gagn-
rýnenda framvarpsins. Ragnar tel-
ur að þær orðalagsbreytingar sem
síðast vora gerðar á frumvarps-
greinum um félagsleg og efnahags-
leg réttindi feh í sér róttæka efnis-
breytingu. Ýmis slík réttindi, sem
ekki hafi verið að finna í upphaf-
lega framvarpinu, hafi nú verið
fest í stjómarskrá. Þessu mótmælir
Geir afdráttarlaust og segir að að-
eins sé um orðalagsbreytingar að
ræða. Hvor hefur rétt fyrir sér?
Alhr hljóta aö vera sammála um
að það er ekki gæfulegt að slikur
grandvallarágreiningur um texta-
sktining skuli vera til staðar um
leið og stjórnarskrárbreyting er
samþykkt.
Frekari
endurskoðun
Stjórnarskrám ætti ekki að þurfa
að breyta oft. Æsktiegast er að þær
fái að standa óhreyfðar meðan for-
sendur þeirra standast. Stöðugar
breytingar á þeim eftir tískusveifl-
um eða geöþótta stjórnmálamanna
eru beinlínis hættulegar. Þetta
gtidir ekki síst um shk grundvall-
aratriði sem mannréttindaákvæði
eru. Þess vegna heíði verið best að
sú endurskoðun sem nú fór fram
hefði getað gtit í langan tíma og
stjórnarskrármálið legið óhreyft
næstu árin.
Því miður var staðið svo klaufa-
lega að málum að borin von er að
friður skapist um stjómarskrána.
Og þeir sem hreyfa munu málinu
á næsta þingi geta líka með sanni
sagt að óþolandi sé að búa við þá
óvissu sem skapast hefur um sum
hinna nýju ákvæða. Ennfremur að
tti lengdar geti það ekki gengið að
svo stórt mannréttindamál sem
jafn atkvæðisréttur er sé ekki
stjómarskrárbundið.
Þess vegna er útht fyrir að sljórn-
arskráin okkar verði áfram á dag-
skrá stjómmálanna í staö þess að
friður og samhugur ríki um hana
eins og brýn þörf er á.