Þjóðviljinn - 29.04.1978, Blaðsíða 7

Laugardagur 29. apríl 1978 ÞJÓÐVILJINN — StÐA 7
Þó alkóhólismi eigi sér ad einhverju leyti
líffræðilegar orsakir hjá einstaklingum, þá leysir
' það samfélagið ekki undan ábyrgð á hinum
félagslegu orsakaþáttum áfengisvandamálsins.
Ævar Árnason
nemandí
Alkóhólismi —
sjúkdómur — samfélag
Undanfarna daga hefur verib
hér á landi atvinnurekandinn
dr. Frank Herzlin, er rekur
Freeport-sjúkrahúsiö f New
York. Herzlin þessi hefur komiö
fram I fjölmiðlum (m.a. Þjóöv.
6/4. Morgunbl. 11/4, þar sem
hann hefur lýst þvi yfir aö alkó-
holismi sé meðfæddur og ólækn-
andi s júkdómur .Hann segir (Þjv.
6/4 f allár rannsóknir benda til
þess, að alkóhólistar hæfu
drykkju á sama hátt og af sömu
ástæðum og þeir, sem ekki
verða alkóhólistar, þ.e. vegna
félagslegra aðstæðna, tisku,
feimni, o.þ.h. Munurinn værisá,
að tiundi hver maður hefði með-
fæddan veikleika fyrir vini, og
yrði hann alkólhólisti en hinir
níu ekki. Þessa menn segir dr.
Herzlin þola i sifellu stærri og
stærri skammta af áfengi og
þurfa því meira og meira af þvi,
ogsmám saman þróa þeir með
sér einkenni alkóhóiismans og
koma þau fram á öllum sviðum.
Andlega verða þessir menn
óánægðir, þeir skammast sin
fyrir drykkjusiði sina, finna
sektarkennd vegna þess,að þeir
drekka mikið meira en aðrir,
þeir leita g jarnan i einangrun og
byrja að ljúga að sjálfum sér og
öðrum um vandamálið og jafn-
vel fleira. Likamlega liður þeim
sifellt verr. Þeir hafa lélega
matarlyst, þjást af meltingar-
truflunum og magaverkjum,
skjálfa, missa úr drykkju og að
lokum byrjar lifrin að gefa sig.
Félagslega eru þeir geðstirðir,
sambúð við aðra verður erfið,
vinnuafköst minnka, hugsun og
minni siævist.
An þess að sé um neina óyggj-
andi visindalega vissu fyrir þvi,
að alkóhólismi eigi sér lfffræði-
legar orsakir, þá ber alls ekki að
útiloka þann möguleika. Þvi ber
að fagna ef tekst að finna lif-
fræðilegar orsakir fyrir
„áfengissýki”. En þar er bara
ekki hálf sagan sögð, þvi án
hinna félagslegu þátta byrjaði
enginn að drekka ogenginn yrði
alkóhólisti. Af hvaða toga eru
þessir félagslegu þættir spunn-
ir, sem valda þvi að sumir þurfa
stöðugt á áfengi að halda? Það
verður enginn alkóhólisti á
skömmum tima, — yfirleitt
þróast vandamálið á nokkurra
ára timabili.Gætiverið að rekja
mættí hina ýmsu félagslegu
þætti beint til misskiptingu
hinna efnahagslegu gæða og
samkeppni, sem rikir i okkar
þjóðfélagi? Ef svo er, þá er
iausn á „áfengisvandamálinu”
fólgin I að útrýma efnahagslegu
misrétti og samkeppni, burt séð
frá hinum meðfæddu orsökum
ef einhverjar eru.
Þó alkóhólismi eigi sér að ein-
hverju leyti liffræðilegar
orsakir hjá einstaklingnum, þá
leysir það samfélagið ekki
undan ábyrgð hinna félagslegu
orsakaþátta áfengisvanda-
málsins.
Eins og vitað er, þá telja
margir það framför, og dr.
Herzlin lika, þegar farið var að
lita á alkóhólisma sem sjúk-
dóm. Þessi sjúkdómssamlíking
á sér hliðstæður á fleiri sviðum
og spurninger, hvortekki sé um
stöðnun eða afturför að ræða
frekar en framför i notkun þess-
arar likingar eins og þróun
mála er nú háttað. Sjúkdóms-
hugtakið i hefðbundnum læknis-
fræðilegum skilningi felur i sér
ákveðna orsakafræðilega merk-
ingu, sem ekki tekur tillit til
hinna félagslegu hliða mannlifs-
ins, þó þróunin sé i þá átt.
Aðeins skal drepið á nokkra
þætti þessa máls til glöggvunar.
,, Geðsjúkdómar”
Ef litið er á geðrænar trufl-
anir eða afbrigðilega hegðun
sem „sjúkdóm” eins og gert er
að mestu leyti i dag, þá er verið
að beita læknisfræðilegri eða
sjúkdómslikingu (módeli) um
viðkomandi fyrirbæri. Likingin
kemur frá visindalegri læknis-
fræðilegri vitneskju um likam-
lega sjúkdóma, sem litíð er á
sem starfrænar bilanir I hinni
likamlegu vél. A sama hátt og
likamlegur sjúkdómur á sér
einhver ja likamlega eða iifræna
orsök, gerir þessi liking ráð
fyrir einhverri lifrænni orsök
sem liggi aö baki „sjúku” at-
ferli. Þannig segja þeir sem
aðhyllast þessa likingu, að eini
munurinn á milli sálrænna og
lifrænna truflana sé sá, að hinar
fyrrnefndu eiga sér stað I
miðtaugakerfinu og koma fram
i geðrænum sjúkdómsein-
kennum, en hinar siðamefndu
eiga sér stað i öðrum liffæra-
kerfum og koma fram sem
likamleg sjúkdómseinkenni.
A miðöldum, þegar galdraof-
sóknir voru i algleymingi má
segja, að trúfræði- eða siðferði-
leg liking hafi verið notuð um
afbrigðilega hegðun. Siðar (i
byrjun 19. aldar) er svo
afbrigðileg hegðun endanlega
talin eiga rætur að rekja til
sjúkdóms. Flestir eru sammála
um, að það hafi á margan hátt
verið til bóta ogmikil framför á
sinum ti'ma. Það eyddi hug-
myndum um djöfla ogilla anda,
er svipt höfðu einstaklinginn
öllu mannlegu og réttlætt ein-
angmn og vanrækslu sem rétt-
mætar varnaðaraðgerðir sam-
félagsins, ai settu i stað þess
fram hugmyndir, er byggðust á
llffærafræði. Hinn geðsjúki stóð
nú jafnfætis hinum likamlega
sjúka og meðferðin varð i sam-
ræmi við það mannúðlegri. 1
framhaidi af þessu voru greind-
ir sjúkdómar, er rekja mátti
beint til heilaskemmda eða ann-
arra lifrænna truflana (t.d.
sýfilis) og þar meö komu brátt
rökrétt meðferðarform við
þeim. Mikil bjartsýni rikti á
þessum fyrstu árum formlegra
geðlækninga, en siðan hefur trú
manna dofnað, þar sem alls
ekki hefur tekist að rekja allar
geðtruflanir tilheila-eða tauga-
sjúkdóma.
Gagnrýni á
geðsjúkdómsheitið
Geðlæknar, sálfræðingar,
félagsfræðingar og fleiri hafa
haldið þvi fram, að notkun
læknisfræðilegs likingamáls
hindri eiginlegan skilning og
meðferð á geðrænum vanda-
málum ogþvi beri aðleggja það
niður. Að visu er gagnrýni á
sjúkdómsheitið i þessu sam-
bandi sett fram út frá ýmsum
sjónarmiðum, sem oft eru sjálf
umdeilanleg, og einnig hefur
gagnrýnin beinst að ólikum
hliðum þess.
En segja má, að mesta og
harðasta gagnrýnin varði þann
jöfnuð, sem gerður er á líffræði-
legum og sálfræðilegum trufl-
unum, þ.e. að hinar siðarnefndu
eigi rætur að rekja til lífrænna
truflana i miðtaugakerfinu, en
hinar fyrmefndu eigi sér stað i
öðrum liffærakerfum. Kjarninn
i þessari gagnrýni er i stuttu
máli sá, að s júkdómslikingin (1)
kennir liffræðilegum göllum um
geðrænar truflanir, þegar mjög
vafasamt er, að einhverjum
göllum sé til að dreifa, og enn-
fremur (2) útilokar það, að sál-
fræðilegir þættir og félagsleg
samskipti einstaklinga eigi
nokkurn hlut að máli i sálslýkis-
fræðinni.
Fleira mætti tina til i þessu
sambandi. Notkun hugtaksins
sjúkur, til að lýsa afbrigðilegu
atferli einstaklings hefur I för
með sér, að hann getur ekki
talist ábyrgur gerða sinna, t.d.
gagnvart lögum. Hann getur
ekki ráðið við hegðun sina
frekar en hann gæti með vilja
stjórnað hita, sem hann væri
með.
Flestir ef ekki allir eru sam-
mála um, að það hafi verið
framför á sinum tima, þegar
farið var að lita á hegðunar-
truflanir sem merki um sjúk-
dóm. En siðan hafa heyrst æ
háværari raddir, sem setja
spurningamerki við þessa sjúk-
dóma. Mörgum finnst að sjúk-
dómshugmyndin geri ekki
annaö en að fela hið raunveru-
iega eðli þessara truflana og sé
jafnvel notuð gagngert i þeim
tilgangi, og sjá þeir ýmsar
aðrar orsakirað þessum vanda-
málum.
Það er ekki spurt um það,
hvort fólk hafi sálræn eða
mannleg vandamál, þaö er
augljóst, að fólk hefur slik
vandamál. En spurningin er um
hvað er skilgreint sem vanda-
mál og af hverjum, og hvaða
lausn eða lausnir beri aö telja
góðar (sbr. fréttír í blöðum um
vistun sovéskra andófsmanna á
geðveikrahælum).
Allt er enn á huldu um lif-
rænar orsakir hinna helstu
flokka geðtruflana, en þrátt
fyrir það er stöðugt litið á þær
sem sjúkdöma. Gerðar hafa
verið margar rannsóknir t.d. á
uppruna geðklofa eða geðrofs
(scizophrenia), sem er eins og
stendur eitt af hinum helstu
vandamálum (geð)læknisfræð-
innar, en engin samhljóða
niðurstaða hefur fengist.
Líkamlegir sjúkdómar
og læknisfræði
Innan sálsýkisfræðinnar
hefur hið hefðbundna s júkdóms-
hugtak lengi verið ófull-
nægjandi, og skortur á viður-
kenningu á annmörkum þess
verið þrándur i götu fyrir þróun
meira viðeigandi skoðana og
skýringa.
Nýjar niðurstöður og vit-
neskja um sambandið milli llk-
amlegra sjúkdóma og lifskjara
eða umhverfisins hafa i för með
sér, að hið hefðbundna læknis-
fræðilega sjúkdómshugtak
verður að teljast einnig of
þröngt á hinu likamlega sviði.
Því það er viðurkennt i stöðugt
auknum mæli, að sjúkdómar
eru bundnir hinum félagslegu
og umhverfislegu aðstæðum,
þar sem ekki ræðst bót á ýmsum
kvillum nema taka nefndar
aðstæður með i myndina.
Breyttar sjúkdómsaðstæður i
iðnaðarþjóðfelögunum eru
þannig smátt og smátt að
breyta hinni fyrrnefndu lif-
fræðilegu sjúkdómsskoðun
læknisfræðinnar. Þar má sér-
staklega nefna hina svokölluðu
menningarsjúkdóma (hjarta-
og æðasjúkdóma) og sállikam-
lega (psykosómatiska) sjúk-
dóma.
Nauðsynin á fyrirbyggjandi
læknisfræði er viðurkennd af
öllum, en slikar læknisfræði-
legar aðgerðir krefjast annarr-
ar afstöðu eða nýrra kenninga
um samhengið milli félagslegra
og liffræðilegara þátta. Lausnir
á hinum óráðnu gátum læknis-
fræðinnar krefjast, með öðrum
orðum, fræðilegra likinga eða
kenninga, sem eru félags-lif-
fræðilegar. I samræmi við
þessar kröfur eru nú stöðugt
fleiri sjúkdómar taldir hafa
sál-likamlega þætti.
En að sjálfsögöu er ekki nóg
að halda fram, aö félagslegar
kringumstæður geti verið
þýðingarmiklar orsakir sjúk-
dóma. Það hafa menn gert sér
ljóstlengi.Enás tæða n fy r ir þv i,
að þessi viðurkenning á félags-
legum orsökum varpar ekki
neinu ljósi á eðli sjúkdóma er,
að þessar orsakatil visanir
byggjast eingöngu á tölfræði-
legri fylgni þ.e. svo og svo
margir, sem búa við þessar eða
hinar aðstæður fá t.d. magasár,
meðan fólk, sem býr við ein-
hverjar aðrar kringumstæður
fær ekki eins oft magasár. Það
er ekki hér um að ræða notkun
fræðilegra kenninga og þar af
leiðandi er ekki gerö nein grein
fyrirþeim þáttum sem liggja að
baki hinu tiltekna samhengi, og
lausn á vandamálinu er þar af
leiöandi ekki möguleg. Full-
nægjandi lausn eða skilningur á
sjúkdómum krefst fræðilegra
svara, og ekki einungis félags-
legra eða liffræðilegra, heldur
hvoru tveggja.
En nútimaleg fræðileg læknis-
fræði, sem reyndi að öðlast
skilning a hinum rikjandi sjúk-
dómum, meðal annars með tíl-
visun til mótsagnakénndrar
félagsgerðar myndi lenda i and-
stöðu við hagsmuni rikjandi
samfélagsafla. Það hljóta alltaf
að verða hagsmunir þeirraafla,
er vilja viðhalda óbreyttu sam-
félagsástandi að halda fram og
útbreiða hugmyndir um skiln-
ing á sjúkdómum sem eitthvað |
náttúrulegt, fremur en skoðun, |
sem skýrði afbrigðileika út frá
félagslegri uppbyggingu.
„Nikótinismi”
Stöðug útvikkun á sjúkdóms-
likingunni hefur átt sér stað á
undanförnum árum. Þannig eru
t.d. heilu þjóðfélögin talin
„sjúk”. Alkóhólisminn er skýrt
dæmi um þessa útvikkun.
Samkvæmt þessu er varla langt
að biða, að tóbaksneysla fái
sömu meðferð og áfengis-
neysla: Margir þeirra, sem
neyta tóbaks (nikótins) þróa
smám saman með sér einkenni
nikótinismans. Andlega verða
þessir menn oft þjakaðir og
skammast sin fyrir reykingasiði
sina og finna til sektarkenndar
vegna hins óheilsusamlega
athæfis. Likamlega liður þeim
sifellt verr. Þeir hafa lélega
matarlyst, þjást af mæði og
hósta, og svo fara lungun og
hjartað að gefa sig. Félagslega
verða þeir geðstirðir og vart
viðræðuhæfir nema undir
áhrifum og vinnuafköst þeirra
minnka.
Til hliðsjónar af neyslu
áfengis má nefna neyslu ann-
arra vimugjafa, t.d. neyslu á
marijuana og hassi, sem er
mjög vinsæl hjá miklum fjölda
fólks á vesturlöndum. Er ekki
mál til komið að hætta að of-
sækja þettafólk og stimpla það
sem glæpamenn, sem verður að
sekta og setja i fangelsi fyrir
neyslu þessara efna, þar sem
þaðgetur verið með „óuppgötv-
aðan sjúkdóm”?
t framhaldi af þvi sem hér
hefur verið sagt má segja, að
ekki er raunhæft yfirhöfuð að
skipta sjúkdómum i geðræna
eða likamlega. Einstakling-
urinn hefur oftast vissar sál-
rænar upplifanir i sambandi við
likamlegan sjúkdóm, þannig að
segja má að sjúkdömurinn sé
geðrænn um leið. Sjúkdóma
verður aðskoða i þvi félagslega
og liffræðilega samhengi, sem
þeir eiga sér stað i. Breyttar
sjúkdómsaðstæður i þjóðfélag-
inu og aukin fræðileg þekking
gera það að verkum, að þetta
samhengi verður smátt og
smátt ljósara, ogtil að skilja og
leysa hin ýmsu læknisfræðilegu
fyrirbæri, sem komaupp i þessu
samhengi, er hið hefðbundna
sjúkdómshugtak alisendis
ónullnægjandi og nýtt verður
að koma i staðinn. En þessar
breytingar eru hægfara vegna
tregðurikjandi samfélagsafla
og hugmyndafræði, sem ekki
hafahag af breýttum viðhorfum
i þessum málum, og reyna þvi
frekar að halda i og útbreiða
hina hefðbundnu sjúkdómshug-
mynd eins og hún hefur þróast
fram til þessa. Yfirlýsingar dr.
Frank Herzlin’s eru af þeim
toga.
ÆvarÁrnason
nemandi
Skólakór Gardabæjar:
SÖNG INN Á PLÖTU
Komin er út plata með söng 35
barna, á aldrinum 9—13 ára, úr
Fiataskóla, Garðabæ. Lagaval er
fjölbreytt, alls 17 lög og upp-
lestrar o.fl. Sex stúlkur syngja
einsöng með kórnum.
A hlið 1 eru islensk og erlend
þjóðlög, barnagælur, lög eftir og I
útsetningu Jórunnar Viðar, Jóns
Þórarinssonar, Jóns Ásgeirs-
sonar, Egils R.Friðleifssonar,
Lajos Bardos, Mozart o.fl. með
textum eftir Jónas Hallgrimsson,
Kristján frá Djúpalæk, Hildi-
gunni Halldórsdóttur o.fl.
A hlið 2 eru eingöngu frum-
samin lög eftir annan söngstjóra
kórsins Guðmund Norðdahl. Lög-
in eru öll samin viö texta úr
barnaleikritum Ragnheiöar Jóns-
dóttur rithöfundar' Hlyna
Kóngssyni og Sæbjörtu og urðu til
á árshátiðum skólans. Hafa þau
ekki birst áður eða verið sungin
utan skólans.
Platan er gefin út i tilefni af 20
ára afmæli Flataskóla, áður
barnaskóla Garðahrepps, ep
hann er nú aö ljúka sinu 20.
starfsári. (Hóf starf 18. okt. 1958.
Skólakór Garðabæjar var
formlega stofnaöur l.des.1976.
Hann hefur sungið viða fyrir
félagssamtök, á sjúkrahúsum og
hælum og við kirkjulegar at-
hafnir. Hann kom fram á lands-
móti isl. barnakóra i mars 1977 og
fer i söngferðalag til Norður-
lands, dagana 4.-7. mai n.k. og
syngur (með öðrum kórum) i
Stórutjarnaskóla 4. mai, i Hafra-
lækjarskóla (kl. 11.00) 5. mai, að
Laugum I Reykjadal sama dag
(kl. 21.00), i Húsavikurkirkju 6.
mai (kl. 17.00) og i Akureyriar-
kirkju sunnudaginn 7. mai kl.
17.00.
Stofnendur Skólakórs Garða-
bæjar voru Guömundur Norðdahl
og Guðfinna Dóra ólafsdóttir,
sem stjórnar kórnum nú.
Þettá er fyrsta platan, sem gef-
in er út i Garðabæ. Aðeins 450 ein-
tök verða til sölu og dreifingar.
Hún getur þvi oröið verðmætur
minjagripur, er fram liöa stundir
— og að sjálfsögðu er hún góö og
falleg sumargjöf.