Þjóðviljinn - 17.06.1978, Page 14

.1*4 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN!Laugardagur 17. júni 1978
10 ÁR
frá
sögulegum
forsetakosningum
Það er ein af þverstæð-
unum í pólitísku líf i islend-
inga/ að kannski hafa eng-
ar kosningar vakið annan
eins áhuga og tvennar for-
setakosningar. Fyrst árið
1952 — og þó einkum 1968.
þegar þeir buðu sig fram
Gunnar Thoroddsen, þá-
verandi sendiherra, og
Kristján Eldjárn, þá þjóð-
minjavörður. Þetta var
fyrir réttum tiu árum, kos-
ið var sunnudaginn 30.
júní.
Gífurlegur áhugi
Við getum nefnt fleiri en eitt
dæmi sem sýna þennan mikla
áhuga. Kjörsókn var91%(83,7%
kusu hér i sögulegum borgar-
stjórnarkosningum nýafstöðn-
um). Forsetaefnin og stuðnings-
menn þeirra héldu marga fundi
um allt land, og dagblöðum frá
þessum tima ber saman um að
þeir hafi verið mjög fjölsóttir.
Kosningabaráttunni lauk með
tveim fundum i Laugardalshöll-
inni og Timinn gat skýrt frá þvi á
kjördag, að daginn áður hefðu
stuðningsmenn Kristjáns
Eldjárns haldið fjölmennasta
fund sem hingað til hefði verið
haldinn á Islandi — i Laugardals-
höll (og að henni) hefðu komið
10—12 þúsundir manna.
Þetta er allt þeim mun fróð-
legra sem allir vita, að forseti
Islands er ekki valdamikill, það
mun ekki hafa áhrif á efnahag
raanna, hvorki laun né lánakjör
né samneyslu, hver sest i virð-
ingarstól aö Bessastööum. Engu
að siður urðu þessar kosningar aö
stórmáli i vitund fólks, eins og
dæmin sanna.
Stilltir fiölmiðlar
Kosningabaráttan var einnig
mjög sérstæð. Það hafði gerst
árið 1952, að flokkslinur höfðu
nokkuö riðlast vegna forseta-
kjörs, en engu að siður fundu
stjórnmálafiokkar hjá sér þörf til
að gefa út meðmæli frá sér —
stjórnarflokkarnir sem þá voru,
Sjálfstæðisflokkur og Fram-
sóknarflokkur, lýstu t.d. báðir
stuðningi við sr. Bjarna Jónsson
— sem tapaði fyrir Asgeiri
Asgeirssyni eins og menn muna.
En 1968 gerðist það, að stjórn-
málaflokkarnir lýstu þvi yfir, að
þeir mundu ekki hafa afskipt af
forsetakosningunum „sem slik-
ir”. Dagblöðin ákváðu lika að
gæta hlutleysis: Þau birtu frétta-
tilkynningar um kosningafundi,
og þegar myndir voru af þeim
birtar þá voru það1 alltaf myndir
sem teknar voru frá sem
hagstæðustu sjónarhorni fyrir
fundarboöendur. Lesendabréf
sem mæltu með Gunnari eða
Kristjáni voru ekki birt; I einum
ritstjórnardálki Timans er það
sérstaklega tekið fram að ekki
þýði að senda slikar ritsmiöar
inn.
Morgu^blaðið
sýnir lit
Hlutleysið var nokkuð vel hald-
ið, þótt greina mætti vissa
Kristjánsslagsiðu bæði I Timan-
um og Þjóðviljanum. Aðalfrá-
vikið frá þessu „drengskapar-
samkomulagi” var leiðari i
Morgunblaöinu sunnudaginn
siðasta fyrir kosningar, 23 júni.
Þar segir á þá leið, að það hafi
Þegar valdakerfið
fór úr skorðum...
verið „hyggilegt” af stjórnmála-
flokkunum að ákveða, að þeir
„sem slikir” hafi ekki afskipti af
forsetakosningum. En svo kom
nokkuð sérstæð formúla:
„Morgunblaðið er gefið út af
sjálfstæðu fyrirtæki, og þótt það
styðji Sjálfstæðisflokkinn ein-
dregið, er þvi i sjálfsvald sett að
taka afstöðu til frambjóöend-
anna. Blaðið hefur ákveðið að
lýsa fyllsta stuðningi við Gunnar
Thoroddsen i kosningunum og tel-
ur sér það rétt og skylt, vegna
þekkingar hans og mannkosta”.
Þetta var á dögum viðreisnar-
stjórnar Sjálfstæðisflokks og
Alþýöuflokks. Þegar svo Kristján
Eldjárn sigraði i kosningum með
miklum yfirburðum, með 65.6%
gildra atkvæöa gegn 34.4% Gunn-
ars, þá gat ekki farið hjá þvi að
mikið væri lagt út af stuðnings-
yfirlýsingu Morgunblaðsins —
sem allir ráðherrar Sjálfstæðis-
flokksins höfðu reyndar tekið
undir. Menn töldu að þau merku
tiðindi hefðu gerst, að stuðnings-
yfirlýsing stórvelda (ráðherra,
langstærsta blaðsins) hefði jafn-
vel skaðað frambjóðanda þeirra
fremur en hitt. Og kosningarnar
voru túlkaðar sem vantraust á
stjórnina öðrum þræði — eins og
siðar veröur að vikið.
En meðan dagblöðin þögðu að
mestu fór kosningabarátta fram i
blöðum stuðningsmanna forseta-
efnanna. Hún var einnig mjög
sérstæö: með þvi aö báðir hópar
þurftu að skirskota til sem flestra
skoðanahópa fengum við I skrif-
um þessara blaða kannski i fyrsta
sinn i sögu pólitiskrar baráttu á
tslandi mjög skýr dæmi um það
sem Bandarikjamenn kalla
„image-building” — það er fyrst
og fremst haldið aö kjósendum
ákveönum persónulegum
einkennum, framgöngu og afrek-
um — sem um leið hafa meira eða
minna dulbúna pólitiska skirskot-
un.
Hinir mætustu menn
Algengt þema I skrifum
Þjóðkjörs (blað Gunnarsmanna)
og 30. júní (Kristjánsmenn) var
það, að eiginlega væru frambjóð-
endur báðir hinir ágætustu menn,
þótt stundum væri það lof nokkru
galli blandið þegar „hinn” átti i
hlut. Það er happ að mega velja á
milli svo mætra manna, segir á
einum stað. En siðan komu hinar
mismunandi áherslur. Það var
ekki hvaö sist persónulýsing
Gunnars Thoroddsens sem var
mjög tilfinningasemi hlaðin.
Hann var vel ættaður, gáfaöur,
margreyndur og átti stórglæsi-
lega konu — stundum tóku þessar
formúlur aðdáendanna á sig
nokkuð spaugilegan danskan
vikublaðablæ með skrýtnum til-
vitnunum i útlit og yfirbragð
Gunnars og konu hans við danska
krýningarhátið.
S'tuðningsmenn Kristjáns héldu
aftur á móti fram ágætum kostum
fræðimanns og rithöfundar, þeir
minntu á kunnáttu hans I þjóö-
legri skáldskapariþrótt, þá
minntu þeir og á að hann væri af
alþýðufólki kominn og trúr upp-
runa sinum i lifi og háttum. Að
þvi er varðar neikvæðan hluta
hinna persónulegu þátta barátt-
unnar, þá áttu talsmenn Gunnars
Thoroddsens bersýnilega fullt I
fangi með að reyna að berja niöur
þaö viðhorf, að það væri einskon-
ar erfðahylling en ekki kosning,ef
tengdasonur Asgeirs Asgeirsson-
ar tæki við á Bessastöðum, og svo
það, að Gunnar væri liklegur til
að viðhafa ýmislega kóngatil-
burði sem illa færu islensku for-
setaembætti. Voru Gunnarsmenn
þá ekki sist að beina spjótum sin-
um að áhrifamiklum Sjálfstæðis-
manni I röðum stuðningsmanna
Kristjáns Eldjárns, Pétri
Benediktssyni þingmanni og
bróður forsætisráðherra. Pétur
átti það til að skopast meinlega að
persónudýrkuninni kringum
Gunnar, eins og þegar hann segir
á einum fundi um sjónvarpsþátt
Gunnarsmanna: „1 upphafi skap-
aði guö himin- og jörö en fórst
það ekki alltof vel úr hendi, en til
allrar hamingju kom Gunnar
Thoroddssen og lagfæröi þó
a.m.k. Reykjavik og kristnaöi
hana á eftir”.
Grýlur tvær
Sem fyrr segir reyndu hóparnir
að ná einhverri fótfestu I sem
flestum pólitiskum straumum.
Engu að siður varð það höfuðúr-
ræði Gunnarsmanna að reyna að
gera Kristján Eldjárn tortryggi-
legan vegna þess að hann hefði
verið Þjóðvarnarmaður og þar
með „I meira en 20 ár verið
ákveðinn baráttumaður I hópi
þess minnihluta sem er á móti öll-
um meginatriðum þeirrar utan-
rikisstefnu sem 80% þjóöarinnar
fylgir”. (leiðari i Þjóðkjöri). Hér
eftir fóru ýmsar dylgjur um að
Kristjáni Eldjárn væri ékfci að
treysta, hann mundi kannski
laumast með landið úr Nató fyrr
en varði — Bjarni Benediktsson
likti þvi I einni ræðu við að kaupa
köttinn I sekknum að kjósa
Kristján. Nokkrar rokur voru og
reknar upp út af þvi, að Kristján
hefði skrifað undir ávarp sextiu-
menninga gegn kanasjónvarpinu
og þar með haft af alþýðu góða
skemmtun. En það var eitt
merkilegt einkenni þessara kosn-
inga að bæði Natóvináttan og
kanasjónvarpið urðu ekki tromp
heldur lághundar á hendi þeirra
sem reyndu að spila úr spilum
Gunnars.
Meginstefið
En algengasta stefið i annars
fremur kurteislegum skeytasend-
ingum milli stuöningsmannahóp-
anna var andstæöan: hinn æfði
stjórnmálamaður gegn
menntamanni utan flokkaátaka.
Talsmenn Gunnars þreyttust ekki
á að brýna það fyrir mönnum, að
hann „þaulþekkir stjórnmál
samtiðarinnar” og hefði firna-
mikla stjórnsýslureynslu og
diplómatíska reynslu sem fyrrum
borgarstjóri, ráðherra og sendi-
herra. Að sama skapi var það
talið Kristjáni i óhag, aö hann
hefði farið á mis við allt þetta —
gæti jafnvel framið afglöp ein-
hver þess vegna. Kristjánsmenn
höfðu það hins vegar sem sitt
aðaltromp, að ágætur fulltrúi
„hins farsælasta og heilbrigðasta
i islenskri menningu” væri miklu
betur til þess fallinn að vera ein-
ingartákn þjóðarinnar en at-
vinnustjórnmálamaður. Þegar
rætt var um „nýjan og ferskan
anda” sem fylgdi framboði
Kristjáns var það einatt sett i
samband við það að hann hefði
ekki staöið i flokkspólitisku
vafstri. A forsiðu 30. júnl á kjör-
dag segir Ragnar i Smára berum
orðum: „Það er kosið á milli full-
trúa stjórnmálamanna og full-
trúa þjóðarinnar”. Þarna var
bersýnilega komin upp staða sem
nýstárleg var, og menn lögðu
siðan út af — hver með sinum
hætti.
„Dauðir sem
leiðtogar”
Sem fyrr segir höfðu dagblöðin
reynt að gæta pólitiskrar þagnar
fyrir þessar kosningar. Þegar úr-
slit voru fengin, fengu þau málið
aftur eins og vænta mátti. Hin
flokkspólitiska útlegging var
mjög á tvo vegu. Stjórnarand-
stöðublöðin, Timinn og Þjóðvilj-
inn, gerðu sér mat úr þvi, aö fjór-
ir ráðherrar Sjálfstæðisflokksins
og svo Eggert Þorsteinsson, einn
af ráðherrum Alþýðuflokks, og
við hlið hans Benedikt Gröndal,
hefðu gengið fram fyrir skjöldu
og barist fyrir Gunnar Thorodd-
sen. Þvi væru úrslitin meðal annars
vantraustyfirlýsing á þá. 1 Menn
og málefni i Timanum þann 7. júli
Pólitísk nauðhyggja beið mikinn hnekki