Þjóðviljinn - 17.06.1978, Side 17

SJCA _ ÞJÓÐVILJINN Laugardagur 17. júni 1978
BR BOOM (1975)
E1 Greco I geimnum (1974)
ÓLAFUR KVARAN SKRIFAR UM MYNDLIST
Veigamesti þáttur
myndlistar á yfirstandandi
Listahátið er sýning Errós
að Kjarvalsstöðum. Á sýn-
ingunni eru alls 174 verk
gerð á árunum 1959—1978.
Það er því tæpt á ýmsum
tímabilum listferils hans,
allt frá súrrealískum verk-
um í lok sjötta áratugarins
fram til verka hans á síðari
árum er hann með riku hug-
myndaflugi vinnur með
óvæntar samsetningar áleit-
inna myndþátta úr ýmsum
myndmiðlum.
New York-París
skólinn
Ariö 1959 málar Erró mynd, sem
hann kallar New York-Paris skól-
inn. 1 myndinni er horft inn á svið
þar sem afskræmd vélmenni raða
saman geómetriskum formum eða
hella og ausa litnum yfir myndflöt-
inn. Þessi satiriska mynd Errós um
abstraktlistina á sjötta áratugnum
milli listar meö stóru L annars
vegar og annarra afurða og mynd-
gerða hins vegar. Menningarhug-
takiö er ekki lengur bundið við
„æöri iistir”, heldur er notuð mun
viðtækari skilgreining, þar sem all-
ar afuröir manneskjunnar skal
skoða sem list. Popplistamaðurinn
sækir tilfinningalega og sjónræna
upplifun i hversdagsleika neyslu-
þjóðfélagsins, sem hann notar bæöi
sem myndefni og formgerð — eða
hann notar hlutina sjálfa i verk sin.
Rikur þáttur i popplistinni voru til-
vitnanir i og samsetning myndefnis
úr ýmsum myndmiðlum, blöðum,
timaritum og svo er einnig i list
Errós á sjötta áratugnum. En jafn-
framt þvi sem hann notar aðferöir
popplistarinnar bæði i kimnum og
jafnframt gagnrýnum tilgangi, þá
skapar Erró verk sem hafa sterkar
rætur i súrrealismanum. Þótt
formgerð þessara tveggja
viðhorfa, sé um flest ólik þá eiga
þau það oft sameiginlegt aö vera
andóf gegn ýmsum félagslegum
fyrirbirgðum og vanabundnum
hugtökum. Mjög i anda
súrrealismans er t.d. „Girskipting
kynslóðanna” frá 1961, sem felur i
sér sterkt andóf gegn rikjandi
skynsemishyggju og stöölun
mannlegrar hegöunar. Um þessa
mynd segir Erró m.a. i sýningar-
myndmiðla eöa listhefðina með
stóru L. Margvisleg umbreyting og
stilfærsla á verkum eldri meistara
skýtur nú upp kollinum. Afstaðan i
þessum verkum er i senn kimin og
gáskafull, engar alvarlegar ásak-
anir eða illkvittni á hendur
yfirþyrmandi listhefð, heldur
miklu fremur ærslafullur og
skemmtilegur leikur með „virðu-
leika” listhefðarinnar, Merk-
ing þessara tilvitnana i list-
hefðina verður einnig tviræðari
þegar listmyndinni er teflt á móti
öörum óvæntum fjölmiðla mynd-
um af ýmsum toga. Ahersl-
an veröur hér e.t.v. öðru frem-
ur á hið óvænta samspil þess fjar-
stæðukennda og tiundar i senn
ólika formgerð og hugmyndalegt
inntak framandi myndgerða.
Myndir gera óvæntar athugasemd-
ir við aðrar myndir. Það er ekki
einungis gagnvart listheföinni
og vanabundnum hugtökum
henni tengdri, sem Erró birtir hug
sinn með óvæntum samsetningum
og árekstrum. Gagnrýnin afstaða
eða efasemdir um ýmsar þver-
stæður mannlifsins birtist hér i
andstæðurikum tilvitnunum.
Þessi aðferð aö notfæra sér
vixlverkan og sprengikraft
myndrænna afurða sjálfs kerfis-
ins á sér rætur i myndgerð
Stór tár fyrir tvo (1962)
á K j arvalsstöðum
er mjög svo táknræn fyrir listræna
stöðu hans á þessum tima. Með
vissri einföldun má skipta verkum
hans á sjötta ára-
tugnum i tvö horn.sem kenna má
við popplist annars vegar og hins
vegar verk af mjög svo súrrealisk-
um toga bæði hvaö varðar
formgerð og hugmyndalegt inntak.
Nýtt myndmál
A sjötta áratugnum var heill hóp-
ur ungra listamanna að hasla sér
völl bæði i Ameriku og Evrópu,
sem i einu og öllu braut i bága við
þær myndrænu og hugmyndalegu
forsendur, sem abstraktlistin hafði
lagt til grundvallar undanfarna
áratugi. H u g m y n d a f r æ ði
dadaismans og súrrealismans
settu m.a. sterkan svip á viðhorf
þessa hóps, sem skjótlega var safn-
að saman undir hugtakið popplist,
þótt vitt væri að merkingu. Popp-
listin hafnaði m.a. mótsetningunni
skrá: „ Lykillinn að Girskiptingu
kynslóðanna, er færibandið i verk-
smiöju. Mannsbúkar koma i heilu
lagi frá neöri hæö. Við erum stödd á
annarri hæð, þar sem höfuðin eru
skilin frá búknum. Þetta er salur
greindarinnar... Efst til hægri er
Vélstýran. Hún er algjörlega
vélræn og spýtir ákveðnu hegöunar-
mynstri I hvert höfuö. Greindinni
er siðan staflaö upp rétt eins og
niðursuðudósum.” Þaö er I
formgerð þessa verks, sem sjá má
ýmis einkenni, sem allar götur
siðan hefur einkennt list hans eins
og uppröðun myndþátta yfir allan
myndflötinn, þar sem sköpuð er
ákveðin atburöarás eða ferli i tima
og rúmi.
Myndir um myndir
A sjöunda áratugnum byggir
Erró upp myndir sinar
einvöröungu á tilvitnunum i aðra
dadistanna á þriðja áratugn-
um, eins og Hausmann, Heart-
field og Höch. En þar sem þessir
listamenn notuðu ljósmyndir
ýmissa myndmiðla beint i verk
sin I pólitiskum árásum sinum
þá yfirfærir Erró tilvitnanir sinar
i oliu eða grafik og gefur þeim
þannig um leið oft aukinn
myndrænan þrótt og áherslur viö
stækkunina. Það er ekki einvörð-
ungu I niöurröðun og samsetningu
myndþáttanna, sem sjá má i verk-
um Errós náin tengsl viö þessa
listamenn á þriöja áratugnum,
heldur einnig oft hvað varðar hug-
myndalegt inntak. 1 myndröðinni
„Bandarisk búsæld” 1968, skálma
norður-vietnamiskir skæruliðar inn
i ameriska kjarnasvæðið, heimili
millistéttarinnar. Enginn er lengur
óhultur um öryggi sitt — eins konar
martröö á heimavigstöðvunum.
Kraftur þessara andstæðu
myndtákna felst jöfnum höndum
Laugardagur 17. júnl 1978 ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 17
V \
■ j
■ i■■■'VI
| i 1 M

1 —é''
Nató (1976)
Toppino Lebran (1975)
I hinu pólitiska og siðferðislega
hugmyndagildi og þeim myndræna
styrk sem i þeim felst. Þessar
kraftmiklu vixlverkanir forms og
hugmyndagildis má einnig glöggt
sjá i tviræðum samsetningum
japanskra ástalifsmynda á móti
vélvæddu hernaðarbrölti
vesturlanda. E.t.v. andstæðar
táknmyndir lifs og dauða, eða má
túlka sem svo að árásarhvötin og
hin erótiska hvötséu af sama toga?
Þessi háttur Errós að láta svo
snarpar andstæður, sem tákn-
myndir heilla menningarsvæöa
mætast má einnig sjá i Mao-Tse-
Tung myndaröðinni, þar sem Mao
eins og segir i sýningarskrá...
„leggur upp i langa göngu gegnum
stöðnun hins vestræna heims, án
nokkurs illvilja með bros á vör og
hlylegur i fasi. Oftast er hann
umkringdur flokksbræðrum sinum,
■ rauðum varðliðum, bændum,
hestamönnum, verkamönnum,
læknum, verkfræðingum og döns-
urum úr Peking óperunni. Tvenns
konar heimildir mætast — timi og
rúm skipta ekki máli aðeins við-
horfin tvenn sem teflt er saman og
metast.” Af nokkrum öörum toga
er sá flokkur tilvitnana er hann
einangrar kinverskar timarits-
myndiroghina „idyllsku” tilvitnun
skortir viðtækari merkingu en
heimildargildi um kinverska hug-
myndafræði.
Tvíræð merking
Ýmiskonar tviræð merking
þeirra tilvitnana, sem Erró stillir
saman er sterkur þáttur i mynd-
gerð hans. Risastórt svinshöfuð
samvaxið barokkskri kirkjubygg-
ingu, má e.t.v. skoða sem andóf eða
ádeilu á kirkjuna, en jafnframt
sem gamansaman leik að árekstri
óvæntra og fjarstæðukenndra til-
vitnana. Geimfari, sem svifur um
eins og engill i kirkjubyggingu get-
ur i senn framkallað ýmis
hugmyndatengsl, fram yfir þau
andstæðu hugtök (táknmynd trúar-
innar gegn tæknihyggju) sem stillt
er saman. En Erró kemur einnig á
framfæri tilvitnunum, sem hafa
mjög svo einhlita merkingu, sem
sjá má i þeirri myndröö er byggir á
sovéska skoptimaritinu Krokodil.
Erró setur persónurnar sem oftar i
ákveöið rými og mikilvægi þeirra
er undirstrikafi með stöðu þeirra og
stærði myndrýminu. Og viðfangs-
efni sovésku tilvitnanna eru ekki af
smásmugulegu tagi. Táknmyndir,
sem fjalla um England, Frakkland,
Hitler eða Nato, þar sem ykjur og
mimik skopmyndaformsins fá nýja
myndræna stærð og er raöaö upp á
hugvitsamlegan hátt. Og sovésku
teiknararnir verða vist ekki sakað-
ir um skoðanaleysi eða óljósar
vangaveltur um " gang
heimsmálanna. I kúgun Afriku
mjólkar Amerika gull i hatt sinn,
gleiðbrosandi CIA fulltrúar hjóla
um sviöiö með atmómsprengjur
undir handleggnum, þýskur
generáll dregur Nató-húfu yfir
blóðidrifinn nasistahjálminn i
félagsskap akfeitra generála með
kjaftfylli af dollurum. Sú spurning
er all áleitin við skoðun þessarar
myndaraðar og raunar fleiri
mynda, að hve miklu leyti má setja
samasemmerki á milli inntaks
þessara tilvitnana og pólitiskra
hugmynda Errós sjálfs? 1 hvaöa
tilgangi eru þessar tilvitnanir
dregnar fram? Er hlutverk hans
fyrst og fremst heimildasafnarans,
sem er að viðra einn þáttinn i
sovéskri hugmyndafræði og þá af
þeirri ástæöu hve skoplega og
kunnáttusamlega hún er sett fram?
Vangaveltur af þessu tagi snerta i
raun miklu stærri spurningu sem
lýtur að hlutverki myndlistar-
mannsins sem nýskapanda forma
og lita i hefðbundnum skilningi eða
hlutverki hans að vinna úr þeirri
myndflóru sem fyrir er og safna til-
vitnunum og heimildum um hug-
myndir og hugmyndafræðilega af-
stööu.
Víðfeðmt inntak
Það er erfitt i fáum orðum aö
draga saman það hugmyndalega
inntak. þær margvislegu vangavelt-
ur og efasemdir, sem birtast i
samsetningu tilvitnana Errós.
Hlutverk hans er öðru fremur að
safna heimildum og tilvitnunum úr
þeirri margbreytilegu myndflóru,
sem umlykur okkur daglega og út
' frá þeim aö draga fram hug-
myndalegar og formrænar and-
stæöur. Gildi þessarar söfnunar
felst ekki einungis i þvi að gera
myndir um myndir heldur hef-
ur hún einnig oft og tiðum djúpa
skirskotun til þess veruleika og
þeirrar margvislegu hugmynda-
fræði, sem hið kaótiska myndflóð
speglar allt i kringum okkur. Að
afhjúpa slikar hugmyndafræði-
legar þverstæður, hvort sem þaö er
gert af gáska, meinlegri fyndni eða
miklum alvöruþunga hefur i raun
ávallt veriö eitt af hlutverkum
myndlistar.
Girskipting kynslóðanna (1961)
Ólafur Kvaran.