Þjóðviljinn - 18.11.1979, Blaðsíða 12

12 StÐA - ÞJ6ÐVILJINN Sunnudagur 18. névember 1979
Carl A. Gerstacker, fyrrverandi stjórnarformaöur Dows Chemicals:
„Ég á mér draum um eyju...”

# Bandariski efnaiðju-
auðhringurinn Dow Chemical
fór þess á leit við íslensk yfir-
völd 1973 að reisa hér efna-
iðjuver að verðmæti margra
miljóna dollara.
# Dow Chemical fór fram á
það í bréfi til Jóhannesar
Nordal að raforkan til slíks
iðjuvers næmi 150 —180 MW og
yrði fengin úr Hrauneyjar-
fossvirkjun.
# Dow Chemical var ekki til
viðræðu um meirihluta eign
Islendinga í slíku veri.
# Dow Chemical er þriðji
stærsti framleiðandi i efna-
iðnaði Bandaríkjanna.
Auðhr ingurinn framleiðir
einkum hálfunna hrávöru,
sem seld er áfram til endan-
legrar vinnslu.
# Dow Chemical framieiddi
verulegan hluta af efnum i
napalmspreng jur Banda-
rikjanna, er Víetnam-stríðið
stóð sem hæst.
# Dow Chemical ver miklum
fjármunum árlega í mútu-
greiðslur til ráðamanna og
ríkisstjórna utan Banda-
ríkjanna. Samkvæmt Verð-
bréfaeftirlitinu i Banda-
ríkjunum námu þessar mútu-
greiðslur rúmum 3 miljónum
dollara í árslok 1976.
# Dow Chemical hafði m.a.
áhuga á framleiðslu
magnesíum-málma hérlendis,
en þeir eru notaðir í gerð
hernaðargagna.
Texti:
Ingólfur
| Margeirsson
— „Ég hef lengi átt mér
draum um að kaupa eyju,
sem er ekki í eigu neinnar
þjóðar, og gera hana að
aðalbækistöðvum Dow
Chemical Company. Slík
eyja mundi vera hlutlaust
aðsetur sem engin þjóð eða
samfélag ætti. Við gætum
jafnvel borgað íbúum eyj-
unnar dágóðan skilding
fyrir að flytja burt á ein-
hvern annan stað.
Þessi orö eru höfB eftir Carl A.
Gerstacker fyrrverandi formanni
bandariska auöhringsins Dow
Chemical Company,sem er þriöji
stærsti efnaframleiBandi i
Bandarikjunum á eftir E.I. du
Pont og Union Carbide.
En litum fyrst eilitiB á umsvif
og starfsaBferöir Dow Chemical
Company. I fróölegri grein, sem
birtist i bandariska timaritinu
FORTUNE i maimánuöi 1977,
segir eftirfarandi:
„Þó aö Dow hafi byrjaB starf-
semi sina erlendis siöar en mörg
önnur bandarisk fyrirtæki, þá óx
þaö hraöar, aö miklu leyti vegna
þess aö fyrirtækiö kom sér upp
umsvifamiklu markaöskerfi, i
staö þess aö treysta á umboös-
menn. Dow reisti verksmiöjur
sinar nálægt svæöum sem
bjuggu yfir miklum auölindum og
góöum hafnarskilyröum (deep-
water harbours). Þetta geröi
þeim kleift aö foröast tap i
rekstri, þar eö þeir gátu ávallt
siglt meö vörur þeirra landa sem
stóöu í efnahagslegum blóma, en
foröast viöskipti viö þau lönd,
sem áttu i efnahagslegum erfiö
leikum. A undanförnum 20 árum
hefur sala Dow’s til erlendra
rikja sprengt af sér allar gjaröir
og aukist frá skotsilfri upp I 2,6
miljaröa dollara. Þrir fimmtu
hlutar þeirrar upphæöar koma
frá Evrópu, en salan þar og gróöi
óx um 25% á hverju ári. Viöskipt-
in viö útlönd nema um 45% af
öllum tekjum fyrirtækisins — og
þaö er hærra hlutfall en hjá
keppinautum Dow’s: Du Pont og
Union Carbide.”
Ungverjinn
ódrepandi
Núverandi stjórnarformaöur
Dow Chemical er maöur aö nafni
Zoltan Merszei. Hann er ungverji
aö uppruna, en ber nú kanadiskt
vegabréf. Merszei er fæddur
1923: hann lauk prófi sem arki-
tekt i Sviss, en byrjaöi hjá Dow
1949 og geröist þar sölustjóri.
Merszei hefur alltaf veriö mikill
skapmaöur en þar aö auki
gæddur þeim hæfileikum aö sjá
gróöamöguleika, sem aörir eygja
ekki. Þannig opnaöi hann Japans-
markaöinn skömmu eftir strlö,
hann stofnaöi fjölda undirdeilda
CHEMICAL
COMPANY
----Fjölþjöða--
Dows i Suöur-Ameriku og hann
lagöi á ráöin hvernig Evrópu-
markaöurinn skyldi unninn.
Aöalhugmynd Merszeis var sú, aö
foröa bæri risafyrirtæki sem Dow
frá þvi aö stiröna I skrifstofuveldi
og yfirbyggingu. Þvi hlutu hinir
ýmsir yfirmenn fyrirtækisins um
heim allan nær ótakmarkaö
umsvifafrelsi — meö einu skilyröi
þó — aö reksturinn skilaöi gróöa.
Sjálfur geröist Zoltan Merszei
yfirmaöur Evrópudeildar Dows
og skilaöi miklum hagnaöi á
skömmum tima eins og ofan-
greindar upplýsingar gefa til
kynna. Trygging fyrirtækisins
fyrir þvi aö hinar ýmsar deildir
Dows skiluöu gróöa byggöust ekki
sist á þvi, aö yfirmenn fyrirtækis-
ins eiga glfurlega mörg hlutabréf
i Dow.
Samanlagt eiga forstjórar
Dows („Bankinn” kallar einn
þeirra sameign forstjóranna) yfir
135 miljónir dollara i hlutabréfum
einum saman.en þar aö auki eiga
þeir ónotaöan forkaupsrétt aö 700
þúsund hlutabréfum.
Eins og hlekkir
í keðju
Zoltan Merszei er maöur sem
sifellt er á höttunum eftir nýjum
löndum, sem bjóöa upp á óunnar
auölindir, ódýran vinnukraft og
miklar orkulindir. t greininni i
FORTUNE segir:
„Merszei er þessa stundina
(1977) aö semja um byggingu 6
stórra efnaiöjuvera hér og þar i
heiminum. Hvert þeirra kostar
um hálfan miljarö dollara I
byggingu.”
Sem dæmi um sókn Dow
Chemical Company I heiminum
má nefna áralöng viöskipti viö
Sovét, og ennfremur á fyrirtækiö
mestu útflutningsviöskipti viö
Austur-Evrópu allra vestrænna
fyrirtækja, eöa sem nemur 200
miljónum dollara á ári. Fyrir
tveimur árum byggöi Dow efna-
iönver I Júgóslaviu I samvinnu
viö Idustrija Nafte, stærstu efna-
hreinsunarstöö landsins. Efna-
iöjuveriö kostaöi 700 miljónir
dollara, og aö sögn Merszeis er
þetta tilraun til aö komast inn á
efnaiönaöarmarkaö Austur-
Evrópu I stórum mæli. Aö
viöbættum raforkuverum I Júgó-
slaviu nemur fjárfesting Dows
þar I landi um 1 miljaröi dollara.
Eöa eins og Merszei segir:
„Þetta er tilraun upp á einn
miljarö dollara.”
Merszei var alls staöar. Hann
geröi samning viö Saudi-Arabiu
um byggingu jaröoliustöövar i
landinu, sem kostaöi 800 miljónir
dollara, „vegna þess”, eins og
forstjórinn oröaöi þaö, „aö sum
ný lönd, sem viö eigum viöskipti
viö, búa yfir miklum og góöum
auölindum, en vantar tækni-
væöingu og menntaöan mannafla
hríngurinn
sem
reyndi
að koma
upp
stórtækum
efnaiðnaði
á íslandi
á borö viö okkar. Þess vegna
tengjumst viö þjóöum eins og
hlekkir i keöju.”
En stundum mætir Dow Chemi-
cal Company erfiöleikum
erlendis. Þannig varö til dæmis
draumurinn um Indónesiu aö
engu, þegar fyrirtækiö komst aö
raun um aö landiö þurfi aö veita
100 miljón dollara til alls kyns
framkvæmda, ef Dow hygöist
reisa þar efnaiönaöarver. Einnig
segir i skýrslu félagsins um Miö-
Austurlönd aö „menntun starfs-
krafta sé Htil, ófullkomnar og
yfirfullar hafnir auk óstööugleika
i stjórnmálum og stjórnun land-
anna”.
Dow fœr augastað
á íslandi
(Jtsendarar Dow Chemical
Company fengu um siöir auga-
staö á Islandi. Þann 4. júni 1973
skrifar milligöngumaöur Dow
Chemical, maöur aö nafni Albert
Muller, bréf til Jóhannesar Nor-
dals, þar sem hann rekur helstu
áform Dows Chemicals á íslandi.
Muller byrjar á þvi aö vitna I
fund sem hann hefur átt meö ein-
um af forstjórum Dows, Mr. Ro-
bert Hansen, I New Jersey i
Bandarikjunum. Greinilegt er á
bréfinu, aö þetta er ekki i fyrsta
skipti sem þessir tveir menn eiga
bréfasamband, en I bréfinu segir:
„Þessi fundur var framhald á
fyrsta fundi okkar I Cherry Hill,
New Jersey, og fór aö mestu leyti
I aö svara spurningum Dows um
áhuga Islands á orkufrekum
iönaöi, auölindir landsins, yfirlit
yfir efnahaginn og almenn fram-
tiöaráform I raforkumálum. 1
þessu sambandi lét ég M.r
Hansen fá allar fáanlegar
upplýsingar og skýrslur I hendur,
en lég hann ekki fá hinar sérstöku
upplýsingar sem varöa mat á
„Sjóefnum”, sem Rannsóknarráö
rikisins og fleiri hafa samiö.”
Siöan telur Muller upp aöal-
áhugamál Dows varöandi Island:
saltframleiöslu, framleiöslu á
klórinsóda, á magnesium-málmi,
naftaframieiöslu og framleiöslu á
klórineruöum kolefnum (chlor-
inated hydrocarbons). Undir-
staöa slikrar framleiöslu sé klór-
verksmiöja, sem gæti framleitt
eitt þúsund tonn af klór daglega.
Til aö slik verksmiöja ásamt
viöbótarverksmiöjueiningum
gæti risiö hér af grunni hérlendis,
segir Muller, aö eftirfarandi hrá-
efni þyrfti til:
Raforka: 150 — 180 MW
Salt:800 þús.-1.000.000tonná ári.
Nafta- eöa gasolia: 50.000 —
70.000 tunnur á dag.
Siöan segir orörétt i bréfinu:
„Aö viöbætrri upptalningunni
aö ofan þyrfti kalkstein, dólómit,
sjóskeljar eða önnur kalksam-
bönd I nægilegu magni til fram-
leiðslu magnesium-hydroxiö úr
sjó. Einnig er mikillar gufuorku
krafist viö slika framleiöslu. Ekki
liggur neitt endanlegt yfirlit yfir
fjárfestingu aö þessari verk-
smiöjustærö fyrir, en aö minu
áliti er hér um aö ræöa fjár-
festingu aö upphæö margra milj-
óna dollara. Einnig er krafist
stórs yfirráöasvæöis fyrir verk-
smiöjuna ásamt nálægri, djúpri
höfn, sem gæti minnsta kosti
tekiö 40-60 þúsund tonna skip.
Vildu Hrauneyjar
fossvirkjun
Dow Chemical Company var
einnig búiö aö mynda sér
skoöanir um hvaöa orkulindir
lslands mætti nýta til raforku til
verksmiöju þeirra:
„Aö ofangreindum staö-
reyndum athuguöum, er þaö
ljóst, aö bygging slikrar verk-
smiöju mundi taka minnsta kosti
fimm ár. Ég benti Hr. Hansen á,
aö á timabilinu 1978- 79 yröi fyrir-
huguö virkjun á Hrauneyjarfossi
á Lokastigi, en hún er nauösynleg
til aö veita þá raforku sem viö
óskum eftir.”
Hr. Muller gerir dr. Jóhannesi
Nordal þaö ljóst i bréfi sinu, aö til
aö Dow Chemical Company geti
metiö stööu sina þurfi islensk
yfirvöld aö senda fyrirtækinu öll
gögn varöandi saltmagn i sjó
umhverfis landið, nýjustu
upplýsingar um hugsanlegan staö
fyrir verksmiöjuna, efnasam-
bönd i islenskri náttúru,
h a f n a r á s t æ ö u r , allar
upplýsingar um ve4urfar og
hitastig, magn sjóskelja
Sunnudagur 18. nóvember 1979 ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 13
Zoltan Merszei, 56 ára, stjórnarformaöur i Dow Chemical Company. Hann er Ungverji
aö uppruna. en feröast á kanadisku vegabréfi um heiminn I stööugri leit aö nýjum
löndum, sem félagiö hefur áhuga á aö fjárfesta i. Þessi mynd var tekin fyrir
tveimur árum, en þá var Merszei yfirmaöur Evrópu-deildar Dows,
en aöalbækistöövarnar eru I Horgen, Sviss. Merszei hefur
sjálfur teiknaö húsin enda arkitekt aö mennt.
ísland
og
erlendir
audhringir
2. GREIN
%
umhverfis landiö,-skatta, vinnu
kraft og laun, þróun i efnahags-
málum og innri byggingu o.s.frv.
I stuttu máli: Dow Company fór
fram á nákvæma skýrslu um
allar helstu staöreyndir
hérlendis, bæöi i jaröfræöilegum,
þjóöfélagslegum, efnahagslegum
og pólitiskum skilningi.
Meiríhlutaeign íslands
kom ekki til greina
Sföan segir Muller: „Nokkrum
tima var eytt i aö ræöa stööu
Islands i dag gagnvart þessum
fyrirætlunum. Ég skýröi hr.
Hansen frá þvi, aö Island heföi
ákveöiö, aö hag landsins væri
best borgiö meö meirihlutaeign
íslendinga i stóriöjuverum, sem
reist væru á Islandi. Þetta gæti
oröiö mikiö vandamál, þareö Dow
litur svo á, aö tækni félagsins,
sérstaklega hvaö varöar klór-
framleiöslu, en á þvi sviöi er Dow
stærsti framleiöandi I heimi, sé sú
mesta i viöri veröld, og fyrirtækiö
óskar eftir þvi aö halda áfram aö
hafa alger yfirráö á þeim
markaöi. Hins vegar mundi
félagiö lita á sameign hýrum
augum, ef um önnur svæöi fram-
leiöslunnar væri aö ræöa, sem
ekki væru jafn viökvæm. Ég gaf
þaö einfaldlega til kynna, aö
staöa Islands væri breytileg og aö
tillögur um óllka hlutaöild aö
mismunandi deildum fyrirhugaös
efnaiöjuvers yröu teknar til
gaumgæfilegrar athugunar af
lslands hálfu.”
Hr. Albert Muller virtist furöu
öruggur aö tala fyrir Islands hönd
meö tilliti til ofangreindra orða,
og áfram heldur bréfiö i sama
anda:
,,Ég benti á, aö tsland væri fúst
til aö láta af hendi öll nauösynleg
gögn til aö staöfesta skriflega
svör min, sem ég, aöspuröur,
veitti á þessum fundi.”
I enda bréfsins stingur svo hr.
Muller upp á þvi, aö næsta skref
Islendinga veröi aö bjóöa full-
trúum Dows Chemicals
Companys til Islands til áfram-
haldandi viöræöna um efnaiöju-
veriö.
Framleiddi napalm
fyrir Bandaríkjaher
í Vietnam
Efni þau, sem Dow Chemical
hugöist framleiöa hérlendis og
sem talin hafa veriö aö ofan, eru
öll grundvallarefni sem siöan eru
seld áfram til ýmiss konar fram-
leiöslu. Þaö sem einkennir
rekstur Dows er, aö félagiö
vinnur ekki vörur endanlega fyrir
neytendur, heldur selur
hálfunnar hrávörur til annarra
verksmiöjuvera. Dow Chemical
var mikill framleiöandi napalms,
sem beitt var I striö Bandarikj-
anna I Vietnam. Vegna mót-
mælaaögeröa heima fyrir, og
ekki sist i háskólum um gjörvöll
Bandarikin, lagöi Dow beina
napalm-framleiöslu niöur, en
óvist er hvort fyrirtækið hefur
haldiö áfram aö selja frumefni til
napalmssprengjugeröar áfram.
Klórineruö kolefni (clorinated
hydrocarbons) sem félagiö haföi
m.a. áhuga á aö framleiöa á
Islandi, eru nokkuö langsótt til
napalmgeröar, enda var striöinu I
Vietnam lokiö á þeim tima, sem
Dow sótti hve haröast aö
Jóhannesi Nordal (júnlmánuöi
1973). Napalmsprengjur eru
einkum unnar úr kókoshnetuoliu
og naftansýrum (bensen-hringa-
sambönd). Frumefniö i þær er
jaröolía, en Dow á margar
jaröoliustöövar viös vegar um
heiminn.
Hins vegar eru klórineruö kol-
efni notuö I ýmiss konar efna-
iönaö, m.a. I táragassprengjur.
Magnesium málmar eru
notaöir samkvæmt ársskýrslum
Dow Chemical Company i „stál-
framleiöslu, álblending, bygg-
ingarvörur og hernaöargögn”.
En eins og fram hefur komiö
haföi Dow Chemical mikinn
áhuga á framleiöslu magnesium-
málms hérlendis.
Mú tugreiðslur:R úmar
3 miljónir dollara
Litum aöeins nánar á Dow
Chemical Company, auöhringinn
bandariska, sem haföi áhuga á
stórtækum efnaiönaöi á Islandi.
Dow Chemical er þriðji stærsti
efnaframleiöandi Bandarikjanna
á eftir E.I. du Pont og Union Car-
bide. Félagiö ræöur yfir tæplega
60 þúsund starfsmönnum, þar af
er tæpur helmingur starfandi
utan Bandarikjanna. Dow á
fjölda annarra fyrirtækja og
systurfyrirtækja. M.a. á félagiö
90% I svissneskum banka, sem
einfaldlega heitir Dow Banking
Corporation, og hluta I banka i
Hollandi.
Dow Chemical Company er
skráö I Delawere i USA, riki þar
sem skattur er lágur, og minni
upplýsingaskyldur varöandi
rekstur fyrirtækja en annars
staöar I Bandarikjunum. Meöal
annarra fyrirtækja sem skrá sig i
Delawere-riki má nefna risa-
fyrirtækiö IBM.
Eitt stærsta systurfyrirtæki
Dows, er skráö á Netherlands
Antilles, eyjaklasa i Vestur-
Indium, sem er i eigu Hol-
lendinga. Þar eru rekstrarskilyrö
einkar hagkvæm, skattafrihöfn
og önnur hlunnindi.
Dow Chemical Company
starfar mikiö utan Bandarikj-
anna eins og komiö hefur fram.
Félagiö ver miklum upphæöum
árlega til aö tala embættismenn
og rikisstjórnir ýmissa ianda á
sitt band. Samkvæmt skýrslu
Veröbréfaeftirlits Bandarikjanna
(Securities and Exchange
Comission) frá árslokum 1976
varöi Dow Chemical rúmum 3
milljónum Bandarikjadollarai aö
múta ráöamönnum og einstak-
lingum erlendra rikja.
Þessir mútupeningar skiptast
svona: $ l.974.700;var greitt beint
eöa óbeint til erléndra viöskipta
vina til aö öölast eöa halda
viöskiptasamböndum. $ 444.400;
var ráöamönnum minni rikis-
stjórna borgaö fyrir aö hraöa
málefnum félagsins og greiöa
götu þess. $ 408.700-Jór I aö hag-
ræöa sköttum félagsins á erlendri
grund og $ 252.300 kostaöi aö
halda vöruveröi félagsins
óbreyttu. 1 athugasemd
Veröbréfaeftirlitsins segir m.a.:
„Allar þessar greiöslur voru
skráöar I bókhaldi félagsins sem
útgjöld, en hvergi réttilega
færöar né skjalalega réttar.”
Auðhrigirnir verða
færri og stærri
Carl A. Gerstacker var
stjórnarformaöur Dows
Chemicals og þekkt nafn I alþjóö-
legum viöskiptaheimi: maðurinn
sem átti sér draum um eyjuna, á
sér fleiri drauma.
1 viötali viö bandariskt timarit,
og sem m.a. hefur birst I bókinni
„Taming the Giant Corporation
„(eftir Nader, Green og
Seligman), segir Gerstacker um
stærö auöhringa: „Þaö hefur
veriö sannaö rækilega, aö stærö
félaga er gifurlegur kostur og i
sumum tilvikum aigjör nauösyn.
Vandamál okkar tlma munu
krefjast stærri og umsvifameiri
stórfyrirtækja en viö ráöum nú
yfir... Viö veröum aö kasta
gömlum og úreltum hugmyndum
okkar um stærö fyrir borö og
vinna bug á hræöslu okkar viö
stærð félaga.”
I næstu grein veröur sagt frá
tilraunum erlendra aöila aö reisa
hér oliuhreinsunarstöð og tengsl-
um innlendra ráöamanna og
félaga viö erlendar lánastofnanir
og auöhringi.
fOÍIV Xjili
TRS OFAMElJí IC V
G 364 4 96 136 B
A’.VSII IXCTll \. I )

Þannig skiptust mútugreiöslur Dow Chemical til fyrirtækja, ráöamanna og rikis-
stjórna utan Bandarikjanna: 64% til aö öölast eöa halda viöskiptasamböndum, 15%
handa ráöamönnum rikisstjórna til aö greiöa götu félagsins, 13% til aö hagræöa
sköttum félagsins erlendis, og 8% til aö halda vöruveröi óbreyttu.