Þjóðviljinn - 04.10.1980, Síða 8

8 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Helgin 4. — 5. október 1980.
Það voru sýndir í sjón-
varpi nokkrir heimilda-
myndaþættir um Stalin.
Það bregst varla að slíkir
þættir vekja ánægju með
heimildarefnið/ sem oft
er sjaldséð og mælskt í
sjálfu sér. Textar þeir
sem með fylgja vekja
hinsvegar ófullnægju-
kennd: það er spurt stórt
og farið fljótt yfir og
manni finnst útkoman
gloppótt þú sannfærist
rétt enn einu sinni um að
ekkert geti komið í stað
þykkra bókadoðranta.
Eftir siöasta þátt fóru fram
nokkuö spaugilegar umræöur
um heimildamyndirnar og kom
i þvl samhengi fram heilmikil
ályktanagleöi sem rétt er aö
vikja nokkuö aö.
Að vera
viðræðuhæfur
Ég hélt aö málsvarar Stalíns
væru burt sofnaöir, en svo
reyndist ekki vera. Einu sinni
voru þeir undramargir:
Bernard Shaw var þar I hópi,
Joseph Davies, bandariskur
sendiherra, vestrænir fréttarit-
arar, sósialistar af mörgum
geröum, menntskælingar á
Laugarvatni. Nú eru þeir
eftir Jón Múli, Enver Hoxa, og
Óli kommi. Sú saga hefur gerst
meö þeim hætti aö menn vita
fleira en áöur um Stalin og tima
hansj þeir hlutir sem Isaac
Deutscher átti i nokkrum erfiö-
leikum meö aö koma á framfæri
um 1950 uröu slöan almennings-
eign og margt fleira bættist viö
siöan. Gúlagbókmenntirnar
komu fram, og eru þaö merkar,
ásökun þeirra svo stór, aö sá
sem ekki tekur miö af þeim
(hvort sem hann heldur kýs aö
vitna i Evgeniu Ginzburg eöa
Solsjenitsin) er blátt áfram ekki
viöræöuhæfur um manninn og
timann
Einu sinni var nokkuö út-
breidd sú réttlæting á Stalfn, aö
þaö sem hann geröi heföi veriö
eins og óumflýjanlegt: heföi
hann ekkiveriö þá heföi illa far-
iö, kannski heföu fasistar gleypt
Sovétrikin.
Vitanlega áttu Sovétrikin
erlenda óvini svo um munaöi,
ætli ekki þaö.
En samt er þessi kenning
mjög menguö falsrökum: Stalin
eykur ekki sinn varnarmátt
meö hinum gifurlegu hreinsun-
um sem lömuöu Rauöa herinn.
Hann eflir ekki ættjaröarást
meö hinni mannfreku sam-
/rkjuherferö. Nema sföur væri.
Sú kenning sem meira aö segja
vestrænir herforingjar voru inni
á einu sinni: aö Stalín heföi kál-
aö fyrirfram Kvislingum f
Sovétrikjunum áöur en heims-
styrjöldin seinni hófst, er lika
falskenning. Þjóöverjar áttu
eftir innrás sina fyrst kost á all
vfötækum stuöningi og sam-
vinnu (einkum i sveitum'
Úkra fínu) Þaö voru svo illvirki
þýsku hernaöarmaskinunnar og
kynþáttastefna nasista sem
iamdi smiöshöggiö á þá þjóöa-
einingu i striöinu, sem svo
margt i Stalinismanum vann
gegn.
Stalinisminn er ekki óum-
flýjanlegur nema menn haldi aö
stallnismi og sóslalismi séu eitt
og hiö sama. Og þá eru þeir aö
undarlegum hætti komnir á
sama bátog Hannes Hólmsteinn
og þaö liö.
Sinn hvor
sósíalisminn!
Menn hafa lika tekiö eftir þvi,
aö þaö liö sem nú var nefnt er
mjög kappsamt um aö segja aö
nasismi Hitlers og kommúnismi
Stalfns séu aöeins sinn hvor
sósialisminn! Þetta er heldur
ómerkilegur leikur og stundum
er svo langt gengiö aö gera veö-
ur út af þvf, aö Hitler hafi kailaö
flokk sinn þjóöernissósfaliskan.
öllu má nafn gefa. Hann kallaöi
flokkinn lika Verkamannaflokk
— ekki likist hann norskum eöa
breskum verkamannaflokki
fyrir þaö.
Þessi leikur á sér forsendu
nokkra i þvi aö þaö er auövelt
aö finna skyldleika i starfsaö-
feröum alræöisrikja, á hvaöa
grunni sem þau annars telja sig
reist. Þar má ýmsar hliöstæöur
finna, vitanlega. Þaö má lika
finna hliöstæöur I samskiptum
risavelda viö „skjólstæöinga”.
En þegar menn alhæfa stórt út
frá slikum hlutum eru þeir aö
fremja stórsynd gegn þeim
sannleika sem byggir á skiln-
ingi á sérkennum hvers og eins.
Hve lengi sem menn velta
Hitlers-Þýskalandi fyrir sér, og
hve mjög sem þeir velta fyrir
sér rikisumsvifum vegna
styrjaldarundirbúnings og
striösrekstrar, sem þar þekkt-
ust vissulega, þá komast menn
ekki frá þeirri staöreynd, aö
þýskt efnahagslff var áfram
kapftaliskt, enda höföu iöju-
höldar áhrifasterkir átt mikinn
þátt i aö koma til valda þeim
brúnu herrum sem lofuöu aö
vernda þá fyrir sósialisma.
Þetta vita allir sem kæra sig
um. Og eins þaö, aö fasismi hef-
ur einnig sföar veriö ráö sem
kapitalistar voru til meö aö
grfpa til ef þeir voru hræddir um
sig. Þaö eru ekki meiri ástæöur
til aö setja jafnaöarmerki milli
kapitalismans og lýöræöis en aö
gera slfkt hiö sama viö
sósíalisma og stalinisma.
Endurheimtur
Þær ályktanir sem sósialistar
mega draga af Stalinstimum, já
og reyndar samaniagöri sögu
Sovétrikjanna, er fyrst og
fremst hægt aö læsa I þessi orö:
sósialismi án lýöræöis er einskis
viröi. Tilraunir til aö stytta sér
leiö til sósialisma meö stalinskri
valdaeinokun endar á einhverju
alit ööui ástandi en þvi sem
kenna má viö sósiaiisma. Þetta
hefur haldist i hendur viö þaö,
aö sósialistar af ýmsum tegund-
um hafa i mjög stórum stil gert
sér grein fyrir þvi, aö fjölræöiö,
plúralisminn, er mjög mikils
viröi eins og hann er. Hér er átt
viö þaö, aö oft var gagnrýni á
borgaralegt þjóöfélag tengt
vanmatiá lýöræöislegum stofn-
unum þess. Þetta vanmat hefur
veriö á hrööu undanhaldi, þótt
enn megi sjá f skottiö á þvf.
Þeir sósialistar og þær hreyf-
ingar sem á annaö borö hafa
viljaö læra af reynslunni hafa
blátt áfram viöurkennt, aö
sæmilegt „borgaralegt” lýö-
ræöi, sé grundvöilur tii aö
byggja á, en ekki þrándur i
götu. Umræöan hefur I vaxandi
mæli beinst inn á þær brautir,
hvernig megi bæta lýöræöiö,
færa áhrifamátt þess inn á nýj-
an vettvang. Bæta viö þaö full-
trúalýöræöi, sem viö þekkjum,
auknu efnahagslegu jafnrétti,
efla atvinnulýöræöi meö aukn-
um áhrifum fólks á vinnustöö-
um og næsta umhverfi, efla
eftirlit meö hátimbruöum
valdastofnunum, starfa aö þvi
aö fleiri kunni aö nota sér mál-
frelsi, vinna gegn þvf aö réttindi
rýrni af brúkunarleysi. Meö
öörum oröum: rækta af þolín-
mæöi þá sprota sem skotiö hafa
rótum hiö næsta þér — f staö
þess aö eltast viö villuljós út á
heimsenda.
Tíðindi úr þriðja
heiminum
Þessir lærdómar þurfa aö
tengjast þeirri nauösyn, aö
gagnrýna þau brot sem unnin
eru gegn mannhelgi og lýöræöi f
nafni sósfalisma. Þaö er enginn
aö segja, aö mönnum sé ekki
meira en frjálst aö dást aö
lestrarherferö á Kúbu eöa
heilsugæslu i Kina ef svo ber
undir. ööru nær. En slikir
„ljósir punktar” I eftirbyltingar-
þjóöfélögum þriöja heimsins
mega ekki skyggja á kröfugerö
um viss grundvallaratriöi, hver
sem á i hlut.
Þetta minnir reyndar á þaö,
aö þaö er höfuömisskilningur aö
halda aö Sovétrikin séu meiri-
háttar vandamál vestrænum
sósialistum i dag. Þau gera til-
kall til aö vera einskonar fyrir-
mynd („raunverulegur sósíal-
ismi”) meöal annars Vestur -
Evrópu — og aldrei hafa jafn
fáir trúaö á slfka fyrirmynd og
nú — allar götu siöan 1917. Póli-
tisk áhrif þeirra hafa ekki veriö
minni en nú í sextfu ár. Þau dæmi
sem ýmsir hópar marxista hafa
látiö velkjast fyrir sér eru tengd
nýrri tíðindum úr þriöja heim-
inum. Þar hafa oröið borgara-
styrjaldir og sviptingar, sem
ekki geta, segja menn, leitt til
sæmilegs lýöræöis — einkum
þegar viö bætist örbirgö og alls-
leysi fyrri tima. Menn hafa velt
fyrir sér nauösyn á aö gera
vopnaöa uppreisn gegn t.d.
þeim herforingjabófum sem
ráöa Boliviu og aö kunna þau
ráö sem duga til aö koma I veg
fyrir valdarán eins og þaö sem
framiö var á Allende í Chile. í
þessum vangaveltum hafa
menn, eins og eölilegt er, til-
hneigingu til aö veita afslátt i
nafni aöstæöna, gefa mönnum
„sénsa” fyrir vasklega frammi-
stööu gegn ofurefli (efnahags-
striö gegn Kúbu, stórstriö gegn
Vfetnam).
Allt er þetta mjög skiljanlegt.
En þaö hlýtur einmitt aö
veröa framhald af þeim laer-
dómum sem felast i sögu Sovét-
rikjanna, aö menn átti sig á því
meö gagnrýnu hugarfari, hvert
slik þjóðfélög i raun og veru
stefna. Fallast ekki á aö erfiöar
aöstæöur séu látnar veröa af-
sökun fyrir valdaeinokunarhnút
sem hin nýju þjóöfélög fá ekki á
höggviö meö neinu móti.
Möguleikar á
leiðréttingu
Það skal heyra til kverlær-
dómi hvers sósialista, aö lýö-
ræöiskrafan, fjölveldisreglan,
séeitt af þvi sem ekki veröur án
komist. Þaö alræöi eins flokks
eöa hluta hans, sem hefur oröiö
endastöö svo margra byltinga,
getur aö visu náö allmiklum ár-
angri viö aö leysa ýmis frum-
verkefni i vanþróuöu landi.
Enginn vafi á þvi. En þetta
kemur ekki i veg fyrir þaö aö
innan tiðar getur slikt kerfi ekki
ráöiö viö sin eigin vandamál,
þaö vantar leiöir, föng til aö
„leiörétta sjálft sig”. Ef aö and-
staöa og gagnrýni sem leyfir sér
útfyrir þröng mörk, ergeröaö
glæp, þá visnar slikt þjóöfélag
og hugmyndafræöi þess veröur
dauö og geld. Og þegar svo er
komiö veröa eftirbyltingaþjóð-
félögin alls ekki neinum hvatn-
ing til eftirbreytni — þvert á
móti, þau fæla alþýðu manna I
borgaralegum heimi frá allri
meiriháttar tilraunastarfsemi I
þjóöfélagsmálum. Þau veröa
réttlæting ríkjandi ástandi og
um leiö hindrun I vegi vinstri-
sinna af ýmsum geröum sem
heföu hug á aö smiöa sér sam-
eiginlega stefnu, búa til kosti
sem enginn þarf aö blygöast sfn
fyrir.
Arni Bergmann.
Árni
Bergmann
# sunnudags
pristill