Þjóðviljinn - 04.10.1980, Blaðsíða 20

20 SIÐA — ÞJÖÐVILJINN Helgin 4. — 5. október 1980.
Fyrir miöju eru þeir Krúsjof og Deng XiaoPing: hvert fór hver?
Maó oddviti. Menningarbyltingin var merkileg hreyfing.
Þórarinn
Hjartarson
járnsmiður
skrifar
ELTIR KÍNA
SOVÉTRÍKIN?
Arni Bergmann skrifaöi
laugardaginn 20/9 greinina
„Messað yfir maóistum” sem ég
vil litillega svara.
Beint að efninu: Árni þykist sjá
sæng „maóista” (a.m.k. þeirra
sem enn, á einhvern hátt, binda
trúss sitt við Kina) upp reidda.
Kina, stolt þeirra og von, sé nú
horfið á sömu braut og Sovét —
rikið sem þeir hatast við öðrum
meira. Arni sér og tinir til sitt
hvað það sem sameiginlegt er
með stefnubreytingum Kinverja
undanfarið og þróun mála i Sovét.
Siðan skellir hann samaseminu á
milli og segir þetta augljóst mál.
Nú er þetta ekki sérálit Arna
heldur heyrist viða að og er þá þvi
meiri ástæða til að skoða það og
meta. Fræðiieg greinargerð fyrir
þvi birtist m.a. i grein i TMM
nýlega eftir franska hagfræði-
prófessorinn Cherles Bettelheim.
Hvað er rétt og hvað rangt i
þessu áliti?
Hálfur sannleikur
Flestar af fullyrðingum Arna eru
ut af fyrir sig ekki ósannar. í
heild finnast mér upplýsingar
hans vera ca hálfur sannleikurinn
að viðbættum túlkunum i
neikvæða átt — eingöngu.
Það var með Krúsjof og á
fyrstu árum Brésnéfs sem
kapitaliskar aðferðir slógu i gegn
i sovéska hagkerfinu. Gróði var
gerður að höfuðmarkmiði i hag-
kerfinu öllu, vald forstjóra var
mjög aukið og þeim veitt bein
hlutdeild i gróöanum,
framleiðslutæki urðu markaös-
vara o.s.frv. Breytingarnar hjá
Kinverjum ganga að mörgu leyti i
sömu átt (meiri markaðsbúskap-
ur, „efnalegir hvatar” til fyrir-
tækja og verkafólks...) Þetta þarf
þó ekki að sanna margt né mikið.
Ég álykta sem svo: Þótt margt sé
þarna likt stefna málin i Kina
strax i allt aðra átt en i Sovét.
Stefnubreytingar
í Kína
t hverju felast stefnubreytingar
Kinverja i efnahagsmálum? Það
má segja að Kínverjar geri nú
upp við tvennt (eða þrennt).
I fyrsta lagi galla ættaöa úr
menningarbyltingunni. Menn-
ingarbyltingin reyndi að leysa
með áhlaupi verkefni sem
ómögulegt er að leysa i skynd-
ingu, a.m.k. ekki án efnahags-
áfalla. Hún reyndi að dreifa valdi
og draga stjórnun sem mest úr
höndum embættismanna, brúa
biliö milli likamlegrar og and-
legrar vinnu, minnka hlut pen-
inga og launastiga sem afkasta-
aukandi þátta. Ég álit að hún hafi
verið dæmd til að mislukkast.
Hún þróaðist út i öfgar og vald-
boðspólitik að ofan, úr tengslum
við fólkið og dólgamarxisma
„fjórmenninganna”.
1 öðru lagivilja Kinverjar gera
róttækar endurbætur á gamla
áætlanakerfinu ættuðu frá
stalinstimanum i Sovét. Bæði i
Kina og Sovét var kapitaliskum
hagstjórnaraðferðum og
kapitalisku eignarhaldi rutt mjög
skyndilega úr hagkerfinu (sbr.
samyrkjuherferðina i Sovét um
1930 og „stóra stökkið” i Kina um
1958). Áætlanakerfið sem kom i
staðinn var mjög miðstýrt. Þótt
það hafi reynst mjög mikilvirkt
a.m.k. um tima i Sovét hefur það
með timanum valdið vaxandi
stirðleika i framleiðslu og
dreifingu og lamað mjög eigin
frumkvæði rekstrareininganna.
Kinverjar viöurkenna fúsiega að
hagstjórnaraðferðir þær sem þeir
innleiða nú séu margar hverjar
kapitaliskar að eðli, en þær séu
engu að siður réttmætar og æski-
legar i þvi vanþróaða fram-
ieiðslukerfi sem þeir búi við.
Það er sams konar hámiðstýr-
ing sem Kinverjar gera nú upp
við og Krúsjof gerði áður. Rétt er
það. En mikil eða litil miðstýring
hagkerfis þarf ekki að segja neitt
um stéttareðli þess, hversu
samvirkt og félagslega þaö er
rekið, um sósialisma eða
kapitalisma.
1 þriöja lagi (litilvægara) snúa
Kinverjar frá þvi sem þeir kalla
yfirdrifinn sjálfsnægjubúskap.
Trúlega ganga þeir þar lengra en
ella, þ.e. þeir hafa „misst úr”
mörg dýrmæt ár i uppbyggingar-
starfinu. Þetta getur skapað ýms-
ar hættur, en þó snerta erlend
áhrif enn mjög litinn hluta efna-
hagslifsins svo segja má að
sjálfsnægjubúskapurinn sé þar
enn við lýði.
Gott eða vont?
Þá er að svara spurningunni:
Hvernig likar manni breyt-
ingarnar i Kina? Fyrst það
neikvæða. Ég játa þvi strax að
ýmsir bitar i kinverska
boðskapnum nú standa enn i mér.
Stærsti bitinn er liklega einhliöa
neikvætt mat Dengs & co. á
menningarbyltingunni. Ég lit á
hana sem stórmerka fjöldahreyf-
ingu (a.m.k. i byrjun) sem reyndi
að vinna gegn þróun forréttinda-
hópa og borgaralegra afla. Að
gera „fjórmenningana” að alls-
herjar-sökudólgum finnst mér
heldur mikil einföldun. Mér finnst
likaiskyggilegt aö Kinverjar skuli
gefa Júgóslaviu stimpilinn
„sósialiskt rlki”. Mér sýnist of
litið bera á árvekni gagnvart
stéttarlegum andstæðum og
hættunni á gagnbyltingu og finnst
að skilningur Maós á þeim mái-
um hafi veriðbetri. (Þó hef ég i ár
heyrt bæði frá Húa og kinversk-
um verkamönnum, i viðtölum, að
þeir vara við þeirri tilhneigingu
að treysta um of á efnahagslega
drifkrafta i stað pólitiskrar
uppfræðslu.)
En höfuðhlið þessara mála
sýnist mér jákvæð og lofa góðu.
Það var áreiðanlega bráðnauð-
synlegt að snúa frá þeim „fátækt-
ar-sósialisma” sem kenndur er
við „fjórmenningana” og brems-
aði hagvöxt landsins oni núll. Mér
finnst rökstuðningur Kinverja
fyrir endurbótum á áætlana-
kerfinu hljóma nokkuð sann-
færandten fer ekki lengra út i þá
sálma hér.
Deng: Þaö þarf aö skoöa þaö sem
jákvætt er.
Eitt af þvf sem Arni Bergmann
segir satt er það, að ýmislegt sem
marx-leninistar áður tilnefndu
sem sönnun fyrir þvi að i Sovét
væri kapitalismi hefur nú verið
tekið upp i Kina sem góð og gild
vara. Ég sjálfur hef þar — eins og
Kinverjar — losað mig við ýmsar
kreddur, t.d. varðandi það hvað
sé sósialisk hagsýsla og hvað
ekki. Ég hræðist það ekki svo
mjög þótt sósialisminn notist við
verulega markaðshagsýslu og
einkarekstur i smáframleiðslu,
Arna
Bergmann
svarað
þótt þetta séu vissulega hlutir
sem verða að hverfa með timan-
um. Aðalatriðið varðandi
sósialisma eða ekki eru valda-
hlutföll stéttanna i framleiðslu-
kerfinu og það hvaða stéttarhags-
munum rikisvaldið þjónar. Af þvi
sem ég enn hef séð og heyrt álit ég
að i Kina sé nú betri sósialismi en
áður. Auk þess eru Kinverjar
sifellt að læra, gagnrýna sig og
breyta til. 1 Sovét rikir auðvalds-
stefna, striðshagstjórn og
rauðmálaður fasismi — og allt er
fast i helstirnuðum skorðum.
Árni sér fátt
jákvætt
Arni sniðgengur það sem mestu
mali skiptir, þ.e. hvort þessar
breytingar séu til batnaðar fyrir
kinverskan almenning eður ei.
Og þó. Án þess að fella dóma
beinum orðum lætur Arni i
þessari grein og öðrum álit sitt á
pólitik Kinamanna i ljós. Hann er
litið hrifinn af henni, finnst hún
sist spennandi fyrir sósialista og
stefna i fótspor Rússa (og Arni er,
sem betur fer, enginn vinur
Kremlverja). Og vanþóknun hans
er svo mögnuð, að hann nefnir
ekkert I stefnunni sem geti verið
gott fyrir kinverska alþýðu og
fyrir sósialismann.
Hann minnist á heilsugæslu og
skólamál, áhersluna á að
framleiða menntafólk og endur-
reisn fullkominnar læknamennt-
unar i Kina eftir upplausn af völd-
um menningarbyltingarinnar.
Aðalatriðið i þessu finnst honum
að þetta muni leiða til misskipt-
ingar i heilsugæslu og misjafnrar
aðstöðu til náms. Það stefni sem
sé i sama horf og sérheilsugæsla
og sérskólar yfirstéttarinnar i
Sovét. Þetta finnst mér nú bara
ómerkilegar dylgjur! Kinverjar
-hverfa frá þvi að láta lækna og
menntafólk vinna við landbúnað.
Útkoman úr þvi kerfi liggur fyrir.
Hún var slæm. „Berfættir lækn-
ar” sem annast einfalda heilsu-
gæslu verða ekki lagðir af; heldur
fá þeir viðbótarskólun. Þegar svo
sérfræðingunum fjölgar jafnhliða
held ég að veröi bjart fyrir 5tafni i
heilbrigðismálum kinverskrar
alþýðu. öfugt viðArna Bergmann
finnst mér það vera aðalatriðið.
Pólitísk þróun
Annað sem Árni nefnir ekki i
grein sinni, atriði sem er þó mjög
samofið þessum málum, er
pólitiska þróunin i Kina. Frétta-
ritarinn ,,áb” hefur afgreitt hana
i fáeinum fréttaklausum i fýlutón,
s.s. eftir þjóðþingsfundinn á dög-
unum. Að hans sögn gerðist þar
ekkert áhugavert.' Þar var þó
m.a. ákvarðað um aukið sjálf-
stæði þingsins gagnvart flokknum
og hraðari endurnýjun þingfull-
trúa. Þingið er þjóðkjörið og er,
formlega, æðsta valdastofnunin.
Ennfremur fá nú spurulir gestir i
Kina að heyra það eindregna og
nær samdóma álit kinverskrar
alþýðu að tjáningarfrelsi sé nú
allt annað og meira en á „fjór-
menninga”-timanum. Umræðan
á vinnustöðum og i samtökum
alþýðunnar sé virk og almenn og
ekki stýrt ,,að ofan”. Það er ekki
sist þessi umræða sem mótar það
hvernig Kinverjar ráða nú
málum sinum. Sem sagt: traust-
ari völd alþýðunnar i rikinu og
samfélaginu öllu.sem sagt, bætt
sósialiskt lýðræði. Ef þetta stenst
er það býsna afgerandi atriði, eða
hvað? 1 kappi sinu við að skera
Kina og Sovét við sama trog snið-
gengur Árni það atriði sem fram-
ar öðrum ákvarðar um þjóðfé-
lagsgerð i landi hverju.
Nauðsynleg
umræða
Yfir höfuð finnst mér ekki
brennandi áhugi á sannleikanum
einkenna greinina hans Arna.
Hann þykist sjá ákveðna þró-
unartilhneigingu og þekkja á
henni sovéska markið. Siðan fer
hann að spekúlera og spá i
framtiðina.Það er út af fyrir sig i
lagi og jafnvel nauðsynlegt að
velta sliku fyrir sér. Ný yfirstétt
getur vissulega átt eftir að snúa
við hjóli sögunnar i Kina. En hitt
er meira um vert að skoða
ástandið i dag og lita á heildina.
Hverra hagsmunir ráða i Kina?
Hverra hagsmunir ráða i Sovét?
Arni Bergmann á annars skilið
þakkir fyrir að vekja máls á þess-
um málum — þau eru mikilvæg.
Ég litsvo á, aö örlög sósialismans
næstu áratugi ráðist nú öðru
fremur af þróuninni i Kina (i
viðbót viö sjúkdóma
kapitalismans). Margt fleira þarf
að nefna og skoða betur, launa-
mun i Kina sem Arni drepur á,
„efnalega hvata”, stjórnkerfið
o.fl. En þetta er orðið of langt.
Arni „messar” yfir oss með
talsverðu yfirlæti. Við þvi er
ekkert að segja, við erum jú svo
aumir enn. Það er bara okkar að
venja hann af þessum tón. Ég sat
ekki umræðufundinn um Kina
sem Arni skrifar um. En ég heyri
félaga mina eindregið mótmæla
þvi að þeir hafi látið „samanburð
á Kina og Sovétrikjunum sem
vind um eyru þjóta”. Málið hafi
verið rætt, en þeir bara verið
ósammála honum. Ég vona að sú
umræða haldi áfram.