Þjóðviljinn - 03.04.1982, Blaðsíða 10

10 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Helgin 3.-4. aprll 1982.
bókmenntir
[ Erik Sönderholm
I Halldór Laxness.
En monografi.
l Gyldendal 1981
1 Þessi stóra bók Eriks Sönder-
holms er eins og hann sjálfur
tekur fram i formála nokkuö ann-
ars eðlis en bækur og greinar
Peters Hallbergs um Halldör
Laxness. Peter Hallberg hefur,
eins og menn vita, reitt fram mik-
iöaf dýrmætu efni um sköpunar-
sögu verka Halldórs, tengsli
þeirra við menn og atburöi líð-
andiog liöinna stunda sem og viö
aörar bækur og reist úr þeim efni-
viö margar gagnlegar ályktanir.
Erik Sönderholm gerir i sinni bók
ráö fyrir þvf, beint og óbeint, aö
menn þekki til starfa Hallbergs
og er þaö skynsamlegt. Hann
hefur samt fjóröung bókarinnar
til aö gefa nauÖ6ynlegt yfirlit um
ævi Halldórs og notar þá tækifær-
| iö til aö rekja i stuttu máli hvern-
ig hann hefur brugöist viö stórtfö-
indum og deiluefnum samtiöar-
: innar utan skáldverkanna.
Afgangurinn af bókinni er svo
„innleitinn”, helgaöur sjálfum
skáldverkum Halldórs Laxness,
allar áherslur á þaö lagöar aö i
■ þeim séu þau svör aö finna sem
máli skipta. Erik Sönderholm
hefur reyndar nokkra tilhneig-
ingu til aö draga úr mikilvægi
„públisistans”, ritdeilu- og
ádrepumannsins. Þaö á sér aö
nokkru leyti skýringu i' þeirri
ábendingu höfundar, aö hann snúi
máli sinu til danskra lesenda sem
eiga vafalaust erfitt meö aö setja
sig inn i þýöingu og áhrif greina-
höfundarins Halldórs Laxness.
Hittkynniaö vera lakara, eins og
allt er 1 pottinn búiö, aö leikrit
Halldórs eru ekki höfö meö i
þessu yfirlitsriti — þau munu aö
"sönnu ekki tiltæk i þýöingum, en
þaö er óneitanlega bagalegt aö
þau eru ekki meö höfö i stóru
verki þar sem reynt er aö skýra
höfundarferil Halldórs Laxness
samanlagöan.
Hlutföll og fleira
Þaö er satt aö segja erfitt aö
skrifa nema yfirboröslega um rit
sem er skrifaö um margar bækur
og er hver og ein þeirra stórt hús
meö mörgum herbergjum. Eng-
inn hefur minni til aö átta sig á
þvi á lesandi stundu hvaö er
sannarlega nýtt í athugunum
Eriks Sönderholms og hvaö er
sameign sæmilega áhugasamra
lesenda Halldórs. Sameign sem
þarf vitaskuld aö vega nokkuö
þungt i mónógrafíu sem er skrif-
uö fyrir erlenda menn.
Svo mikiö er vfst, aö Erik
Sönderholm tekur vel eftir á veg-
ferö sinni um hils skáldsins og
mun hver lesandi vafalaust láta
margt i athugasemdum hans og
visbendingum koma sér
skemmtilega á óvart. Ég gæti til
dæmis tekiö ágætan samlestur
[ Eriks á Kristnihaldi undir jökli
viö Bibliuna, ljómandi athugun á
i Sölku Völku og körlum hennar og
hlutverki hliöstæ&ia i þvi verki.
fEöa þá smærri visbendingar:
hvers vegna er til dæmis hægt aö
tengja Garöar Hólm viö viking
þann sem kvaöst hafa fundiö
Garöarshólma?
Svo mætti brosa ögn aö höfund-
inum þegar honum finnst nóg um
„danahatriö” i tslandsklukkunni
(Laxness, segir hann,sakar Dani
upp tilhópa fyrir aö hafa arörænt
tslendinga á kerfisbundinn hátt
og skemmtir sér istaöinn meöþvi
aö gera alla Dani heimska, for-
drukkna, átvögl, þjóöleysingja,
bóklausa, mállausa og huglausa
— sbr. bls. 225). Reyndar er Erik
Sönderholm hófsamari i þvi en
margir menn aörir aö reyna aö
sniöa verk Halldórs Laxness aö
sinum persónulegu þörfum —
ekki sleppur hann samt alveg frá
þeirri synd, enda ekki von: þetta
er vfat partur af tilveruskilyrðum
bókmennta. NU. Þaö kemur fyrir,
mikil ósköp aö lesandinn hnýtur
um skilgreiningar hjá Erik og vill
andmæla —eins og þegar Ugla og
Organistinn eru orðin bæöi
„ópólitisk og kreddulaus” — hiö
siöara eraö sjáifsögöu rétt, en hiö
fyrra rangt. En þetta eru smá-
munir. Hitt kann aö varöa meiru
aö höfundur er eins og misjafn-
lega duglegur i giimu sinni viö
einstök verk. Hann skoðar miklu
ýtarlegar vefnaöinn I Vefaranum
mikla, Sölku Völku, Brekkukots-
annál og Kristnihaldi en i Sjálf-
stæöu fólki, Heimsljósi og Atóm-
stöðinni. Má vera þetta stafi af
þvi að hin siðamefndu verkin
hafa menn haft meir milli tann-
anna en þau sem fyrr voru nefnd,
aö höfundur fái aukreitis
uppörvun af þvi aö fjalla um verk
sem minna hafa veriö á dagskrá
a.m.k. erlendis.
Snemma beygist
krókurinn
1 umfjöllun um Barn náttúr-
unnar byrjar Erik Sönderholm á
eftirlætis viöfangsefni sinu —•
samhenginu i verkum Halldórs
Laxness. Hann segir á þá leiö, aö
þegar I þessu æskuverki sé aö
finna margt þaö sem siöar er
unniö úr meö nýjum og nýjum
hætti — þar er villan stóra, þar
eru persónur á krossgötum og
þurfa aö kjósa sér hlut, þar er lof-
söngur um starfið sem vel skal
unni& andhverfur blekkingar og
veruleiks, þess sem er ekta og
falskt.Þessi drengur sem Halldór
er þá „fitjar meö eölisbundnu
öryggi upp á meginstef jum fram-
tiöarverka sinna” (bls. 96).
Erik Sönderholm gerir margt
vel og skemmtilega einmitt i þvi
aö fylgja eftir nokkrum þeim
mikilvægum grundvallarhug-
myndum, áleitnum spumingum,
sem Halldór tekstá viö i verkum
sinum — án þess þó aö áherslan á
samhengiö veröi til þess aö draga
úr endurnýjunargáfu hans.
Manni hefur satt best aö segja
einatt fundist,aö ekki si’st viö Is-
lendingar höfum verið svo
uppteknir af þvi aö Halldór
„breytist”, aö viö höfum freistast
til þess aö hólfa hann sundur
meira en hollt er: hér er þessi
Halldórinn, þar hinn. En eins og
segir i gömlum latinuskáldskap:
Þeir sem yfir hafiö sigla skipta
um himin, ekki sál. Og hvaö
sagöi Petrarca um æskusyndir
sinar: þegarég sumpartvar ann-
ar maöur en ég nú er.
Sinnaskipti
Sú rækt sem Erik Sönderholm
leggur viö samhengiö i skáld-
verkum Halldórs hjálpar honum
til aö sleppa betur en margir aðr-
ir (t.a.m. kappsamir blaöamenn
og ábyrgðarmenn engilsaxneskra
uppsláttarrita) frá spurningum
sem varöa trúarleg og pólitisk
sinnaskipti. Hann segir réttilega i
upphafi kaflans um Brekkukots-
annál, aö þaö sé mjög rangt aö
álita að Nóbelsverðlaunin hafi
valdiö hugarfarsbreytingu hjá
Halldóri sem hafi svo leitt til frá-
hvarfs frá „kommúniskri hug-
Árni <
Bergmann
skrifar
myndafræöi”. Hann vill heldur
finna i þróun frá kaþólskum
viöhorfum til sósialiskra þá
breytingu sem skapaði andúö
Halldórs á kreddu og hugmynda-
fræði. Hann vikur aftur aö þess-
um málum I ályktanakafla rits-
ins:
„Efmenn lita yfir þróunarferil-
inn i stórum dráttum og barasta
lima upp vörumiöa eins og ka-
þóliki-sósialisti-húmanisti þá
gæti svo litiö Ut sem hér væri um
einangraöa áfanga aö ræöa sem
ekki væru I samhengi hver viö
annan. Þaö yröi þá ekki skýrt
meö þróun aö ein og sama per-
sónan hefur upplifaö þessi skeiö
öll, heldur meö stökki, meö eins-
konar persónulegri byltingu sem
heföi haft það I för meö sér, aö
höfundurinn hafi gefiö allt frá sér,
sem hann beitti sér fyrir á næst-
liðnu skeiöi.
Staöhæfing bókarinnar (þess-
arar bókar) gengur einmitt I
þveröfuga átt: aö i verkunum öll-
um er lifandi eining þótt við þykj-
umst sjá f þeim skarpar and-
stæöur”(bls. 348).
Eining já, syntesan fræga, og
eigum viö aö leyfa okkur aö
segja, aö Utkoman sé húmanisti
sem á allmargt aö sækja til kristi-
legra og sósialiskra viöhorfa —
fyrir nú utan taóið sjálft, vita-
skuld. Höfundur, sem hefur vel-
þóknun á persónum sinum þegar
þær, á krossgötum staddar,
kunna aö snúa á freistarann —
sem er eins vist aö sé kapltalisti,
hvort sem þaö er heldur geösleg-
ur gáfumaöur eins og Búi Arland
eöa þá menningarleysingi eöa
grillufangari eins og Gúömund-
sen kaupmaöur eöa þá Godman
Syngman. (Erik Sönderholm hef-
ur reyndar ýmislegt skemmtilegt
um freistaraþemaö aö segja).
Salka Valka, segir bókarhöf-
undur, hefur tdciö eftir þvi aö
virkur áhugi Arnald^ t.d. sá póli-
tiski, dvinar fljótt eftir aö bar-
dagastundin er liöin. Hann bætir
viö neðanmáls: ,,Þaö er hægt aö
yfirfæra þetta sjónarmiö á höf-
undinn sjálfan (H.L.): hann getur
aðhyllst hugmyndafræöi meöan
hann getur nýtt hana i list sinni —
eftir á stendur honum á sama um
hana” (bls. 154). Hér erkomið inn
á fróölega hluti sem varöa sam-
band boðskapar, hugmyndafræöi
og listrænnar sköpunar. Max
Frisch hefur velt fyrir sér stefnu-
skrá og leikritum Brechts, sem
viidi nota leikhúsiö til aö breyta
heiminum. Frisch spyr, leikskáld
sjálfur: „Vil ég sem leikskáld I
raun og veru stuöla að fram-
kvæmd pólitiskrar fram tiöarsýn-
ar (útóplu), eöa — og það grunar
mig — höldum viö fram fram-
tiðarsýninni vegna þess aö sú af-
staða er meira skapandi fyrir
okkur?” Frisch segir á þá leið i
sömu grein aö „viljinn til aö
breyta heiminum er framlenging
af listrænni sköpunarþörf”, i
dæmi Brechts og sjálfs hans. En
þetta var nú UtUrdúr.
En semsagt: það er góöur
fengur aö bók Eriks Sönder-
holms, hún er vandað verk sem
ris prýöilega undir áformum höf-
undar. Um leiö ber hún — óbeint
— upp þá spurningu: hvemig
mætti næsta bókum Halldór Lax-
ness verða? Kannski um þann
galdur i meöferö efniviöar, sem
gerir islenskan „smáheim” i bók-
um hans algildan?— ef svo stórt
orð má uppi hafa.
ÁB
Þrír ungir
mennleggja
í ljóðapúkk
Þrir ungir menn hafa slegið
saman i litiö ljóöakver sem þeir
nefna Fyrrvera. Þeir heita Hrafn
Haröarson, Magnúz Gezzon og
Þórhallur Þórhallsson og setja I
kverið fimm eöa sex ljóö hver.
útgáfúna kalla þeir Tungl og
blöörur. Og þeir lofa að innihaldiö
sé „skemmtilegt i stilnum og
óvenjuleg bragövisi i beitingu
oröanna”, jafnvel þótt hætt sé viö
þvi aö hinn almenni lesandi telji
þetta „rugl og þvælu”.
Menn ráöa hverju þeir trúa.
Hrafn yrkir um gelgjuskeiös-
böl, vldeó og þann vanda skald-
skapar aö ekki getur hvarflaö aö
honum aö yrkja ljóö um Söknuö
„þegar Söknuöur þinn, Jóhann, er
enn á prenti”. Magnúz þverfótar
ekki fyrir zetum i kynferöislegum
stórvanda eöa þá andspænis þeim
dapurleika aö „á zorphaug vin-
gjarnleikanz trónir bylting öreig-
anna”. Þórhallur sendir orösend-
ingu hestamönnum frá hesta-
vinum og hótar aö setja hesta á
bak þeirra — um leið og fariö er
höndum um Söknuö og Þjáningu
af vafasamri alvöru.
Þorskastríð
r
Armanns Kr.
í Danmörku
Nýlega hafa borist umsagnir
nokkurra danskra blaða um bók
Armanns Kr. Einarssonar,
Þorskastrfðiö, en hún kom út i|
fyrra. 1
Sigvald Hansen i Fredriksborg
Amts Avis segir m.a. 10. nóv. s.l.:
Humlebækforlagiö BHB’s Ice-
landic World Literature, sendir
frá sér barnabókina Þorska-
stríöiöeftir islenska rithöfundinn
Armann Kr. Einarsson i ágætri
þýöingu rithöfundarins og bóka-
útgefandans, Þorsteins Stefáns-
sonar.
Hiö svonefnda þorskastriö, —
barátta Islendinga um land-
heigina viö stórveldið England, —
var að sjálfsögðu mjög alvarlegt
mál, þar sem aöalatvinnuvegur
þjóðarinnar er fiskveiðar. Þaö
var prýöileg hugmynd hjá höf-
undi aö rekja i góöri barnabók
gang þessa máls, sem vakti at-
hygli margra á öllum Norður-
löndunum. Og honum tekst þaö
svo vel, aö allir sem vilja geta
skiliö baö. Mál betta var nefni-
lega ekki tengt tslandi einu, —
þaö varö samnorrænt mál.
Humblebækforlagið á skiliö
sérstaka viöurkenningu fyrir þaö
aöhafagefið út þessa áhugaveröu
bók. Við fáum nána innsýn i at-
buröina, og persónurnar eru
einkar lifandi. Það gefur sögunni,
vissulega mikið gildi.
1 Lektörudtalelse fra Indbind-
ingscentralen segir lektor Johs.
Herskind m.a.:
Armann Kr. Einarsson:
Torskekrigen. Bókin er gefin út
meöstyrk frá Norræna þýðingar-
sjóönum og segir frá lifinu á is-
lenska varðskipinu Tý, sem tók
þátt i þorskastriðinu milli íslands
og Englands voriö 1976. Við fýlgj-
umst meö Magna, sem er 16 ára
messadrengur á Tý og er þvi
þátttakandi i átökum skipsins viö
breska togara og herskip. 1 einum
þessum árekstri fellur ungur,
enskur háseti fyrir borð, en
Magna tekst með snarræði aö
bjarga honum frá drukknun.
Þetta afrek leiöir til þess að’
drengirnir kynnast, og þeim
kemur saman um aö reyna að
vinna eindregiö aö þvi, aö þessi
hættulega deila leysist meö
samningum. Og þessi draumur
drengjanna rættist nokkru siöar.
Bókin er skemmtile^ og spenn-
andi með ágætum myndum sem
gefa góöa innsýn i þá áhrifamiklu
og átakanlegu atburði, sem urðu
viö Islandsstrendur þetta vor. Eg
mæli meö henni sem lestrar- og
samræðuefni i 7,—10. bekk.
Samhengið
í verkum
Halldórs
Laxness