Þjóðviljinn - 22.10.1983, Blaðsíða 14

14 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Helgin 22.-23. október 1983
MagnúsTorfi Ólafsson, íeinatíð
ritstjóri Þjóðviljans, þástarfsmaður
Máls og menningar, þingmaður og nú
blaðafulltrúi ríkisstjórnarinnar, var
menntamálaráðherra í vinstristjórninni
sem tók árið 1971 við af
viðreisnarstjórninni svonefndri,
samsteypu Sjálfstæðisflokks og
Alþýðuflokks, sem setið hafði ítólf ár.
Margt var sögulegt um þessa „Ólafíu
fyrstu" og um hana er Magnús Torfi
spurður í eftirfarandi viðtali.
- En fyrst Magnús: þessi stjórn verður til
m.a. vegna þess að flokkur þinn, Samtök
frjálslyndra og vinstri manna, hafði unnið
kosningasigur, til var orðið nýtt afl í
stjórnmálum. Hvernig vildi það til að þú
varst í þeirri för?
Erjur í Alþýðubandalagi
- Samtök frjálslyndra og vinstri manna
voru stofnuð 1969, en þau komu til sög-
unnar vegna þess að verið höfðu erjur í
Alþýðubandalaginu, sem var að breytast úr
samfylkingarsamtökum í skipulagðan
flokk. Þar voru menn sem komið höfðu úr
Alþýðuflokknum, Hannibal Valdimars-
son, Alfreð Gíslason og fleiri, og þegar átti
að steypa samfylkingunni saman í samstæð-
ari heild urðu árekstrar milli þeirra og ým-
issa manna úr Sósíalistaflokknum, sem
vildu halda fastar í hefðir þess flokks og
þann kjarna sem þeir töldu vera þar fyrir
hendi. Lagskipting var þarna nokkuð flókin
- til voru þeir menn úr Kommúnistaflokkn-
um gamla, sem aldrei sættu sig við Sósíalist-
aflokkinn, og svo voru þeir menn til í Sósíal-
istaflokknum sem frá upphafi - þ.e.a.s. frá
1956 - voru óhressir með Alþýðubandalag-
ið.
Ég var í hópi þeirra manna sem vildu
teygja sig langt bæði til að halda í þá einingu
sem skapast hafði í Alþýðubandalaginu og
til að hægt væri að ná út fyrir hana. Forsend-
an var sú að leitað yrði sem styrkastrar sam-
stöðu allra þeirra sem að Alþýðubandalag-
inu stóðu. Én svo sauð upp úr fyrir kosning-
ar 1967 þegar klofningur var um framboðs-
lista Alþýðubandalagsins í Reykjavík og
Hannibal og samstarfsmenn hans buðu
Helgarviðtalið
Rætt við
Magnús Torfa
Ólafsson,
menntamála-
ráðherra
Vinstri-
stjórnarinnar
1971- 73 um þá
stjórn og sögu
Samtaka
frjálslyndra
og vinstri manna.
í sameiningarmálinu. Þetta þýddi auðvitað
að ef sá árangur náðist ekki, værí hætt á því
að þeir kjósendur sem hann hafði safnað til
sín yrðu fyrir vonbrigðum og sneru baki við
flokknum - eins og raun varð síðar á.
- Var fylgi SFV kannski þetta fræga
lausafylgi, sem öll ný framboð eiga kost á?
- Nokkuð til í því. Annars hafði það fólk
líka 0-listann,Framboðsflokkinnskemmti-
lega, að snúa sér til, en hann bauð þá
fram og náði góðum árangri, ekki síst ef
það er haft í huga, að oddvitar hans ætluðu
sér alls ekki á þing. En það var ljóst að eftir
langa stjórnarsamvinnu Sjálfstæðisflokks-
ins og Alþýðuflokks vildi verulegur hópur
kjósenda breyta til - ef þeir þá ekki lýstu
frati á alla flokka eins og O-listafylgið sýnir.
Ólafía fæðist
- Og svo fór Ólafur Jóhannesson að
mynda stjórn.
- Já og það var ekki að ófyrirsynju að
hann sneri sér beint til Alþýðubandalags og
SFV. Þingmenn þessara flokka höfðu fyrir
kosningar unnið að sameiginlegri stefnu-
mótun í vissum málum, t.d. landhelgismál-
inu og hermálinu. Þessi samvinna jafngilti
samt sem áður ekki skuldbindingu um
stjórnarsamstarf, það varð að hefja stjórn-
armyndunarviðræður frá grunni, og þær
urðu langar og ekki alltaf auðveldar.
Samtök frjálslyndra og vinstri manna gerðu
sér ljóst, að það gæti orðið þungt fyrir fæti í
sameiningarmálinu, í samskiptum við Al-
þýðubandalagið og Alþýðuflokkinn (sem
menn vildu stunda, með mismunandi
áherslum hjá einstaka mönnum) - ef að
annar þessara flokka væri innan ríkisstjórn-
ar en hinn í stjórnarandstöðu. Því höfðum
við frá SFV í stjórnarmýndunarviðræðum
frumkvæði um að Alþýðuflokknum væri
boðin aðild að þeim. Ólafur Jóhannessson
skrifaði bréf til þeirra, en fékk afsvar um
hæl frá forystu Alþýðuflokksins.
Höfuðmarkmið
Framsóknarflokkurinn hafði svo forystu
í þessari ríkisstjórn og hafði þrjá ráðherra,
en SFV og Alþýðubandalagið tvo hvor
flokkur. Þessi ríkisstjórn setti sér í upphafi
tvö höfuðmarkmið: útfærslu fiskveiðilög-
sögunnar í 50 mílur og uppbyggingu
hafði verið mikið hitamál á liðnum þingum,
og mjög eindregin afstaða í þessu máli var
eitt af því sem mestu réði um að Alþýðu-
flokkurinn vildi ekki vera með í stjórnar-
myndunarviðræðunum.
Efling atvinnulífs
Að því er eflingu atvinnulífs varðar með
nýjum fyrirtækjum og eflingu þeirra sem
fyrir voru var hafist handa um að koma á fót
Framkvæmdastofnun og Byggðasjóði til að
veita fjármagni til uppbyggingar og endur-
bóta.
- Með öðrum orðum: þið byrjuðuð á því
sem frjálshyggjumenn nú telja upphaf alls
ófarnaðar?
- Ætli það ekki. Reyndar varð verulegur
ágreiningur um það í stjórninni hvernig
stjórn Framkvæmdastofnunar skyldi háttað
- sérstaklega milli Framsóknarmanna og
okkar í SVF. Við í SFV vildum einn stjórn-
anda, embættismann, en Framsóknarmenn
vildu yfirstjórnina pólitíska og Alþýðu-
bandalagsmenn hölluðust á þá sveif líka.
Það fór svo, að samstarfsflokkarnir áttu þar
allir fulltrúa í stjórn. Ég held fyrir mína
parta að margt hefði betur tekist hjá Fram-
kvæmdastofnun ef okkar hugmyndir hefðu
orðið ofan á.
- Og nú var farið að hafa mikil togara-
kaup í flimtingum í áramótaskaupi sjón-
varps.
- Mikil ósköp. En það var ekki aðeins
verið að endurnýja togaraflotann. Það var
ekki síður verið að efla fiskvinnsluna, frysti-
húsakostur var lélegur, víða hafði verið
byggt af vanefnum, margt var úr sér gengið.
Enn stærra verkefni Framkvæmdastofnun-
ar en skipakaup var þessi áætlun um endur-
nýjun frystihúsanna, og ég held að það
verkefni hafi tekist einna best, þar hafi ver-
ið komið á allvel skipulögðum vinnu-
brögðum í samvinnu við rekstraraðila á
hverjum stað.
Þorskastríðið
- En eins og sagt var: landhelgismálið
hafði forgang.
- Það var reyndar ærið verkefni. Fyrst
þurfti að ganga frá formlegum tilkynning-
Eg fylltist ekki neinum valdalo;
fram I-listann í Reykjavík og náði Hannibal
kosningu af honum.
- Fannst þér þetta málefnalegur á-
greiningur eða fremur persónulegur?
- í svona dæmum blandast allt saman,
mismunandi pólitískt mat og persónuleg
samskipti og verður að lokum erfitt að vita
hvar hvað tekur við af öðru. Hitt er víst, að
eftir 1967 greri aldrei um heilt í þingflokki
Alþýðubandalagsins. Og Hannibal var þá
ekki einn á ferð, með honum var annar
áhrifamaður úr ASÍ, Björn Jónsson og að
sumu leyti Karl Guðjónsson, þingmaður
Abl. á Suðurlandi. Og þar kom að þessir
þrír menn hættu að starfa í þingflokknum
og Hannibal og Björn stofnuðu Samtökin.
Kosningasigur
Og þá bættust strax ýmsir við sem ekki
höfðu látið að sér kveða í flokkum, Bjarni
Guðnason og fleiri. Á hinn bóginn varð
Karl Guðjónsson viðskila við hópinn og fór
í framboð fyrir Alþýðuflokkinn 1971. Sam-
tökin áttu semsagt tvo þingmenn, þá Björn
og Hannibal, áður en þau gengu í fyrsta sinn
til kosninga. Svo leið að kosningum 1971,
eftir að þáverandi stjórnarandstöðu, Fram-
sóknarflokki og Alþýðubandalagi hafði
mistekist í þrígang að hnekkja meirihluta
Sjálfstæðisflokks og Alþýðuflokks. Samtök
frjálslyndra og vinstri manna héldu því ein-
mitt fram að nýtt afl yrði að koma til sög-
unnar ef það ætti að takast. Annað sem við
lögðum höfuðáherslu á í kosningabarátt-
unni var sameiningarmálið - að við mynd-
um halda á lofti hugmyndum um víðtækari
sameiningu á vinstri væng stjórnmála. Úr-
slitin urðu svo þau að Samtökin unnu góðan
kosningasigur, fengu fimm þingmenn, og
þar með var viðreisnarmeirihlutanum
hnekkt.
- Og þú sjálfur?
- Það var líka mín skoðun, að það væru
skilyrði til víðtækari samstöðu vinstri
manna en nýtt höfðu verið. í þessum erjum
innan Alþýðubandalagsins sem ég rakti
áðan, þá höfðum við töluverða samstöðu í
þessum efnum. Sigurður heitinn Guðgeirs-
son og fleiri menn úr Sósíalistaflokknum.
- En Samtökin lögðu upp sem bráða-
birgðaflokkur?
- Ja, við lýstum því yfir, að flokkurinn
væri reiðubúinn til að leggja sig niður þegar
hann teldi að viðunandi árangur hefði náðst
atvinnulífsins, sér í Iagi úti á landsbyggð-
inni, með vinnubrögðum, sem menn vildu
kalla áætlanagerð.
í landhelgismálinu var byrjað á að lýsa
ísland óbundið af þeim skuldbindingum
sem fyrri stjórn hafði gefið Bretum og
Vestur-Þjóðverjum um að færa ekki út fisk-
veiðilögsöguna frekar án þess að skjóta
málinu til alþjóðadómstólsins í Haag. Þetta
um til Breta og Vestur-Þjóðverja um að við
værum ekki bundnir af fyrirheitum fyrri
stjórnar. Jafnframt var höfð uppi sterk við-
leitni til að kynna þessa nýju afstöðu íslands
úti um heim og leita samstarfs við ríki sem
einnig vildu stærri auðlindalögsögu. Sú
samstaða hafði byrjað að mótast áður og
hélt svo áfram á öllum þeim undirbúnings-
fundum og þingum sem loksins leiddu til
þess að gerður var Hafréttarsáttmáli Sam-
einuðu þjóðanna. Það þurfti líka að vinna
inn á við, kanna möguleika á samstöðu
einnig við stjórnarandstöðuna um þingsá-
lyktunartillöguna sem veitti ríkisstjórninni
heimild til útfærslu. í Alþýðubandalaginu
voru tilhneigingar um að láta kné fylgja
kviði í samskiptum við Sjálfstæðisflokkinn
og láta hann einangrast í þessu máli. Menn
höfðu vitanlega mismunandi áherslur í
þessu máli, en það náðist samt sam-
komulag um orðalag og annað og þingsá-
lyktunartillagan um útfærsluna var svo
samþykkt einróma á alþingi.
- Þetta var tiltölulega grimmt þorskastrfð
sem svo tók við?
- Já, það stappaði nærri stundum að tjón
yrði á skipum og mönnum. Varðskip skaut
eitt sinn á breskan togara og mig minnir að
kúlan hafi farið í gegnum vélarrúmið,
bresku eftirlitsskipin sigldu á varpskipin og
þar fram eftir götum.
Það reyndist okkur svo nokkuð drjúgt,
að þegar í upphafi náðist samkomulag við
eitt af fiskveiðiríkjunum. Belgar viður-
kenndu útfærsluna í verki gegn vissum
veiðiheimildum. Þetta var ekki útlátamikið
fyrir íslendinga, togarar Belga litlir og
gamlir, en það var þýðingarmikið að geta
vitnað í öllum umræðum á alþjóðavettvangi
í þetta samkomulag. Viðræður, einkum við
Breta, urðu langar og strangar. Þeim lauk
svo á því, að Olafur Jóhannesson fór til
London og ræddi við Edward Heath forsæt-
isráðherra og gerð voru drög að samkomu-
lagi um tímabundin og svæðisbundin rétt-
Vinstristjórnin 1971: Halldór E. Sigurðsson landbúnaðarráðherra, Hannibal Valdi-
marsson félagsmálaráðherra, Einar Ágústsson utanríkisráðherra, Guðmundur Benedikts-
son ríkisráðsritari, Kristján Eldjárn forseti íslands, Ólafur Jóhannesson forsætisráðherra,
Lúðvík Jósepsson sjávarútvegs- og viðskiptaráðherra, Magnús Kjartansson heilbrigðis- og
iðnaðarráðherra og Magnús Torfi Ólafsson menntamálaráðherra.