Þjóðviljinn - 21.01.1984, Blaðsíða 13

Hclgiti 2\.-22. \iiniiav 1984 ÞJÓÐVILJJNJV - 13
um. Ásamt nemendunum, sem
námið á að gagnast, er hér um að
ræða helstu uppsprettur (eða við-
mið) námsmarkmiða. Vitaskuld er
þess ekki að vænta að einhlítar
ályktanir verði dregnar af jafn-
almennum viðmiðum, en vandséð
er á hinn bóginn hver geta talist
rétmætari þegar leitað er að rökum
fyrir tilgangi kennslu í einstökum
greinum.
Hið skipulega átak sem hófst í
grannlöndum okkar fyrir u.þ.b.
aldarfjórðungi til að endurbæta
námsskrá og námsefni almennings-
skóla, spratt ekki hvað síst af því að
mönnum þótti augljós nauðsyn á
að brúa bil fræðigreina og samsvar-
andi kennslugreina. Var víða svo
komið að hinar síðarnefndu höfðu
staðnað innan skólaveggjanna og
orðið viðskila við þá stefnu sem vís-
. indi og þjóðfélagsþróunin yfirleitt
höfðu tekið. Sú þekking er skól-
arnir veittu svaraði ekki sem skyldi
þörfum einstaklinga og samfélags-
heildar. Því var hafist handa um
víðtæka endurskoðun á inntaki og
aðferðum kennslunnar. Saga og
aðrar félagsgreinar voru hér ekki
undanskildar.
Hefðir
í sögukennslu
Sú sögukennsluhefð sem hafði
lengi ráðið ferðinni hér á landi er
flestum kunnari en svo að um hana
þurfi að fjölyrða. Hún mótaðist á
fyrstu áratugum aldarinnar á
grundvelli fræðslulaganna frá 1907
og kennslubóka Jónasar Jónssonar
frá Hriflu. Fyrstu fræðsluiögin
kváðu á um að skólabörn öðluðust
nokkra vitneskju um „merkustu
menn vora, einkum þá er lifað hafa
á síðustu öldum.“ Þetta ákvæði
klæddi kennarinn Jónas frá Hriflu
holdi með því að segja nemendum
sínum sögur um menn og málefni,
eins og hann orðaði það sjálfur.
Frásagnirnar voru gefnar út 1915-
16 og hafa orðið lífseigustu
kennslubækur í íslenskri skólasögu
a.m.k. á þessari öld.
Hér sem víðast annars staðar
helgaðist markmið sögukennslu í
skyldunámi upphaflega af hinum
þjóðernislega málstað. Eins og
þetta markmið var útfært fékk sag-
an í reynd eindregið viðhorfsmót-
andi hlutverk; hún varð í með-
förum skólanna tæki til þjóðlegrar
vakningar. Val og túlkun efnisins-
sem var að nokkru leyti á mörkum
sagnfræði og þjóðsagna - réðust að
meira eða minna leyti af þessu hlut-
verki (sjá grein Gunnars Karls-
sonar: Markmið sögukennslu.
'Saga 1982). Skv. hinni þjóðernis-
ilegu túlkun mátti sjá hvernig
iblóma- og hnignunarskeið höfðu
( skipst á í aldanna rás eftir því hve
íslendingar voru samhentir og
óháðir erlendu valdi. Lýsingin á
i„niðurlægingarskeiðinu“ (frá 13,-
14. öld) stuðlaði að þeim skilningi
að stjórn og afskiptum útlendinga
mætti kenna um flestallt sem aflaga
hefði farið með þjóðinni; útlenskir
hefðu orðið henni einhliða til
óþurftar þar sém íslenskir oddvitar
þjónuðu aftur á móti undantekn-
ingarlítið hagsmunum hennar.
Gengi þjóðarinnar bæði í verald-
legum og andlegum efnum kom
þannig fyrir sjónir sem bein af-
leiðing af stöðu hennar gagnvart
hinu erlenda valdi og innbyrðis
samstöðu andspænis þessu sama
valdi. Hjá þessu var lítið gert úr
öðrum áhrifavöldum sögulegrar
þróunar eins og náttúru- og efna-
hagslegum skilyrðum, stéttarhags-
munum og samþjóðlegum hug-
myndastefnum. Hin einlita þjóð-
ernislega túlkun Jónasar frá Hriflu
•var sannarlega ekki til þess fallin að
vekja skilning á tvíræðni og afstæði
sögulegra fyrirbæra.
Kennsluhefð
íógöngum
Eins og Gunnar Karlsson hefur
bent á eignaðist íslensk þjóðernis-
stefna ekki dæmigert sögukver fyrr
en um það bil sem grundvöllur
vekjandi sögu var að hrynja hér á
landi: „Aðeins tveim til þrem árum
síðar lauk sjálfstæðisbaráttunni í
raun ' með sambandslögunum
1918.“ Þá þegar hafði „stéttaskipt-
ing landsmanna rutt sér til rúms
með stofnun Framsóknarflokks og
Alþýðuflokks..." (G.K.: Tilv. gr.,
bls. 191). Eftir að sjálfstæði var
fengið að fullu kom „danahatrið“ í
sögukverum Jónasar fyrir sjónir
sem hver önnur tímaskekkja: í
uppeldisumhverfi nemendanna,
barna eftirstríðsáranna, var sjálf-
stæðisbaráttan gegn Dönum út-
kljáð mál; í staðinn voru komin
pólitísk úrlausnarefni af nýjum
toga varðandi stöðu íslands í
reipdrætti „austurs og vesturs".
Þrátt fyrir þetta héldu Jónasar-
kverin einokunarstöðu sinni í
barnaskólum landsins allt fram til
1970, líkt og þau geymdu óhaggan-
leg sannindi sem rás tímans fengi
ekki hróflað við.
unnar" kenndir þar við persónur - í
samræmi við Jónasarhefðjna).
í undangenginni umræðu hafa
margir orðið til þess að mæla fyrir
þeirri skoðun að viðhalda beri hefð
hinnar „samfelldu sögukennslu".
Virðist þá gengið út frá því að
kennarar hafi til skamms tíma fjall-
að með nemendum um samfellda
„atburðarás" fslandssögunnar.
Raunar er óljóst hvað átt er við
með slíku orðalagi: líklega er hér
enn verið að vísa til merkisatburð-
anna og merkispersónanna sem
svo eru nefnd. Sé rétt til getið, býr
hér að baki sá skilningur sem
gagnrýndur var að framan, að for-
tíðin sé safn slaðreynda, nánast
gefinna fyrirfram, og það sé hlut-
ar tillit er tekið til allra aðstæðna er
engin von til þess að slík kennsla
vekti almennan áhuga hjá nemend-
um og skilaði þeim merkingarbærri
reynslu. Hún mundi að vanda
verða ágrips- og yfirborðskennd og
þar með óhæf til þess að veita ung-
um nemendum innsýn í flókið or-
sakasamhengi sögulegra fyrirbæra.
Það hefur einmitt verið einkenni
hefðbundinnar sögukennslu að at-
burðarásin birtist nánast sem röð
tilviljana. Hér ristir lýsingin svo
grunnt að athafnir persónanna
skiljast einatt ekki sem svar við til-
teknum sögulegum kringumstæð-
um; þegar best lætur öðlast þær
einhverja merkingu í vitund nem-
andans að því tilskildu hann leggi
nánast því sjálfkrafa sama gildis-
menningarsamfélagi á tslandi; en
hinu er ekki að leyna að okkur
greinir mjög á um hvaða leiðir
henta best þessu marki. Við slíkar
aðstæður er með öllu óraunhæft að
gera ráð fyrir því, að eining geti
orðið um það sem Arnór Hanni-
balsson kallar „höfuðverkefni ís-
lenska ríkisins... að skapa sam-
stöðu allrar þjóðarinnar í ævarandi
baráttu þess fyrir fullveldi og sjálf-
stæði.“ Stjórnmálaflokkar leitast
eðlilega við að vinna almenning til
fylgis Við lausnir sínar á þessu verk-
efni; en útilokað er að skólastofn--
anir ríkis, sem byggist á meginregl-
um lýðræðis og umburðarlyndis,
taki að sér slíkt innrætingarhlut-
verk t.d. með því að innprenta
nemendum úrræði þeirra flokka
sem hafa meirihluta á Alþingi á
hverjum tíma.
Söguöldin var það tlmabil sem skipti mestu máli á tímum sjálfstæðisbaráttunnar.
Eins og einatt vill verða um
mannanna verk, mun hafa verið
farið nokkuð öðruvísi með þessi
sögukver en höfundurinn ætlaðist
til. Frá hendi hans geymdu kverin
lifandi frásögn sem áttu að „vekja
lestrarlöngunina og fróðleiksfýsn-
ina, löngun til sjálfstæðrar vinnu og
sjálfhjálpar", eins og sagði í for-
mála að frumutgáfunni. í reynd
munu kverin hafa verið notuð mest
til þess að innprenta nemendum
ákveðnar staðreyndir og viðhorf.
Að þessu stuðluðu ekki síst reglur
sem voru snemmasettarumbarna-
próf. í endurnýjaðri útgáfu þeirra
frá 1937 sagði að nemendur skyldu
„vita nokkuð um merkustu menn
þjóðar vorrar að fornu og nýju og
um höfuðdrætti í sögu þjóðarinn-
ar.“ { námsskránni sem sett var
1960 kóm fram viðlíka áhersla á
persónubundna yfirlitssögu (skv.
námsefnisyfirlitinu voru flestir
„merkustu atburðir íslandssög-
verk kennara að sjá til þess að nem-
endur leggi það á minnið skref fyrir
skref. Nú verður ekki dregið f efa
að rétt sé og nauðsynlegt að nem-
endur tileinki sér tilteknar stað-
reyndir í sögunámi; en hitt er víst
að einbert staðreyndastagl er ekki
til þess fallið að „efla skilning
þeirra... á sögu og sérkennum ís-
lensks þjóðfélags", svo sem
grunnskólalög mæla fyrir um. Slík-
ur skilningur er ekki líklegur til að
vakna nema nemendur fái-tækifæri
til þess að meðhöndla efnið þannig
að þeir geti dregið af því rökstudd-
ar ályktanir. Því verður ekki betur
séð en að sú tilætlun að nemendur
læri atburðarás íslandssögunnar í
samfellu stangist á við bæði
þekkingar- og leiknimarkmið
grunnskólalaganna.
En það er fleira en lagabókstaf-
urinn sem mælir gegn hugmyndinni
um „samfellda" sögukennslu. Þeg-
mat og höfundurinn á eðli þeirra
(þær hafi verið góðar eða slæmar
eftir atvikum, t.d. miðað við
hagsmuni þjóðarheildarinnar). Sé
slíku sameiginlegu gildismati ekki
til að dreifa, er afar hætt við að
mikill hluti nemenda leiði hjá sér
persónurnar og gerðir þeirra, þ.e.
sýni ekki lit á að setja sig í spor
þeirra.
Hvort sem mönnum er það ljúft
eða leitt, blasir við að hið sameigin-
lega gildismat, sem þjóðernissinn-
uð persónusaga 3 la Jónas frá
Hriflu hafði að' bakhjarli, er fyrir
bí. Við héfur tekið tímabil fjöl-
hyggju þar sem ólík lífsviðhorf og
hugmyiidafræðileg sjónarmið tog-
ast á. Þessu fylgir ágreiningur um
túlkun á fyrirbærum fortíðar og um
æskileg markmið í framtíð. Þar
ineð er ekki sagt að það sé ekki
lengur sameiginlegur vilji lands-
manna að viðhalda sjálfstæðu
- o O o -
Af þeim sjónarmiðum sem
reifuð eru að framan má álykta
eftirfarandi:
• Sögukennsla í grunnskóla er
nauðsynlegur þáttur í viðleitni
skólans til þess að efla þekkingu
nemenda á mannlegu samfélagi.
Hún er ekki síst mikilvæg með
tilliti til þess markmiðs skólans
að nemendur verði búnir undir
virka þátttöku í lýðræðisþjóðfé-
lagi okkar. Kennslunni ber að *
haga með tilliti til þess að fortíð
og nútíð eru í reynd tengd órjúf-
anlega í vitund manna. Á hverj-
um tíma er skilningur þeirra á
sjálfum sér og samfélaginu háð-
ur m.a. viðhorfi til fortíðarinnar
og öfugt. í þessari víxlverkan
felst kveikja að sögulegum
áhuga og forvitni. Þennan
sjálfkvæma áhuga ber að rækta í
kennslunni og efla eftir því sem
nemendur þroskast að samfé-
lagsskilningi og reynslu.
• Fræðsla um íslenskt þjóðfélag í
fortíð og nútíð þarf að haldast í
hendur við vaxandi þekkingu
nemenda á umheiminum. Sér-
kenni þess verða því aðeins ljós’
að nemendum gefist kostur á
samanburði við önnur samfélög,
nær og fjær. Eins verða sögu-
legar breytingar á lífsháttum og
menningu á Islandi lítt skiljan-
legar nema hliðsjón sé höfð af
straumum og stefnum sem
gengið hafa yfir menningar-
svæði okkar. Tengsl íslands við
umheiminn hafa aldrei verið
nánari en á okkar dögum eins og
sjá má á því að það sem hæst ber
í þjóðmálaumræðu líðandi
stundar er milduð útgáfa af þeim
gífurlega vanda sem allt
mannkyn stendur nú andspænis.
Brýnt er að skólinn leggi sitt af
mörkum til þess að upprennandi
kynslóð kynnist þessum vanda,
sögulegum rótum hans og dæm-
um um ólík viðbrögð við hon-
um.
• Ef sögukennsla á að gagnast al-
mennum markmiðum skóla-
starfsins, verður hún að bjóða
nemendum upp á áhugaverð og
þroskavænleg viðfangsefni. Að-
eins með því móti fá þeir hvöt til
að auka af sjálfsdáðum við sögu-
þekkingu sína. Hvað efnisvalið
áhrærir, er þroskaforsendunum
vel lýst með þessum orðum
Guðmundar Finnbogasonar (í
Lýðmenntun, bls. 66): „Sagan
verður að leiða fram sannar og
skýrar myndir af mannlífinu...
hún verður að sýna hugsánir
manna og hvatir, daglegt líf
þeirra og störf, venjur, híbýli,
klæðnað, áhöld, samgöngufæri,
stjórnarhætti o.s.frv., því án
þess að þekkja þetta er ekki
unnt að skilja rás viðburðanna,
orsakir þeirra og afleiðingar."
Af þessu leiðir aftur að láta
verður af því að fara „gandreið
um allar aldir...“ í staðinn ber
að velja úr sögunni eftirminnileg
dæmi sem geta hjálpað nemend-
um að finna svör við áleitnum.
sammannlegum spurningum,
t.d.: Hver er ég? Hvaðan kem
ég? Hvert ber mig?
Loftur Guttormsson er lektor í sagn-
fræði við Kennaraháskóla íslands.
Fyrri greinar birtust 18: des.
og 15. jan.