Þjóðviljinn - 03.02.1989, Blaðsíða 21

Tpn7¥ r A1> l\/f¥T,l\JlVJTlMán JIVF
ilLI A iA rv ÍVI r^l>ll>lll>lvxll>l
„oft hef eg
klári beitt“
Ljóð Jónasar Hallgrímssonar ný og fersk í væntanlegri
heildarútgáfu þarsem staðfastlega er fylgt handritum og
frumprentunum. Páll Valsson: Löngu kominn tími til að við
fáum að kynnast ljóðum Jónasar einsog hann gekk frá þeim
sjálfur
Ætli Jónas Hallgrímsson sé
ekki sá maður sem flestum ís-
lendingum kemur fyrstur í hug
þegar skáld ber á góma?
Hann er að minnsta kosti það
skáld síðari alda sem er hér í
sífelldustum metum -og líka í
stöðugu endurmati frá kyn-
slóð til kynslóðar. Og nú er
okkar tímum að opnast ný leið
að skáldinu, náttúrufræðingn-
um og manninum í fjögurra
binda ritsafni sem væntanlegt
erfrá bókaútgáfunni Svart á
hvítuínæstamánuði.
Páll Valsson bókmenntafræð-
ingur er einn þriggja ritstjóra
verksins, með þeim Hauki Hann-
essyni og Sveini Yngva Egilssyni.
Páll sagði í spjalli við Nýtt Helg-
arblað Þjóðviljans að útgáfa af
því tæi sem nú sér dagsins ljós
hafi lengi verið draumur þeirra
sem gerst þekkja til höfundar-
verks Jónasar Hallgrímssonar.
Þrátt fyrir vinsældir skáldsins og
þá hálfu aðra öld sem liðin er frá
andláti þess hafa verk Jónasar
nefnilega aldrei verið gefin út í
heild sinni með þeim hætti að
standist nútímakröfur um vinnu-
brögð við útgáfu slíkra texta.
-Næst því kemst útgáfa Matt-
híasar Þórðarsonar þjóðminja-
varðar, segir Páll, -fimm bindi
sem komu út frá 1929 til 1937.
Það var mikið og þarft verk á sín-
um tíma, og er eina heildarútgáfa
af verkum Jónasar hingaðtil, en
þessar bækur hafa því miður
marga vankanta, og útgáfan er
satt að segja sérstaklega gölluð
hvað ljóðin varðar -einsog nær
allar síðari útgáfur af ljóðum
skáldsins.
Og vinir berast burt
á tímans straumi
-Þessa vankanta við útgáfu á
ljóðum þjóðskáldsins má rekja til
fyrsta ljóðasafnsins, sem Fjölnis-
mennirnir Konráð Gíslason og
Brynjólfur Pétursson gáfu út
1847, tveimur árum eftir lát Jón-
asar. Þegar sú útgáfa er borin
saman við eiginhandarrit Jónasar
og frumprentanir að honum lif-
andi, í Fjölni og ýmsu sérprenti,
þá sést að þeir Konráð og Brynj-
ólfur hafa hnikað til orðum og
breytt í fjölmörgum ljóðum án
nokkurrar sýnilegrar réttlætingar
í handritum Jónasar.
Það er ekki gott að segja um
ástæður þessara breytinga, enda
geta þeir Konráð ekkert um þær. i
Sjálfsagt hefur þetta verið velj
meint hjá útgefendunum, þeir
hafa væntanlega haldið sig vera á
einhvern hátt að betrumbæta
verk vinar síns nýlátins. Og því
má ekki gleyma að menn höfðu á
þessum tíma aðra afstöðu til
textameðferðar en nú er. Megin-
gallinn er hinsvegar sá að þeir fé-
lagar gera ekki nokkra grein fyrir
vinnubrögðum sínum og breyt-
ingum -aðeins í einu tilviki sjá
þeir ástæðu til þess.
Þeir Konráð og Brynjólfur
kunna að eiga sér afsökun fyrir
vinnubrögðum sínum -en svo vill
til að verk þeirra hefur því miður
orðið gagnrýnislaust fyrirmynd
allra síðari útgefenda. Matthías
Þórðarson stígur skrefið frá út-
gáfunni 1847 aðeins til hálfs,
tekur stundum mark á eiginhand-
arritum Jónasar en metur öðrum
stundum meira útgáfu Konráðs
og Brynjólfs, og í þeim ljóðasöfn-
um Jónasar sem nú eru algengust
-útgáfu Tómasar Guðmunds-
sonar fyrir Helgafell, og útgáfu
Máls og menningar- er í einu og
öllu fylgt hinni reikulu stefnu
Matthíasar.
-Það er kominn tími til að snúa
þessu við. Við viljum lesa ljóð
Jónasar Hallgrímssonar einsog
Jónas Hallgrímsson gekk frá
þeim, án þess að málsmekkur og
vinnubrögð Konráðs og Brynj-
ólfs séu að flækjast fyrir okkur.
Hjarðir á beit
með lagði síðum
-Raunar bendir ekkert til þess
að breytingar Konráðs og Brynj-
ólfs hafi átt sér stoð í vilja Jónas-
ar. Undantekningin sannar vænt-
anlega regluna -þeir Konráð og
Brynjólfur segja nefnilega sér-
staklega frá því að Jónas hafi vilj-
að breyta einu orði í ljóði sem
áður hafði verið prentað, og það
er eina breytingin frá frum-
gögnum sem þeir gera grein fyrir.
I okkar útgáfu förum við eftir
þeim Konráði um þetta atriði.
Þetta er í ljóðinu til Páls Gaim-
ards, Pú stóðst á tindi Heklu
hám..., -þar er bæði í eiginhand-
arriti og í prentuðum veislutexta
talað um hjarðir kátar, en þeir
Konráð segja að Jónas hafi breytt
þessu í hjarðir á beit. Full ástæða
er til að fylgja þeim í þessu, því að
hér gera þeir grein fyrir sínu
verki.
Engin önnur breyting þeirra
félaga er hinsvegar skýrð eða
rökstudd, og höfðu þeir þó undir
höndum öll frumgögn, eigin-
handarrit og þegar prentuð ljóð.
Þegar öllu er á botninn hvolft
höfum við ekkert ábyggilegra í
höndunum en handrit skáldsins
sjálfs.
-Við erum alls ekki að breyta
neinu, við viljum einungis prenta
ljóð Jónasar Hallgrímssonar
einsog þau liggja fyrir frá hans
hendi. Og það eru breytingar í
nánast hverju ljóði, sem betur fer
flestar smávægilegar, en aðrar
þýðingarmeiri. f upphafi Gunn-
arshólma er til dæmis talað um
Eyjafjallajökul sem gnæfir
hátt yfir sveit og höfði björtu
svalar
í himinblámans fagurtœru lind.
Hér skrifa þeir Konráð: í him-
inblámans fagurtœrri lind.
Kannski vegna þess að málfræð-
ingnum Konráði Gíslasyni hefur
fundist vanta ákveðinn greini?
Matthías prentar fagurtœrri
eftir bók þeirra Konráðs, og það
er líka gert í útgáfum Máls og
menningar og Helgafells. Sigurð-
ur Nordal fór hinsvegar eftir
frumprentuninni í Fjölni 1838 í
Lestrarbók sinni. Eiginhandarrit
er ekkert til, en sjálfsagt að fylgja
frumprenti, enda enginn vafi á
því að Jónas gekk sjálfur frá
kvæðinu til prentunar í Fjölni.
Þá er til ferðar
fákum snúið
tveimur
-í sama ljóði er lýst hlíðinni
fögru, meðal annars svona:
Blikar í laufi birkiþrasta sveimur
og skógar glymja, skreyttir reyni-
trjám.
En af einhverjum ástæðum
prenta þeir Konráð Blikar í lofti,
sem er illskiljanleg breyting.
-f ljóðaflokknum Ánnes og
eyjar er ein breyting í frægri
hendingu, sem flestir kunna
svona:
Efst á Arnarvatnshœðum
oft hef eg fáki beitt,
þar er allt þakið í vötnum,
þar heitir Réttarvatn eitt.
-í því handriti kvæðisins sem
greinilega kemst næst því að vera
lokafrágangur Jónasar á ljóða-
flokknum hefur hann skrifað
fyrst fáki en strikað síðan greini-
lega yfir það orð með blýanti og
skrifað klári í staðinn. Konráð og
Brynjólfur hafa tekið mark á
öllum blýantsleiðréttingum í
handritinu nema þessari einu, og
prentað fáki.
-Menn þurfa ekki að liggja
lengi yfir þessu ljóði til að sjá
ástæður Jónasar -það á miklu
betur við bæði Arnarvatnshæð-
irnar og anda kvæðisins að nefna
fararskjótann klár en fák. Orðið
fákur gefur til kynna einhvers-
konar glæsireið, sem er í algerri
andstöðu við þá blöndu af angur-
værð og kaldri íroníu sem ein-
kennir þennan bálk.
Eins og þegar álftir
af ísa grárri spöng
-Dæmi um breytingu frá Konr-
áði og Brynjólfi sem menn kunna
að sjá eftir er svo í Heine-
kvæðinu Álfareiðinni, -Stóð eg
úti í tunglsljósi, sem allir þekkja
og kunna. í miðerindinu einsog
það er prentað hjá þeim Konráði
og alltaf síðan er álfareiðin sögð
vera einsog þegar svanir fljúga
suður heiði, en í frumprentun, í
Fjölni 1843, er erindið svona:
Hleyptu þeir á fannhvítum hest-
um yfir grund,
hornin jóa gullroðnu blika við
lund,
eins og þegar álftir af ísa grárri
spöng
fljúga austur heiði með fjaðra-
þyt og söng.
Jónas stefnir álftunum austur,
ekki suður.
Af hverju vitum við auðvitað
ekki. Þegar farið er í ljóð Heine á
þýskunni kemur í ljós að þar er
engin áttatáknun, þannig að
austurflugið er frá Jónasi. Varla
er kvæðið sett niður á heimaslóð-
um Jónasar einsog swðwr-villan
kynni að gefa tilefni til að halda,
en við höfum verið að velta því
upp að gamni okkar hvort hægt er
að skýra þessa austurátt með því
að Jónas setji kvæðið niður á
fornum skólaslóðum sínum á
Bessastöðum -þarsem einmitt
heitir Álftanes og nóg er af ísa
grárri spöng á vetrum. Á þessum
slóðum er rökrétt að álftir fljúgi
austur heiði, inn í landið.
Þessi tilgáta er auðvitað einsog
hver önnur leikfimi, en sýnir þó
að réttur texti getur skipt miklu
um túlkun og upplifun, segir Páll
Valsson.
-Það er engin tilviljun hvaða
orð skáldið Jónas Hallgrímsson
velur í ljóð sín, og suður er annað
en austur hvort sem hugað er að
hugsanlegri staðfræði eða tákn-
legu gildi. Þetta dæmi sýnir vel að
það er löngu kominn tími til að
við kynnumst ljóðum Jónasar
nákvæmlega einsog hann gekk
frá þeim sjálfur. -m
Rítverk Jónasar í f jórum bindum
Skáldskapur, fræði, ræður, ritgerðir, bréf og dagbækur. Sumt áður
óbirt, annað í upprunalegum búningi
Ritverk Jónasar Hallgríms-
sonar frá bókaforlaginu Svart á
hvítu verður í fjórum bindum.
Fyrsta bindið kallast „Ljóð og
lausamál“ og er þar skáldskapur
hans allur, ljóð, smásögur og
fleira, ræður og ritgerðir um
stjórnmál og bókmenntir, til
dæmis hinn frægi ritdómur um
rímur Sigurðar Breiðfjörð.
Annað bindið heitir síðan
„Bréf og dagbækur“. Þar verða
meðal annars mörg bréf sem
aldrei hafa farið á prent áður, en
rúmfrekastar eru dagbækurnar,
og ef til vill sæta mestum tíðind-
um ferðadagbækur hans frá
leiðöngrum um landið. Þær skrif-
aði Jónas á dönsku, en hér eru
þær birtar á íslensku í fyrsta sinn í
traustri þýðingu Hauks Hannes-
sonar.
Þriðja bindið er kallað „Nátt-
úran og landið“ og geymir öll
skrif Jónasar á íslensku um nátt-
úrufræði. Hér eru drög hans að
íslandslýsingu, þættir um dýra-
fræði og jarðfræði, og fræg þýð-
ing Jónasar á alþýðlegri stjörnu-
fræðibók eftir Danann G.F. Urs-
in, sem prentuð var í Viðey 1842
og hefur ekki komið út síðan.
Þýðingin er ekki síst merk vegna
nýyrðasmíðar Jónasar, en þar
koma fyrst fyrir ýmis heiti og
hugtök sem síðan eru á hvers
manns vörum: sjónauki, ljós-
vaki...
Fjórða bindið hefur síðan ítar-
legar skýringar við texta í hinum
bindunum þremur og að auki
ýmis gögn tengd Jónasi. Þar verð-
ur meðal annars æviskrá Jónasar,
ítarleg ævisaga sögð á sem hlut-
lægastan hátt, og ýmsir textar
sem tengjast sögu Jónasar, vott-
orð, umsagnir, ummæli samtíðar-
manna og annarra um hann -og
Páll Valsson, einn þriggja rítstjóra
nýju Jónasarútgáfunnar.
prentaður „sjúrnall“ hans af spít-
alanum. Einnig skrifa tveir raun-
vísindamenn og háskólaprófess-
orar um framlag Jónasar til ís-
lenskrar náttúrufræði, þeir Sig-
urður Steinþórsson jarðfræðing-
ur og Arnþór Garðarsson líffræð-
ingur.
Þeir ritnefndarmenn Haukur,
Páll og Sveinn segjast við útgáf-
una hafa notið ráðgjafar Hannes-
ar Péturssonar skálds sem hvað
best núlifandi fslendinga þekkir
til verka Jónasar, og þeir hafa
einnig stuðst við rannsóknamið-
urstöður Ólafs Halldórssonar
handritafræðings. Prentsmiðjan
Oddi annast lokafrágang allan.
Verkin eru prentuð með nú-
tíma stafsetningu, en orðmynd-
um frá Jónasi er að sjálfsögðu
haldið, hvort sem fyrnt er eða tal-
að alþýðumál frá fyrri hluta 19.
aldar. -m
NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 21
Föstudagur 3. febrúar 1989