Þjóðviljinn - 03.02.1989, Blaðsíða 18

Ég hét Kitty Grande
- Það er ég semvar númer sex....
Heimsstyrjöldin síðari skildi
eftir sig djúp sár í sál norsku
þjóðarinnar, svo djúp að það
er erfitt fyrir utanaðkomandi
að skilja hvað raunverulega
gerðist.
Það hefur líka verið erfitt að
tala um það við Norðmenn; eldri
kynslóðin er enn á valdi sterkra
tilfinninga og kynslóðin sem er
fædd á stríðsárunum hefur fengið
að heyra svo mikið um þessar til-
finningar foreldranna að hún þol-
ir ekki meira. Sagnfræðingar jf
þeirri kynslóð kastast stundum ut
í hinar öfgarnar, eru ofurgagn-
rýnir á hetjusögur foreldranna,
gera lítið úr þjáningum þeirra,
lýsa eftir svikurunum og henti-
stefnumönnunum - það voru
ekki allir hetjur á þessum árum
þó að þeir segi það eftir á.
Smám saman, síðustu árin,
hafa menn þó byrjað að taka til
umræðu viðkvæm mál eins og
meðferðina á stúlkum sem lögðu
lag sitt við Þjóðverja og börnum
þeirra - um það skrifar Herbjörg
Wassmo í Húsið með blindu gler-
svölunum sem kom út á íslandi
fyrir jólin. Fórnarlömb (fórnar-
lambanna) fá nú að segja sögu
sína opinberlega, en saga böðl-,
anna... hvernig skyldi hún vera?
Ég hét
Kitty Grande...
Sænskur sjónvarpsmaður,
Björn Fontander, hefur
rannsakað stríðsárin í Noregi og í
fyrra var sýndur þáttur eftir hann
sem hét Djöfullinn í Þrándheimi
og fjallaði um hinn svokallaða
Rinnan-hóp sem í augum Norð-
manna er eitt það viðbjóðsleg-
asta sem stríðið fæddi af sér.
Henry Rinnan var skósmiðs-
sonur, greindur alþýðumaður,
skaddaður á marga lund. Þegar
stríðið kom safnaði hann kring-
um sig hóp ungs fólks, þar á með-
al nokkrum fallegum konum, og
undir hans stjórn njósnuðu þau
um andspyrnuhreyfinguna,
ljóstruðu upp um fólk og fram-
seldu Þjóðverjum. Þegar frá leið,
eftir 1943, náði geðveiki Rinnans
meiri og meiri tökum á honum.
Honum var ekki nóg að framselja
fólk heldur tók hann sjálfur að
sér aftökur og pyntingar sem
stóðu Gestapo ekkert að baki í
hugkvæmni og djöfulskap.
Rinnan og hinn harði kjarni í
hóp hans voru handtekin á flótta
til Svíþjóðar, réttarhöld voru
haldin 1946 og tíu dauðadómar
kveðnir upp, jafnmargir og eftir
réttarhöldin í Núrnberg!
Eftir að þessi þáttur hafði verið
sýndur í sænska sjónvarpinu
hringdi síminn hjá Birni Font-
ander og norsk kvenmannsrödd
sagði: Ég var að horfa á þáttinn
þinn. Ég hét Kitty Grande og það
er ég sem er númer sex á ákæru-
bekknum í Rinnan-
réttarhöldunum.
Kitty Grande hefur búið í Sví-
þjóð síðustu þrjátíu og sex árin og
hún féllst á að segja sögu sína í
sænska sjónvarpinu. Viðtalið sá
ég og tekst ekki að gleyma því.
Ung móðir
Kitty og maður hennar stóðu
með nasistum þegar stríðið
braust út, fyrir þeim var nasism-
inn eðlilegt framhald og útfærsla
á þjóðernisrómantíkinni sem var
svo sterk og útbreidd á árunum
milli stríða og náði miklum
ítökum í Noregi - og á íslandi.
Maður Kittýjar gerðist sjálf-
boðaliði á austurvígstöðvunum.
Hún sat í Þrándheimi með ungan
son þeirra þegar Rinnan-
hópurinn hafði samband við hana
og bað hana að vinna fyrir sig.
Verkefnið var að uppræta
fjarskiptanetið sem andspyrnu-
hreyfingin hafði komið upp með-
fram hinni löngu strandlengju
Noregs. Bretar vissu nákvæm-
lega hvar þýsku skipin voru, þeir
skutu þau niður og skutu meira
að segja á mennina í sjónum. Það
varð að stöðva þetta, fannst
Kittý, það var í þágu Noregs.
Hvers vegna?
Landið var stjórnlaust, sagði
hún í viðtalinu. Konungur, ríkis-
stjórn og þjóðarbankinn voru
flúin. Quisling gerði það sem
hann og við töldum rétt, myndaði
stjórn, reyndi að stýra landinu
gegnum stríð sem við og sterkasta
herveldi í heimi hlutum að vinna.
Ég hefði aldrei hætt lífi mínu eins
og ég gerði hvað eftir annað ef ég
hefði ekki verið alveg sannfærð
um að ég væri að berjast fyrir
landið mitt.
Kittý hélt að Rinnan-hópurinn
berðist við hlið nasista á þjóð-
legum forsendum og hún stað-
hæfði í viðtalinu að hún hefði
ekki vitað að nasistarnir stóðu að
baki Rinnan og að hann væri
þjónn þeirra. Þegarhún komstað
því, árið 1942, eftir hálfs árs sam-
vinnu, aðvaraði hún hóp sem var
á hennar vegum í Tromsö og ann-
an hóp kommúnista sem sömu-
leiðis var í neti hennar.
Stuttu seinna kom Gestapo og
sótti hana.
í Ravensbruck
Kittý var send til Ravensbruck
og flokkuð sem NN (Nacht und
Nebel) fangi, þ.e. fangi sem nótt-
in og gleymskan eiga að geyma.
Þar sat hún í nokkra mánuði en
þá vaf hún send heim til Noregs
aftur. Enginn getur vitað hvers
vegna þeir tóku mig, sagði Kittý,
og enginn getur vitað hvers vegna
ég var látin laus aftur. Hún lét að
því liggja í viðtalinu að Rinnan
kynni að hafa staðið á bak við
þetta - en vissi það ekki. Þegar
hún kom aftur til Noregs fékk
hún að vita að sonur hennar litli
væri dáinn. Hún var tuttugu og
fjögurra ára
Kittý fór ekki aftur til starfa hjá
Rinnan - en hún giftist Ivar
Grande, hægri hönd Henrys
Rinnan. Hjónabandið var stutt,
andspyrnuhreyfingin skaut hann
árið 1944 og í lok stríðs var Kittý
tekin föst og varpað í dýflissu þá í
Þrándheimi sem nasistar höfðu
notað nokkrum mánuðum áður.
Fangavist
og dómur
Meðferðin hjá andspyrnu-
mönnunum var ekki ósvipuð og
hjá nasistunum, það var stigs-
munur en ekki eðlis-, sagði gamla
konan. Fangaverðirnir voru
alltaf að koma til að líta eftir okk-
ur og þá urðum við að spretta á
fætur, standa teinrétt, segja nafn-
ið okkar og bæta við „Rinnan-
glæpon“. Verðirnir komu með
vini og vandamenn, jafnvel
drukkið fólk á næturnar, til að
sýna okkur. Við urðum að sækja
um að fá að fara á klósettið með
orðum: Ég sæki hér með um að fá
að fara á klósett. Ef við stóðum
ekki nógu þráðbein, vorum við
látin endurtaka umsóknina þang-
að til við pissuðum á okkur.
Einu sinni heyrði ég að þýskur
generáll sem var fangi á gangin-
um sagði við varðmann: „Þér
öskrið eins og prússneskur undir-
liðsforingi“ - og vörðurinn tók
þetta greinilega sem hól vegna
þess að hann sagði lágt og
feimnislega: „Takk, takk fyrir“.
Hér greip Svíinn fram í fyrir
henni í viðtalinu og stoppaði
hana með því að segja að það
lægju fyrir heimildir um slæma
meðferð á stríðsglæpamönnum í
Noregi, en sú gamla tók aftur af
honum orðið og sagði: Já, en
þetta var fyrir réttarhöldin,
m.ö.o. fyrir vitnaleiðslur, sann-
anir, dóm.
Dómurinn
Kitty Grande var dæmd til tutt-
ugu ára fangelsisvistar. Fyrir
hálft ár með Rinnan-hópnum
fékk ég jafn langan dóm og Al-
bert Speer, sagði hún.
Hún var látin laus eftir sex ár
og flutti til Svíþjóðar. Barn þeirra
Ivars Grande hafði verið tekið frá
henni og sett á munaðar-
leysingjahæli og í raun mátti hún
þakka fyrir að hafa ekki fengið
dauðadóm eins og vinkona henn-
ar, Inga, sem var skotin. í dómn-
um var það talið henni til máls-
bóta að báðir eiginmenn hennar
hefðu haft óholl áhrif á hana (?),
að hún hefði aðvarað andspyrnu-
menn og að hún hefði ekki unnið
með Rinnan eftir 1943, eftir að
hópurinn tók aftökurnar sjálfur
að sér. Réttarhöldin voru skrípa-
leikur, sagði Kittý, ég var saklaus
dæmd.
Kittý
Ég iðrast einskis, sagði hún.
Hefði ég núna sömu upplýsingar
og ég hafði þá og sannfæringuna
sem ég hafði, myndi ég gera það
sama í dag. Ég vissi ekki annað en
ég væri að vinna fyrir land mitt og
þess vegna var ég saklaus dæmd,
ég var enginn landráðamaður,
enginn föðurlandssvikari.
Björn Fontander sagði í viðtali
áður en þátturinn var fluttur að
Kittý Grande væri greind kona,
hörð og bitur og hefði haft sterk
áhrif á sig. Hún hafði sterk áhrif á
mig líka.
Hún var hörð, köld og mjög
greindarleg, en mér fannst hún
ekki bitur. Að vera bitur er að
vera reiður, ásakandi vegna þess
að maður hefur verið órétti
beittur. En þessi kona ásakaði
engan. Stríð var eyðileggjandi
fyrir alla, sagði hún hlutlaust.
Éólk gerir hluti sem það myndi
Fáir menn voru meira hataðir af
norsku andspyrnuhreyfingunni en
Quisling, sem er annar frá vinstri á
stóru myndinni, Gönner Terboven (3.
fr. v.) og Himmler (4. fr. v.). Á mynd-
inni sem felld er inní er Kitty Grande.
Myndin var tekin við réttarhöldin yfir
henni í stríðslok.
annars ekki gera eða m.ö.o. fólk
breytist í skepnur. Allir.
Það var undarlegt að horfa á
hana segja þetta. Kittý Grande er
hvíthærð kona, sjötug á þessu ári,
ennþá falleg, jafnvel glæsileg.
Hún sagði sögu sína hlutlaust,
málefnalega, stundum svolítið
háðsk, en án nokkurra sjáanlegra
geðshræringa. Hún ásakaði eng-
an, en hún hefur engu gleymt og
ekkert „fyrirgefið“. Hún viður-
kennir enga sekt hjá sjálfri sér og
hefur þar af leiðandi enga sekt-
arkennd og það sama gildir fyrir
hina líka. I stríði breytast allir í
skepnur. Ég horfði á hana og
hlustaði á hana og fékk það æ
sterkar og óhugnanlegar á tilfinn-
inguna að eitthvað óendanlega
mikilvægt hefði dáið í þessari
konu fyrir meira en fjörutíu
árum. Kannski hún sjálf.
Bannsvæðið
Það stóð ekki á viðbrögðun-
um. Daginn eftir töluðu Norð-
menn um viðtalið, það voru eink-
um þeir eldri sem höfðu horft á
það og þeir voru bæði reiðir og
hneykslaðir. Kittý Grande var
„að öllum líkindum" send til
Ravensbruck sem njósnari, að
hún skuli dirfast ... að hún skuli
fá að segja sögu sína si sona án
athugasemda frá andspyrnu-
hreyfingunni ... að spyrjandinn
skyldi ekki reka lygaþvæluna öfu-
ga ofan í hana þýðir að hann hef-
ur samúð með nasistum ... osfrv.
Svona voru viðbrögðin. Og stað-
festa það sem sagt var hér í upp-
hafi: sárin eftir stríðið eru ekki
enn gróin í Noregi og stríðskyn-
slóðin á ennþá erfitt með að horf-
ast í augu við það sem gerðist.
Sumir eiga kannski erfitt með að
horfast í augu við það sem þeir
gerðu.
Þá síðastnefndu er ekki bara að
finna í Noregi heldur á íslandi
líka svo vísað sé til nýútkominna
bóka um nasistana okkar og
skoðanasystkini þeirra.
Dagný Kristjánsdóttir, Osló.
18 SÍÐA - NÝTT HELGARBLAÐ Föstudagur 3. febrúar 1989