Þjóðviljinn - 16.06.1989, Blaðsíða 15

T allinn var öldum saman útlend borg í Eistlandi - og nú á dögum
glasnost eru átök um búsetu þartekin upp með nýjum hætti.

.

MM
m
■ m v _
mm m 1j m
færist nær
Einn af frumkvöðlum eistenskrar sagnagerðar, Friedebert Tuglas, hefur skrifað þekkta sögu, Riddarar
himinsins, um ungan sakleysingja, sem stendur uppi með fullar hendur fjár í Borginni dularfullu og
háskalegu og drekkur lystisemdir hennar í botn í skammri vímu. Myndskreyting úr afmælisútgáfu á sögunni
á fjórum tungumálum.
H-
endurkoma goðsagnarinnar,
kvennafrumkvæði, söknuður
eftir einhverju sem var og kemur
ekki aftur. Allt hafði annan róm
þegar ég var að byrja að yrkja,
sagði hann: pólitísk afskiptasemi
var þá sjálfsagt mál, goðsögnin
hlægileg, konan óþekkt land og
engin ástæða til að sakna neins.
Það sem hefur ekki breyst er það,
að nú sem þá er það einkum mið-
stéttin sem skrifar og les, menn
barasta gangast frekar við slíku
ástandi nú en þá.
Smáþjóð
í heiminum
Ég skal játa að eitthvað
blandaði ég mér í þessar um-
ræður, ekki síst út frá stöðu mjög
smárra þjóða (Eistlendingar eru
reyndar ekki nema fjórum sinn-
um fleiri en við). Við eigum það
sameiginlegt að „tileinka" okkur
tiltölulega seint skáldsöguna,
leikritið - og allt gengur það von-
andi vel - en getum við látið til
okkar heyra, varðar aðra um það
sem við skrifum? íslendingar
voru heppnir að ýmsu leyti - þeir
nutu góðs af gömlum og frægum
arfi (Islendingasögur), einnig af
því að þeir voru skrýtnir fuglar,
„einu villimennirnir sem voru
læsir og skrifandi", kyrrstætt
samfélag sem þurfti að takast á
við nútímann snarlega. Ekki síst
vegna þessara þátta höfum við
verið furðu mikið þýddir á önnur
mál, þegar allt kemur til alls. Lík-
ast til megum við búast við
minnkandi áhuga á íslenskum
bókmenntum erlendis - ekki
vegna þess endilega að snjallir
rithöfundar týni tölunni, heldur
vegna þess, að eftir því sem við
líkjumst meir öðrum samfélögum
- norrænum, evrópskum, am-
rískum, þeim mun minni líkur
eru á þvi að menn forvitnist um
það hvað við erum að skrifa. Hið
„undarlega“ og „annarlega" er
annarsstaðar.
Eistneskar
bókmenntir
Það kom svo í hlut Ivo Illiste,
sem fyrr var nefndur, að stikla á
stóru í sögu eistneskra bók-
mennta í erindi, sem varð ekki
síst endursögn á eistneskri sögu,
þeirri sem að ofan var til vitnað.
Hann var ekki fjarri því, að hið
norræna mynstur ætti að ýmsu
leyti við um þróun eistneskra
bókmennta: Þar er, sagði hann,
ekki síst algengt það stef, sem
tengir Býlið við traust, áreiðan-
leika, skyldu - en um leið andlega
tregðu, kannski heimsku og
Borgina við fjör, glæsibrag,
greind og synd. Hinn mikli fimm
binda sagnabálkur A.
Tammsaares (1878-1940) um
bændur nálægt aldamótum er enn
í dag mesta stórvirki eistneskra
fagurbókmennta. Á árunum milli
stríða skrifuðu eistneskir höfund-
ar margt merkilegt, reyndu á sinn
hátt að tengja arf sinn menning-
arlegum nýmælum. En stríðið,
innlimun, hernám, sovétisering -
allt gerði þetta eistneskt bók-
menntalíf gjörólíkt því sem
Norðurlandabúar þekkja.
í fyrsta lagi gerðust bók-
menntirnar landflótta - höfuð-
skáld eins og Maria Under og
Gustav Suits dóu í útlegð í Sví-
þjóð. í öðru lagi voru skrifandi
heimamenn sveigðir undir opin-
beran sósíalrealisma, sem þýddi
að ekki var hægt að minnast á,
hvað þá segja satt um þær skelf-
ingar sem yfir landið dundu í
nokkrum lotum á árunum 1940-
1953.
Að endurheimta
sannleikann
í erindi Ivo Uliste og umræðum
kom fram, að á seinni árum hafa
eistneskar bókmenntir breyst
mjög: smám saman hafa skáldin
„endurheimt staðreyndir sög-
unnar“, og þó aldrei sem á síð-
ustu þrem árum glasnost: menn
eru blátt áfram að grafa upp.
margt af því sem gerðist í
hreinsunum, fjöldahandtöku-
hrinum ofl. Þetta hefur gengið
hratt: voru nefnd dæmi t.d. af ný j-
am leikritum um jafnviðkvæm
efni og þær tvær klukkustundir
sem fjölskylda fær til að búa sig
undir útlegð til Síbiríu. í annan
stað þarf að leggja mat á það sem
gerðist og færa það í fullgildan
listrænan búning. Ivo Illiste taldi
að þar hefðu enn ekki unnist stór-
ir sigrar: það væri engu líkara en
að atburðir væru svo sárir enn í
minningunni að það tækist ekki
að höndla þá: bókmenntir þurfa
sinn tíma, sagði hann. Þó las
hann í eigin þýðingu prýðilegt
kvæði eftir Paul Erik Rummo,
sem geymir margt af sársauka
eistneskrar sögu og mælti með
nýrri skáldsögu eftir Vivi Luik,
Sjöunda friðarárið, sem lýsir ót-
íðindum í handtökuhrinum ársins
1953 eins og þeir koma telpu á
sveitabæ fyrir sjónir: Þar er að
finna prýðilegt dæmi um það sem
hægt er að gera, sagði Ivo.
Kvæði,
skáldsaga
Á kvöldvöku lásu Eistlending-
ar upp ljóð eftir sig sem báru flest
vitni ágætlega þroskuðum mó-
dernisma, sem þrátt fyrir ýmsar
tilvísanir í eistneskan sagnaheim
hafði á sér sterkan alþjóðlegan
blæ. Meira að segja svo alþjóð-
legan, að maður hlaut að spyrja
sjálfan sig: hvar er hin sérstæða
og beiska reynsla þjóðarinnar?
Má vera ljóðin hafi enn borið
keim af þeim tíma, þegar skáld
voru sífellt að reyna að snúa á
ritskoðunina (eins og ungt skáld
og tungumálasnillingur, Rein
Raud, komst að orði): það er
ekki hlaupið að því að fiska það
upp úr hraðsoðinni sænskri þýð-
ingu sem Eistlendingar koma
fyrir á milli lína í sparsömum
smákvæðum. Auk þess las ég
skáldsögu eftir Matti Unt,
nokkra ára gamla, Haustballið
heitir hún, kollektívsaga um
grámósku lífsins í úthverfi Tal-
linn. Heiðarleg bók og vel stíluð,
sem hefur verið þýdd á nokkur
erlend mál, en er enn ekki orðin
sú stóra sögn um samtímann sem
nú er spurt eftir.
Sem fyrr segir eru Eistlending-
ar um fjórum sinnum fleiri en Is-
lendingar. Þeir skrifa ekki nærri
því eins mikið og við (mér skildist
að fagurbókmenntaútgáfan væri
ca 50 titlar á ári, þar af 5-10 nýjar
skáldsögur). En rithöfundarnir
þurfa ekki að kvarta yfir afskipta-
leysi - eistnesk skáldsaga selst
kannski í 30-40 þúsund eintökum
eða meir og ljóðakver í 10 þús
eintökum. Bækur eru ódýrar og
þeim mun fjölga með tilkomu
samvinnuforlags rithöfunda sem
liggur ekki eins lengi með handrit
og ríkisforlög eru vön. Hefur
þessi eftirspurn eftir bókum ykk-
ar aukist nú á glasnosttíma?
spurði ég. Ekki svo mjög, sögðu
Eistur, þetta var ekki ósvipað
áður.
Þjóðernamál
Ekki svo að skilja: eistnesku
rithöfundarnir voru vitanlega
mjög með hugann við perestrojk-
una og hina mörgu og erfiðu
möguleika hennar. Ekki síst voru
þeir að velta því fyrir sér hvort
það efnahagslega sjálfstæði sem
þingið í Tallinn er að taka sér og
lög um bætta stöðu eistneskrar
tungu dugi til að snúa þeirri þró-
un við, að jafnt og þétt fjölgi að-
fluttu fólki, rússneskumælandi: á
þessu veltur allt annað sem varð-
ar framtíð þjóðar og tungu. í
fyrra, sagði einn þeirra við mig,
gerðist það í fyrsta sinn að þeir
sem fluttu frá Eistlandi voru
hálfu þúsundi fleiri en þeir sem
komu þangað til starfa.
Föstudagur 16. Júní 1989 NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 15