Þjóðviljinn - 24.11.1989, Blaðsíða 23

PISTILL
GUÐBERGUR
BERGSSON
Ást og
ofbeldi í Róm
íslenska óperan í samvinnu við
Norsku óperuna: Tosca eftir Giacomo
Puccini við texta eftir Giacosa og 111-
ica. Hljómsveitarstjóri Robin Stapelt-
on. Leikstjóri Per E. Fosser. Leik-
mynd og búningar Lubos Hruza. Lýs-
ing Per E. Fosser. Kór og hljómsveit
íslensku óperunnar. Einsöngvarar:
Margareta Haverinen, Garðar Cort-
es, Stein Arild Thorsen, Viðar Gunn-
arsson, Guðjón Óskarsson, Sigurður
Björnsson, Ragnar Davíðsson, Sig-
urður Þórðarson og Sigurgeir Agn-
arsson.
Óperan Tosca var frumflutt í
janúarmánuði árið 1900 í Róm.
Hún er ein af þrem vinsælustu
óperum Puccinis, en hinar eru La
Bohéme frá 1896 og Madame
Butterfly frá 1904. Þessar óperur
eru stundum taldar til þeirrar
stefnu í óperulist sem komst í
tísku undir aldamótin síðustu og
kölluð er verismi, en þar er átt við
óperur sem lýsa venjulegu alþýð-
ufólki og hversdagslegu um-
hverfi, helst úr samtímanum, þar
sem tónlistin er ekki upphafin,
heldur jarðbundin og lýsandi.
Þessi skilgreining á við um óperur
Puccinis að því leyti að þær fjalla
um venjulegt fólk (ekki konungs-
fólk, hirðlíf eða goðsagnaverur),
en hins vegar yfirstígur tónlist
Puccinis oft allt raunsæi og til-
finningaátökin eru mögnuð upp í
æðra veldi í anda hins rómantíska
melódrama. Þetta á ekki síst við
um óperuna Toscu, þar sem til-
finningaátökin standa um þrí-
hyrninginn Toscu, sem var þekkt
söngkona, listmálarann Cavara-
dossi og lögregluforingjann
Scarpia. Tosca er dæmigerð róm-
antísk kvenímynd: ástríðufull og
afbrýðisöm, örlát á ást sína og
reiðubúin að fórna öllu fyrir ást-
mann sinn. Scarpia er andstæða
hennar og er fulltúi hinna verstu
lasta: öfundar, kvalalosta, valda-
hroka, trúarhræsni og svika. Á
milli þeirra stendur svo Cavara-
dossi, fórnarlamb ástar og af-
brýði Toscu annars vegar og
grimmdar og kvalalosta Scarpia
hins vegar. Á milli þeirra er
magnað upp tilfinningabál, sem
er um leið galdur tónlistarinnar.
Þessi galdur er sviðsettur í sögu-
legri umgjörð þess tíma er lýð-
veldishugsjónir frönsku bylting-
arinnar náðu til Rómar, nánar til-
tekið á aldamótaárinu 1800, en
þá lagði Napoleon undir sig stór-
an hluta Ítalíu eftir orrustuna við
Marengo. Þau Cavaradossi og
Tosca eru frjálslyndir fulltrúar
upplýsingar og lýðveldishugsjón-
ar, og litu á Napoleon sem boð-
bera frelsis og réttlætis. Scarpia
er hins vegar fulltrúi hins kon-
unglega ættarveldis og kirkjuað-
als, sem á þessum tíma hataðist
bæði við upplýsinguna og lýð-
veldishugsjónina.
Hinn pólitíski og sögulegi
rammi óperunnar er þó fyrst og
fremst undirstaða og umgjörð
sem Puccini byggir á til að magna
upp það tilfinningabál, sem tón-
listin kemur til skila.
Flutningi óperunnar var tekið
með kostum og kynjum í Gamla
bíói um síðustu helgi. Ekki að á-
stæðulausu, því söngvarar stóðu
sig með mikilli prýði, svo að þar
V m L _

á | X. ^ f. ^
Q. O 'á
ÓLAFUR GÍSLASON
var fáa brotalöm að finna. Eink-
um átti það við um finnsku söng-
konuna Margaretu Haverinen í
hlutverki Toscu og Garðar Cort-
es í hlutverki Cavaradossi. Það
sem ég hins vegar saknaði í þess-
ari uppfærslu var, að umgjörðin
-sviðsmynd, búningar og lýsing-
skyldu ekki notuð í ríkari mæli til
þess að undirstrika tilfinninga-
bálið og stigmögnun þess: afbrýði
Toscu og hin eitruðu vélráð
Scarpia í kirkjunni, örvæntingu
og heift Toscu og kvalalosta
Scarpia í Farnesehöllinni, þessu
spillingarbæli valdsins, og
skammvinna fró og dauðastríð
elskendanna fyrir framan aftöku-
sveitina á þaki Englakastalans. í
stað þess að stílfæra sviðsmynd-
ina og láta birtuna undirstrika
stemmninguna í tónlistinni var
gripið til einhverrar undarlegrar
eftirlíkingar á því umhverfi sem
leikmyndahöfundurinn virðist
Ljóðakvöld í Þjóðleikhúskjallara
Orðmenn -átta ljóðskáld sem ný-
lega hafa gefið út bækur sínar á
vegum bókaforlagsins Goðorðs,
munu lesa úr bókum sínum á
ljóðakvöldi í Þjóðleikhúskjallar-
anum næstkomandi mánbudags-
kvöld kl. 20.30. Auk orðmanna
munu einnig koma fram þeir Þor-
steinn frá Hamri, og Sveinbjörn
Beinteinsson og Arnar Jónsson
mun lesa úr nýrri ljóðabók Böðv-
ars Guðmundssonar skálds. Þá
mun Nora Cornblum leika á selló
og fleira verður hugsanlega á
dagskrá. Aðgangseyrir verður
200 krónur.
hafa ímyndað sér í Róm á þessum
tíma. Einkum var sviðsmyndin í
Farnese-höllinni furðuleg. Hún
minnti á einhverja úgáfu af skrif-
stofu Sigurðar sýslumanns í Dal
úr Skugga Sveini. í reyndinni er
Farnese-höllin ein glæsilegasta
höll endurreisnartímans á Ítalíu,
sem Michelangelo og fleiri
teiknuðu fyrir Pál III páfa af
Farnese-ættinni. Höllin er vitnis-
burður um veraldlegt vald páf-
anna og menningarsögulega arf-
leifð kirkjuvaldsins, en var á
þessum tíma í eigu Borbon-ættar-
innar sem ríkti í Napoli. Scarpia
var þjónn þessa konunglega ætt-
arveldis. Þessi skrifstofa í kot-
ungsstíl með dyrahæð undir 2
metrum, sem sett var á sviðið,
þjónaði því hvorki sannferðugum
tilgangi í anda verismans, né at-
burðarrásinni og tónlistinni. Hún
afbakaði mátt og eðli þess valds
sem stóð að baki Scarpia og gerði
angist og svikráð Toscu þar með
risminni. Og þegar Tosca segir
hin sögufrægu orð: „Og and-
spænis þessum manni skalf öll
Róm“ eftir að hún er búin að reka
Scarpia á hol með borðhnífnum,
þá er eins og eitthvað gangi ekki
upp.
Sviðsmyndin á þaki Englakast-
alans var líka vandræðaleg. Þessi
mikli kastali sem á sér þá sögu að
hafa verið grafhýsi rómverskra
keisara, virkisborg páfagarðs og
dýflissa pólitískra fanga og trú-
villinga í gegnum 19 aldir, er í
reyndinni prýddur vængjuðum
engli á þaki með brugðnu sverði.
Hvers vegna sjáum við ekki
þennan engil í stað gálgans sem
ber við himin á sviðinu? Hvers
vegna er hin magnaða upphaf-
stónlist þriðja þáttar trufluð af
varðmanni sem fer að fitla við
gálgann í stað þess að láta tónli-
stina njóta sín í samspili við um-
hverfi sem sýnir okkur drunga-
lega morgunskímuna yfir þessu
minnismerki valdsins, sem rís yfir
bökkum Tíber undir tvíræðri
mynd engilsins með brugðinn
brand sinn? Og hvers vegna hljó-
muðu kirkjuklukkurnar svona
hátt, þegar þær áttu að heyrast úr
fjarska?
Ég veit ekki hvort það er rétt
eða hvort það var bara leikmynd-
inni að kenna, að mér fannst
hljómsveitarundirleikinn stund-
um vanta þann rafmagnaða og
hárfína skýrleika sem þarf, til
þess að stemmningin í tónlist
Puccinis komist til skila. Þar sem
stemmningin átti að vera raf-
mögnuð varð tónninn stundum
eins og örlítið loðinn, þannig að
hann lét mann ekki eftir agndofa
eins og til er ætlast. En hvað um
það, söngvararnir stóðu sig með
prýði, og fyrir utan þau sem áður
voru nefnd, þá sýndi Viðar
Gunnarsson enn einu sinni að
hann er bassasöngvari í fremstu
röð. Guðjón Óskarsson komst
einnig vel frá sínu hlutverki sem
djákni. Stein Arild Thorsen var
Scarpia og gerði margt vel, en var
þó vegna umgerðarinnar ekki
eins baneitraður og ella hefði ver-
ið. Margareta Haverinen miðlaði
skerandi örvæntingu Toscu af
snilld í 2. og 3. þætti og Garðar
Cottes var stórbrotinn í lokadú-
ettinum, þar sem hann lofaði
böðulshendur Toscu fyrir að hafa
banað Cavaradossi með borð-
hnífnum: O, dolci mani! Þó ekki
væri nema fyrir þá senu, þá ættu
allir óperuunnendur að drífa sig í
íslensku óperuna á þær fáu sýn-
ingar sem enn eru eftir af Toscu í
þetta sinn. Hafi íslenska óperan
þökk fyrir framtakið.
Að losna
við sorpið
Ég veit ekki hvort viðureign
þjóða við sorpið, sem þær senda
frá sér, sé dæmigert tákn um vel-
gengni þeirra. Hitt er næstum
víst, að hvernig þeim tekst til við
að eyða því á hagkvæman hátt,
ber vott um hugvit og þá hæfi-
leika sem þær hafa til að leysa
sinn innri vanda.
Áður fyrr, meðan þjóðin var
óspillt á valdi náttúruaflanna og
laut vilja nokkurra ágætra fjöl-
skyldna, átti hvert hús á landinu
sinn sérstaka öskuhaug. Hann
var lítill hóll örskammt frá húsinu
og stækkaði hægt í tímans rás, við
það að hellt væri úr öskufötum á
hann og koppum á morgnana.
Núna eru ruslatunnur komnar
við hvert hús og svartir, gljáandi
plastpokar í þær, þegar best
lætur. Og minnsta kosti í Reykja-
vík er fólk að láta ruslið sitt í
tunnurnar allan sólarhringinn.
Það skellur svo í lokum á ösku-
tunnum á nóttinni í sumum hverf-
um, að fólk hrekkur upp og fær
vart svefnfrið fyrir lokaskellum
þeirra, sem koma sorpinu frá sér
allan sólarhringinn.
En íbúar Reykjavíkur eru yfir-
leitt ekki jafn duglegir við að
losna við rusl og þeir eru hæfir til
að valda því.
Þó verður að viðurkenna að
undanfarin ár hefur ekki verið
eins mikið rusl á götunum og
áður. Það kemur minna skran
undan snjónum á vorin. Þetta er
eflaust að einhverju leyti stjórn
borgarinnar að þakka. En kann-
ski finnst Reykvíkingum ekki
vera eins mikið frelsi og áður í því
að kasta frá sér rusli á almanna-
færi. Eða þeir treysta ekki jafn
mikið og áður á hreinsunarmátt
vindsins. Sú var tíðin, að rokið
var talið vera trygging gegn
mengun.
Skömmu fyrir borgarstjórnar-
kosningarnar, þegar Davíð
komst fyrst til valda, gerði hávað-
arok í Reykjavík. í hverfinu, þar
sem ég bý, feykti vindurinn ógur-
legu skrani inn í götuna, ekki
bara venjulegum plastpokum,
heldur kom stór plastbreiða, fyrst
í loftinu, svo velti hún sér um
götuna, en hóf sig í lokin á loft,
með háu plastbraki, og festist í
greinum trjánna í næsta graði.
Þá hugsaði óánægði kjósandi
Alþýðubandalagsins í mér: ef
sorphreinsun borgarinnar
hreinsar tréð og tekur af því
plastlíkklæðið fyrir kosningar, þá
heldur vinstri meirihlutin velli,
Að öðrum kosti kemst Davíð
Oddsson að.
Nú beið ég í ofvæni, með kross-
in minn í huga á kjördegi. En
vinstrisinnar voru endalaust að
hafa hárréttar skoðanir á enda-
lausum fundum og við álíka tíma-
frek nefndastörf. Þeim finnst svo
sjálfsagt að hafa ljósar skoðanir í
höfðinu, að óljóst lífið og loðinn
vandi og merking þess fer fram-
hjá höndum þeirra. Tréð losnaði
ekki við plasthamininn fyrr en
eftir kosningar.
Áráttan í okkur, að vera alltaf
með plastpoka er undarleg. Fáar
þjóðir eru jafn plastpokaglaðar
og við. Það að ganga með plast-
poka eins og verndargrip hefur
valdið mér miklum heilabrotum.
Ég held að ég hafi fundið skýring-
una á þessu:
Hún er arfur frá fortíðinni.
Langafar okkar og ömmur fóru
aldrei út úr húsi, án þess að hafa
með sér strigapoka, annað hvort
uppvafinn undir hendinni eða
troðfullan á bakinu. Strigapok-
inn, uppvafinn, tómur, hálftóm-
ur, fullur eða troðfullur, var visst
stöðutákn. Hann merkti, hvort
eitthvað væri til á heimilinu eða
hvort menn hefðu manndóm í sér
til að „færa” því stykkjavöru.
í þorpinu, þar sem ég fæddist,
voru til litlir strigapokar fyrir
börn, hálftunnupokar fyrir kon-
ur, en tunnupokar fyrir fulltíða,
dugandi karlmenn. Þeim líkaði
lífið, ef þeir komu heim með
troðfullan tunnupoka handa kon-
unni. Auðvitað olli þetta engu
rusli. Allt var étið upp til agna.
Gamalt fólk man kannski eftir
vinsælu auglýsingunni í ísafold og
Verði við lok nýlendutímabilsins:
Vorum að fá í miklu úrvali striga-
poka fyrir dömur og herra. Þegar
ég fletti í æsku gupnuðum blöð-
unum uppi á lofti sá ég fyrir mér
alla Reykvíkinga og var hver með
sinn glæsilega troðfulla poka á
bakinu. Og ennþá, ef éggengupp
Bankastræti, sé ég menn rogast
með sinn andlega poka. Svona er
sannleikssýn barnsins rík í okkur.
En Reykjavík er að sjálfsögðu
ekki forpokaðasta borg í veröld-
inni.
Hið raunverulega rusl kom
með stríðinu. Nú skiptast íslensk
heimili í andstæður: þau sem eru
ruslakompur og hin þar sem
aldrei sést rykögn.
Fólk sem stundar leyndar ástir
veit, hvað það getur verið erfitt
að komast til viðhaldsins í sumum
húsum að næturþeli. í fyrstu þarf
maður að komast yfir hundrað
pör af skótaui af öllum stærðum
og gerðum út um allt í forstof-
unni. Ef tekst að komast hljóð-
laust yfir fyrstu hindrunina, tekur
önnur ennþá verri í innri gangin-
um. Þar hanga útbelgdar yfir-
hafnir. Sums staðar er til slíkur
sægur, að hann kemst ekki fyrir
eða með naumindum í henginu.
Yfirleitt bunga þær svo óskaplega
út, að gangurinn fyllist og snag-
arnir drita þeim út um allt gólf á
nóttinni.
Takist þeim, sem á viðhald, að
rata klakklaust í gegnum ógur-
lega skó- og yfirhafnafarganið,
taka við ótal glingurhindranir í
holinu. Það má ekkert koma við
það, án þess að stássið hringi eða
hringli á velsæmið.
Að svo búnu er yfirleitt auðvelt
að sigra prinsessuna, þótt hún
liggi kannski öfugsnúin í haug af
velktum og óárennilegum sæng-
urfatnaði.
En hlýtur hún ekki að verða
fyrir vonbrigðum í morgunsárið,
þegar hún finnur að viðhaldið óð
yfir skótau og gegnum skóg yfir-
hafna bara til að nota hana fyrir
andlegan og líkamlegan rusla-
poka?
Föstudagur 24. nóvember 1989 NÝTT HELGARBLAÐ - SÍÐA 23